بوستان بانوان

بوستان بانوان؛ محیطی سبز، امن و پویا برای سلامتی، نشاط و مشارکت اجتماعی زنان.

بوستان بانوان، به پارک‌های‌ اختصاصی و طراحی‌شده برای زنان گفته می‌شود که در محیط سبز و امن آنها، زنان به‌صورتی آزادانه، به ورزش و فعالیت می‌پردازند. بوستان بانوان در ایران، پدیده‌ای اجتماعی‌فرهنگی است که از یک‌سو با فرهنگ اسلامی‌ایرانی هماهنگ بوده و از سوی دیگر، گامی در راستای افزایش حضور اجتماعی زنان به‌شمار می‌روند. این پارک‌ها برای دستیابی به اهداف تعیین‌شده، به برنامه‌ریزی دقیق‌تر، توسعۀ امکانات و پوشش گسترده‌تری در سطح کشور نیاز دارند تا علاوه بر امنیت و آرامش بانوان در ایران، پویایی اجتماعی آنها را نیز افزایش دهند و از طریق تأمین آسایش بانوان، بر تحکیم بنیان خانواده‌ها نیز تأثیر مثبت داشته باشد.

تعریف بوستان بانوان

بوستان بانوان، پارکی است که تنها به بانوان اختصاص داشته و مردان اجازۀ ورود به آن را ندارند. در ایران به‌منظور حفظ حریم و امنیت زنان، از عکاسی در محیط بوستان بانوان و نیز حضور پسربچه‌های بالای پنج سال، جلوگیری می‌شود.

پارک بانوان، محیطی برای فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی- مشارکتی، فراغتی- تفریحی، بهداشتی و اقتصادی، مبتنی بر ارزش‌های اجتماعی- فرهنگی است. بسیاری از بانوان در این فضای امن و زنانه به تعاملات دوستانه و گروهی می‌پردازند و از این طریق زمینۀ شکوفایی، بالندگی، افزایش حس اعتمادبه‌نفس و نیز اشتغال برای بانوان فراهم می‌شود.

بوستان‌های زنانه در ایران، با هدف پاسخگویی به اقتضائات فرهنگی جامعه و ترجیح شخصی بانوان، ایجاد شده‌اند؛ بنابراین، رعایت امنیت اجتماعی، محصور بودن، مشرف نبودن ساختمان‌های اطراف به پارک‌های زنان از ویژگی‌های اصلی این مراکز هستند.

تاریخچۀ پارک بانوان در ایران

ایدۀ ایجاد پارک‌های اختصاصی برای بانوان، پس از آزمایش در چندین کشور مسلمان، در ایران مورد توجه قرار گرفت. در ایران بوستان‌های زنانه در دهۀ هشتاد شمسی، با هدف ایجاد محیطی پرنشاط و امن برای زنان و نیز براساس سند چشم‌انداز، بند چهارده (امور فرهنگی) در دستور کار شهرداری‌ها قرار گرفت تا در مناطقی با راه‌های ارتباطی مناسب، برپا شوند.

نخستین پارک بانوان در شهر بروجرد تأسیس شد و نخستین بوستان زنان در تهران نیز در سال ۱۳۸۷ش، در خیابان بوعلی، بزرگراه آزادگان افتتاح شده و به‌صورت کامل استتار شد تا بانوان بتوانند در آن، راحت و آزاد، فعالیت کنند.

پارک بانوان ارم در تهران از نخستین نمونه‌های رسمی پارک بانوان در ایران است که با امکانات ورزشی و تفریحی ویژه برای زنان راه‌اندازی شد. پس از آن، با افزایش تقاضا و استقبال زنان، تعداد این پارک‌ها در شهرهای مختلف ایران افزایش یافت. برخی از این پارک‌ها، علاوه بر فضای سبز و پیاده‌رو، به سالن‌های ورزشی، انواع کلاس‌های آموزشی و کافه‌های مخصوص بانوان مجهز شدند. هرچند، در بسیاری از موارد نیز تنها با محصور کردن از با‌غ‌ها و پارک‌های قدیمی، نام پارک بانوان بر آنها گذاشته شد و تلاشی برای بهینه‌سازی آنها برای انواع فعالیت‌های بانوان صورت نگرفت.

