ترکان خاتون (سلجوقی)

ترکان خاتون (سلجوقی)؛ از زنان سیاست‌مدار در حکومت سلجوقیان. ترکان خاتون از زنان مقتدر دوران سلجوقی، در عرصه سیاست نقشی تعیین‏کننده داشت. ترکان خاتون با کنشگری فعال در حکومت سلجوقی و در تقابل آشکار با سیاست خواجه نظام‌الملک، وزیر مقتدر سلجوقیان، موجب حضور شیعیان در دربار سلجوقیان شد. وی منشأ خدمات فرهنگی نیز درجامعۀ روزگار خود بوده است.

نام‌گذاری

در دوران‌ قبل‌ از مغول‌، نام همسران‌ چند نفر‌ از حکمرانان‌ ترک را تَرکان خاتون می‌گفتند‌، تَرکان‌ (تَرکَن‌)، عنوانی‌ اشرافی‌ بود که‌ بیشتر در مورد زنان‌ استفاده می‌کردند و تقریباً معادل‌ ملکه‌ بود. خاتون‌ نیز به‌‌معنای‌ همسر شاه‌ یا حاکم‌ بود که‌ در ترکی‌ قاتون‌ و در عربی‌ خاتون‌ تلفظ‌ می‌شده‌ است‌.

تولد و خاندان

ترکان خاتون در سال 465‌ق به دنیا آمد. پدر او حاکم‌ سمرقند و از ملوک قراخانی ماوراءالنهر بود. وی مشهور به خاتون جلالیه بود.

ازدواج

آلب‌ارسلان‌ در سفر به‌ ماوراءالنهر، ترکان خاتون را برای‌ همسری‌ فرزندش‌، ملکشاه‌ سلجوقی برگزید. حاصل این ازدواج سه فرزند بود. دو فرزند اول قبل از پدر از دنیا رفتند. ترکان خاتون برای ولیعهدی فرزند دیگرش، محمود که سن کمی داشت، در رقابت با فرزند دیگر ملکشاه که از همسر دیگر او بود، تلاش بسیاری کرد.

خاستگاه تربیتی

ترکان خاتون به‌دلیل جایگاه خانوادگی، جوانی و جذابیت، مورد توجه ملکشاه بود و در او نفوذ داشت. او هنگام ازدواج با ملکشاه، شرط کرد که خلیفه، همسر دیگری اختیار نکند. خلیفه اما پس از چندی برخلاف عهدی که با ترکان خاتون بسته بود، با زن دومی ازدواج کرد مورخان به خردمندی، بخشندگی، خوش‌گذرانی و خودشیفتگی، خودخواهی و قدرت‌جویی ترکان خاتون اشاره کرده‌اند.

فعالیت‌های علمی و فرهنگی

انعطاف‌پذیری ملکشاه در برابر رویکرد خاص همسرش ترکان خاتون دربارۀ شیعیان موجب شد شیعیان به دربار ملکشاه ورود پیدا کنند. ترکان خاتون، که درصدد جانشینی پسرش محمود بود، چون با مخالفت نظام‏الملک روبه‏رو شده بود، برای رسیدن به مقصود، به شیعیان نزدیک شد و آ‌ن‌ها فرصت یافتند تا به دربار، نفوذ کنند؛ ورود شیعیان به دربار سلجوقی، باعث ضعف موقعیت مذهبی و سیاسی نظام‏الملک شد و در مقابل، به شیعیان کمک کرد تا فعالیت‏های فرهنگی خود را از سر گیرند. در این دوره، مدارس و مساجد شیعیان در خراسان، مازندران، قم، آبه، کاشان و ری بنا شدند.

فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی

ترکان خاتون در زندگی سیاسی همسرش ملکشاه سلجوقی و نظام‌الملک، وزیر ملکشاه و انتخاب جانشین ملکشاه و همچنین در دربار خلیفه، نقش مؤثری داشته است. وی علاوه بر اقداماتی علیه نظام‌الملک، بر دربار و شیوۀ خلافت عباسی نیز تسلط داشت و وزرای خلیفه را عزل و نصب می‏کرد. نتیجه اقدامات سیاسی ترکان خاتون، به نفع شیعیان بود. از دیگر اقدامات سیاسی ترکان خاتون پس از ملکشاه دخالت در سیستم سیاسی سلجوقیان و خلافت عبّاسی بود و برخی معامله‌های سیاسی را با خلیفه المقتدی انجام داد. ترکان خاتون، مرگ ملکشاه سلجوقی را مدتی پنهان کرد؛ دستور دستگیری برکیارق، پسر بزرگ ملکشاه را صادر کرد و شهر اصفهان را که در اختیار برکیارق بود به‌همراهی پسرش تصرف کرد و ملک اسماعیل یاقوتی، دایی برکیارق، را با وعدة ازدواج و بخشیدن سلاح و مال، با خود همراه کرد.

منازعه با خواجه نظام‌الملک

نظام‌الملک از اهل‌سنت بود و با شیعیان، آشکارا مقابله می‌کرد. ترکان خاتون با هدف تضیعف نظام‌الملک، مذهب شیعه را مورد توجه قرار داد. علت اصلی اختلاف ترکان خاتون و نظام‌الملک، تعیین جانشین سلطان ملکشاه بود. ترکان خاتون می‌خواست فرزندش محمود که در 480ق به دنیا آمده بود، را به ولیعهدی برساند؛ اما نظام‏‌الملک و بسیاری از افراد سپاه از برکیارق، پسر دیگر ملکشاه، حمایت می‏کردند. ملکشاه نیز بیشتر به ولیعهدی پسر بزرگترش برکیارق که در آن هنگام سیزده ساله بود، رغبت داشت. بسیاری از مورخان، ترکان خاتون را عامل برکناری و قتل خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر ملکشاه دانسته‌اند.

درگذشت

ترکان ‌خاتون‌ در سال 487ق درگذشت‌ و به‌ فاصلة‌ کوتاهی‌ محمود نیز بر اثر آبله‌ وفات‌ یافت‌ و برکیارق‌ به‌ سلطنت‌ رسید.

منابع

• ترکمنی آذر، پروین، «حاکمان زن شیعه مذهب در تاریخ ایران (سیده خاتون، ترکان خاتون، جانبیگم خاتون)»، دوفصلنامه بانوان شیعه، شماره 6 و 7، 1385ش.
• سبزوار، سلیمه، «بررسی نقش سیاسی، اجتماعی ترکان خاتون در دوران خوارزمشاهیان»، فصلنامه زن و فرهنگ، شماره 27، 1395ش.
• طوسی، خواجه نظام‌الملک، سیر الملوک (سیاست نامه)، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران، 1340ش.
• ظهیری نیشابوری، ظهیرالدین، سلجوقنامه، تهران، کلاله خاور، 1332ش.
• قزوینی، نصرالدین ابوالرشید عبدالجلیل، نقض بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروائض، تصحیح جلال الدین محدث، تهران، انجمن آثار ملّی، 1358ش.
• کرمانی، احمد بن حامد بن افضل‌الدین، سلجوقیان و غز در کرمان، تهران، علم، 1373ش.
• میرعابدینی، ایران، «ترکان خاتون»، دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 30 شهریور 1402ش.
• نخجوانی، هندوشاه بن سنجر بن عبدالله صاحبی، تجارب السلف، تصحیح عباس اقبال، تهران، کتابخانه طهور، 1344ش.