چالش‌های بوستان زنانه در ایران

1. ایجاد و توسعۀ پارک بانوان به‌منظور افزایش امنیت جسمی و روانی، حضور بیشتر زنان در محیط بیرون از خانه و نیز شکوفایی و توانمندسازی بیشتر بانوان در ایران اجرایی شده است و به‌معنای محرومیت زنان از پارک‌های عمومی نیست؛ اما برخی بر این باورند که ایجاد پارک‌های جداگانه برای بانوان به‌جای حل مسئلۀ امنیت در فضاهای عمومی، تنها به تفکیک جنسیتی دامن زده و از اصلاح فرهنگ ایرانیان در رابطه با حضور بانوان در فضاهای عمومی، جلوگیری کرده و به حذف تدریجی زنان از فضاهای عمومی منتهی خواهد شد.
2. در برخی موارد، کمبود امکانات یا نگهداری نامناسب این پارک‌ها، به کاهش رضایت بانوان از این گروه از پارک‌های موضوعی منجر شده است.
3. این پارک‌ها، بیشتر در شهرهای بزرگ وجود داشته و زنان در شهرهای کوچک یا روستاها، کمتر به چنین امکاناتی دسترسی دارند و این در حالی است که بانوان در شهرهای کوچک، با محدودیت‌های بیشتری در استفاده از فضاهای عمومی روبه‌رو هستند.

جایگاه بوستان بانوان در فرهنگ ایرانی

پارک‌های بانوان به‌عنوان راهکاری اجتماعی، در چارچوب ارزش‌های اسلامی و فرهنگ ایرانی طراحی شده‌اند. این فضاها از یک سو با تأکید بر حفظ حریم و حجاب، محیطی امن و آرام برای فعالیت‌های ورزشی و تفریحی زنان فراهم می‌کنند و از سوی دیگر، پاسخگوی نگرانی‌های برخی خانواده‌ها درباره حضور بانوان در فضاهای عمومی هستند.

این پارک‌ها سازگار با مبانی دینی و اخلاقی جامعه، با کاهش محدودیت‌ها به افزایش تحرک و نشاط اجتماعی زنان کمک می‌کنند. همچنین، برگزاری برنامه‌های آموزشی و فرهنگی در این فضاها، نقش مؤثری در ارتقای مهارت‌های فردی و اجتماعی بانوان ایفا می‌کند. همچنین پارک‌های بانوان گزینه‌ای مطمئن‌تر برای خانواده‌های مقید به ارزش‌های اسلامی‌ایرانی محسوب می‌شوند.

برخی از پارک‌های بانوان در ایران علاوه بر ایجاد دسترسی به ورزش و تفریح، به فضایی فرهنگی، آموزشی و هنری در راستای رشد فردی و اجتماعی بانوان تبدیل شده‌اند. این پارک‌ها، با ایجاد فضایی بانشاط و جذاب متناسب با ارزش‌های اصیل فرهنگی، رنگ‌آمیزی‌های شاد و جذاب، ترمیم تجهیزات و توسعۀ آنها مانند ایجاد اتاق‌های ویژۀ تولد برای بانوان راه‌اندازی شده‌اند که امکان استفاده از تجهیزات فیلمبرداری نیز در آنها فراهم شده است. برخی از این پارک‌ها نیز اتاق‌هایی برای خدمات مشاوره‌های اجتماعی و خانوادگی به‌صورت رایگان، درنظر گرفته‌اند. برگزاری کنسرت‌های ویژۀ بانوان نیز می‌تواند بر جذابیت این گونه از پارک‌ها برای زنان ایرانی بیفزاید و به کاهش آسیب‌های اجتماعی یاری برساند.

نقش بوستان در سبک زندگی زنان

ارتقای کیفیت زندگی بانوان

نمونه‌های عینی ارتقای کیفیت زندگی در پارک‌های بانوانِ ایران، عبارت است از:

• افزایش شادابی، نشاط، سرزندگی و آرامش ذهنی با فاصله‌گرفتن از دغدغه‌ها و مشکلات روزمره.
• امکان تحرک فیزیکی بیشتر بانوان از طریق ایجاد فرصت‌های تفریحی.
• کمک به کاهش دردهای مفصلی، فشار خون و اضافه‌وزن در بانوان با شرکت در برنامه‌های منظم ورزشی از جمله ورزش‌های صبحگاهی، یوگا و پیاده‌روی در پارک‌های بانوان؛
• جلوگیری از رشد پوکی استخوان و ریزش مو؛ امکان استفاده از تابش مستقیم اشعۀ آفتاب در کلیۀ سطوح سنی بانوان؛
• کمک به کاهش سطح استرس و افسردگی زنان با حضور در فضای سبز گسترده و سالن‌های مشاورۀ پارک‌های بانوان؛
• تشکیل شبکه‌های حمایتی از جمله گروه‌های خوداشتغالی بانوان با شرکت در باشگاه‌های کتاب، کارگاه‌های مهارت‌آموزی و جشنواره‌های فرهنگی در پارک‌های بانوان؛
• تأسیس مشاغل کوچک خانگی توسط برخی از زنان در نتیجۀ شرکت در دوره‌های آموزشی شغلی در پارک‌های بانوان؛
• افزایش تمایل گذران اوقات فراغت بدون نگرانی میان زنانِ ایرانی در نتیجۀ تضمین امنیت با حضور نگهبانان زن و دوربین‌های مداربسته در پارک‌های بانوان.

سلامت خانواده

پارک‌های بانوان با تمرکز بر نیازهای چندبعدی زنان، به‌صورت مستقیم بر سلامت خانواده تأثیرگذار هستند. این اثرگذاری در محورهای زیر مورد توجه قرار گرفته است:

• کاهش هزینه‌های درمانی خانوار با پیشگیری از بیماری‌ها (درنتیجۀ برگزاری کلاس‌های رایگان پیشگیری از دیابت و فشار خون در برخی از پارک‌های بانوان)؛
• بهبود روابط خانوادگی از طریق آموزش‌های روان‌شناسی (درنتیجۀ برگزاری کلاس‌های مدیریت استرس و مشاورۀ خانواده)؛
• افزایش درآمد خانوار با توانمندسازی اقتصادی زنان (درنتیجۀ برگزاری دوره‌های صنایع دستی و فروش آنلاین)؛
• الگوسازی سالم برای نسل‌های بعد (با حضور و شرکت همزمان مادران و کودکان در فعالیت‌های ورزشی مشترک در پارک‌هایی که زمین بازی مادر و کودک دارند)؛
• کاهش انزوای اجتماعی سالمندان (درنتیجۀ برنامه‌های ویژۀ سلامندان مانند پیاده‌روی گروهی و کلاس‌های هنری)؛
• پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی (مانند کارگاه‌های مهارت‌های ارتباطی زناشویی).

بهبود تعاملات اجتماعی

پارک‌های بانوان می‌توانند نقشی حیاتی در ایجاد شبکه‌های حمایتی، تقویت روابط بین فردی و شکستن انزوای اجتماعی بانوان ایفا کنند؛ ازجمله با شکل‌گیری حلقه‌های دوستی پایدار در برنامه‌های گروهی مانند پیاده‌روی صبح‌گاهی گروهی یا حضور در کافۀ کتاب.

بومی‌سازی ویژگی‌های پارک بانوان

بوستان بانوان می‌تواند به توانمندسازی فکری و فرهنگی بانوان، احترام به مقام و حقوق ویژۀ زنان و تغییر در نگرش جامعه به فعالیت‌های ورزشی و اجتماعی آنان، منجر شود؛ از این‌رو نیازمند بومی‌سازی و مطابقت با نیازهای قومی، فرهنگ ایرانی و ارزش‌های اسلامی است، ازجمله:

طراحی هوشمندانه و متناسب با ارزش‌ها

• رعایت حریم و حجاب اسلامی: در امان بودن از دید نامحرمان (دیوارهای بلند، پوشش گیاهی متراکم و ورودی‌های کنترل‌شده) و استفاده از طراحی‌های سنتی همچون حیاط مرکزی ایرانی با حوض و فضای سبز که علاوه بر زیبایی به حفظ حریم نیز کمک می‌کند.
• ترکیب معماری سنتی و مدرن: بهره‌گیری از عناصر معماری اسلامی‌ایرانی مانند طاق‌های قوسی، آب‌نماهای سنتی و کاشی‌کاری اسلامی و نیز استفاده از امکانات مدرن و هماهنگ با فرهنگ اسلامی‌ایرانی مانند سالن‌های ورزشی مجهز به رعایت حریم.
• توجه به نیازهای چندنسلی: ایجاد فضاهای مخصوص دختران نوجوان همچون زمین‌های اسکیت و ورزش‌های گروهی و نیز طراحی مناطق آرام برای بانوان میانسال و سالمند همچون نیمکت‌های راحت، فضای یوگا و مدیتیشن.

فعالیت‌ها و خدمات تعالی‌بخش

• برنامه‌های فرهنگی‌مذهبی: برگزاری جلسات قرآن، هیئت‌های زنانه و مراسم‌های مذهبی در فضای پارک، ایجاد کتابخانه و سالن‌های مطالعه با منابع اسلامی و ایرانی.
• آموزش‌های مهارتی و هنری: کارگاه‌های خیاطی، صنایع دستی، نقاشی و خطاطی برای اشتغال‌زایی بانوان و نیز کلاس‌های تربیت کودک، فرزندپروری، مهارت‌های زندگی و سلامت خانواده با رویکرد اسلامی.
• ورزش‌های بومی و محلی: ترویج ورزش‌های سنتی مانند طناب‌زنی و تیراندازی با کمان، ایجاد مسیرهای دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی با پوشش مناسب.

مدیریت مشارکتی و ارزش‌محور

• نظارت و امنیت: استفاده از نگهبانان زن برای برقراری نظم و امنیت، نصب دوربین‌های مداربسته (با رعایت حریم خصوصی).
• مشارکت جامعۀ محلی: همکاری با مساجد، پایگاه‌های بسیج و نهادهای فرهنگی برای برنامه‌ریزی فعالیت‌ها و نیز جذب خیرین زن برای توسعه و نگهداری پارک‌های بانوان.

نمونه‌های بوستان بانوان در ایران

1. پارک بانوان نرگس تهران: ترکیب فضای سبز با امکانات ورزشی و فرهنگی نظیر سالن پرورش گل و گیاه، آموزش باغبانی، کتابخانه و بازارچۀ صنایع دستی، کارهای هنری و خوراکی‌های محلی.
2. بوستان بانوان پردیس تهران: دارای امکانات ورزشی و رفاهی نظیر استخر روباز و سرپوشیده، مهدکودک، پیست دوچرخه‌سواری، رستوران، زمین‌های ورزشی، آمفی‌تئاتر روباز، جادۀ تندرستی و کتابخانه.
3. پارک شهربانو در وکیل‌آباد مشهد: یکی از زیباترین و مدرن‌ترین پارک‌های ایرانی است. این پارک از ابتدا برای بانوان طراحی شده و ضمن طبیعی بودن، امکانات بسیار زیادی را برای بانوان در وسعت هفت هکتاری خود جای داده است.
4. پارک مادر در اصفهان: طراحی معماری سنتی با آبنما و فضای استراحت خانوادگی.

منابع

• «افتتاح پارک مادر در آلوده‌ترین منطقۀ اصفهان»، پایگاه خبری صاحب نیوز، تاریخ بارگزاری: 23 بهمن 1392ش.
• «با بهترین پارک‌های بانوان تهران آشنا شوید»، وب‌سایت قاصدک 24، تاریخ بارگزاری: 23 بهمن 1403ش.
• «بررسی عملکرد احداث پارک‌های زنانه در تهران: مطالعۀ موردی پارک اسباران»، وب‌سایت معمار نت، تاریخ بازدید: 18 فروردین 1404ش.
• «برگزاری کنسرت خانم‌ها در پارک‌های بانوان»، خبرگزاری همشهری آنلاین، تاریخ بارگزاری: 29 بهمن 1403ش.
• «بوستان شهربانو وکیل‌آباد مشهد افتتاح شد/ بی‌نظیر بودن این بوستان در کشور»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگزاری: 28 مهر 1402ش.
• «پارک بانوان؛ درمان نشاط اجتماعی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگزاری: 21 خرداد 1398ش.
• «پارک بانوان عرصه‌ای برای فعالیت اجتماعی و فرهنگی زنان است»، خبرگزاری فارس، تاریخ بازدید: 18 فروردین 1404ش.
• «پارک بانوان»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 6 فروردین 1404ش.
• تقی‌زاده، ندا، «پارک بانوان»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد معماری منظر، دانشگاه تهران، 1387ش.
• حبیب، فرشته و دیگران، «پارک‌های موضوعی بانوان با رویکرد چند جانبه‌نگر»، آرمان شهر، شمارۀ 6، 1390ش.
• حیدری، رحیم و دیگران، «ارزیابی تناسب عملکردی پارک‌های بانوان با استفاده از مدل AHP (نمونۀ موردی: کلانشهر تبریز)، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دورۀ 3، شمارۀ 12، 1392ش.
• علی‌پور، رضا، «بررسی تأثیر پارک‌های موضوعی بانوان در افزایش تعاملات اجتماعی زنان در جامعه (نمونه موردی پارک بانوان باغ جهان کرج)»، کنفرانس سالانۀ پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، دورۀ 1، 1394ش.
• «کاربری پارک بانوان شهرکرد تغییر می‌کند»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگزاری: 6 آذر 1403ش.
• «لزوم فعال کردن پارک بانوان/ پارک بانوان آسیب‌های اجتماعی را کاهش می‌دهد»، خبرگزاری قدس، تاریخ بارگزاری: 10 مهر 1398ش.
• «مدیریت پارک بانوان با رویکرد چندجانبه تغییر می‌کند»، خبرگزاری شهرداری شهرکرد، تاریخ بارگزاری: 3 آذر 1403ش.
• «نیازها و دسترسی‌های بوستان بانوان چیست؟»، خبرگزاری شهرآرانیوز، تاریخ بارگزاری: 23 دی 1400ش.
• «هدف ما جداسازی بانوان نیست بلکه خواستار امنیت و آرامش بانوان هستیم»، خبرگزاری شهرآرانیوز، تاریخ بارگزاری: 28 مهر 1402ش.