تفکیک زباله

تفکیک زباله؛ فرآیند جداسازی و آماده‌سازی زباله‌ها برای بازیافت و استفادۀ بهینه.

تفکیک زباله و جداسازی آنها امروزه به‌عنوان یک فرهنگ شناخته شده، دارای قوانین و نکات ساده‌ای است. شهروندان در جوامع مختلف می‌توانند با تفکیک زباله، به ارتقای کیفیت زندگی و سلامت جامعه کمک کنند. امروزه، ایجاد یک سیستم منظم جمع‌آوری و دفع بهداشتی زباله‌ها، به یکی از نیازهای جوامع تبدیل شده است. افزایش تولید زباله و کمیابی اراضی تخصیص‌یافته برای دفن زباله‌ها در حوزه‌های شهری، از جمله چالش‌های جدید در حوزۀ محیط زیست به‌شمار می‌رود.

مفهوم‌شناسی

زباله که در لغت به چیزهای دورریختنی معنا شده امروزه به چالشی در زندگی اجتماعی انسان تبدیل شده و جمع‌نشدن درست آن از محل زیست اجتماعی انسان، موجب آلودگی و شیوع بیماری‌های واگیردار می‌شود. امروزه در اجتماعات پرجمعیت انسانی برای جلوگیری از آلودگی محیط زیست، به جداسازی زباله‌ها توصیه می‌شود تا مواد قابل بازیافت و نیز زباله‌های خطرناک در مبدأ، از بخش دفن‌شدنی زباله، جدا شوند.

پیشینه

مردمان باستان، به‌دلیل سختی فرآیند تولید و محدودیت منابع، به بازیافت زباله‌ها تمایل بیشتری داشته‌اند. نخستین نمونۀ ثبت‌شده از تفکیک و بازیافت کاغذ به سال 1031م در ژاپن برمی‌گردد. در ایران نیز کهن‌ترین مستندات تاریخی از تفکیک و بازیافت زباله، مربوط به دوران صفویان است؛ برای مثال، در حمام شیخ بهایی، گرمای حمام را از گازهای تولیدشده از فاضلاب انسانی تأمین می‌کردند. این در حالی است که تاریخ رسمی بازیافت، در ایران همچون سایر کشورهای جهان با افزایش شهرنشینی و تولید بی‌رویۀ زباله همراه بوده است. نخستین کارخانۀ خرید کاغذهای باطله و بازیافت آنها در ایران به سال 1313ش، در کرج برمی‌گردد که از طریق تفکیک و بازیافت کاغذها، به تولید کاغذهای جدید می‌پرداختند. از آن پس، کارخانه‌های بازیافت زباله در ایران افزایش یافت.

اهداف

هدف اصلی در فرآیند تفکیک زباله، جداسازی زباله‌های قابل بازیافت از غیر قابل بازیافت است. زباله‌های قابل بازیافت، دوباره به چرخۀ طبیعت بازمی‌گردند و از این طریق، در مصرف منابع طبیعی صرفه‌جویی می‌شود.

فواید

از جمله فواید اصلی تفکیک و بازیافت زباله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. استفادۀ مجدد از مواد و انرژی؛
2. صرفه‌جویی در مصرف انرژی و منابع طبیعی؛
3. کاهش دفن پسماند بازیافتی و از بین نرفتن منابع طبیعی؛
4. اشتغال‌زایی؛
5. کاهش هزینه‌ها و ایجاد منافع اقتصادی؛
6. بهبود کیفیت مواد اولیه؛
7. کاهش آلودگی ناشی از حمل و تولید زباله.

انواع زباله

پسماندها به دو دستۀ کلی تقسیم می‌شوند:

1. زباله‌های تر، آلی یا ارگانیک و فسادپذیر؛ زباله‌های خشک، غیرآلی، غیرارگانیک یا غیرفسادپذیر و پسماندهای خطرناک و ویژه.
2. زباله‌های خانگی، بیمارستانی، تجاری، خطرناک، صنعتی، خاک و نخالۀ ساختمانی، خیابانی، پارک‌ها، فضاهای سبز و گورستان‌ها.

پسماندهای خانگی شامل پسماندهای عادی منازل، مواد باقی‌مانده در فرآیندهای آشپزی، تغذیه، میوه و سبزیجات است. پسماندهای بیمارستانی یا بهداشتی نیز شامل زباله‌های حاصل از فعالیت مراکز بهداشتی، درمانی، بیمارستان‌ها، مطب‌های پزشکی و دندان‌پزشکی و آزمایشگاه‌ها هستند. پسماندهای تجاری، شامل مواد زائد ناشی از فعالیت‌های صنوف مختلف تجاری و بازاری می‌شود. پسماندهای خطرناک نیز شامل باطری و لامپ فلوروسنت بوده و پسماندهای صنعتی نیز شامل مواد زائد ناشی از فعالیت‌های صنایع و کارگاه‌های مختلف در جوامع هستند. پسماندهای خیابانی شامل برگ درختان، لجن‌ آب‌روها و پسماندهای ساختمانی نیز به مواد زائد حاصل از عملیات عمرانی، تخریب و نوسازی ساختمان‌ها گفته می‌شود.

تفکیک زباله در جوامع مختلف

بحران محیط زیست که از جمله دلایل آن، تولید انبوه زباله‌ها است، از جمله چالش‌های نوین زندگی اجتماعی انسان به‌شمار می‌رود. صنعت بازیافت زباله که به‌صورت کلی شامل مراحل جمع‌آوری و تفکیک زباله از مبدأ، تفکیک و پردازش زباله و بازیافت آن است، از جمله راهکارهای معرفی شده برای حل بخش عمدۀ این بحران است. امروزه، کشورهایی که درگیر تولید و مصرف زیاد هستند، حجم زیادی از پسماند و زباله را نیز تولید می‌کنند اما با نهادینه‌سازی فرهنگ تفکیک زباله، تولید زباله در این جوامع، به حداقل می‌رسد. آلمانی‌ها که سالانه، 30 میلیون تن زبالۀ خانگی و 325 میلیون تن زبالۀ ساختمانی و صنعتی تولید می‌کنند، با جداسازی کاغذ، شیشه، پلاستیک و زباله‌های خانگی، لقب «قهرمان محیط زیست» را از آن خود کرده‌اند. کشور سوئیس نیز در سال‌های اخیر توانسته رتبۀ اول تفکیک پسماند را از آن خود کند. در این کشور، سطل‌های زبالۀ مجزا برای پسماندهای خشک و تر وجود داشته و قیمت کیسۀ زباله نیز بالا است. همین موضوع، مردم را تشویق می‌کند تا از ابتدا، زبالۀ کمتری تولید کنند. در سوئد نیز بیش از 99 درصد زباله‌ها بازیافت شده و تنها در حدود 1 درصد از آنها دفن می‌شوند. مردم کره نیز در میان پنج کشور برتر تفکیک و بازیافت زباله، 53.7 درصد از زباله‌ها را بازیافت می‌کنند. در کرۀ جنوبی، تولید بطری‌های رنگی پلاستیکی و PVC ممنوع شده و انتظار می‌رود تا طی چند سال آینده، تولید زباله‌های پلاستیکی در این کشور با کاهش چشمگیری همراه شود.

تفکیک زباله در ایران

در دوران ایران باستان، زباله‌های تولید شده بیشتر از جنس استخوان و چوب بودند. این ضایعات به‌صورت کامل تجزیه‌پذیر بوده و توسط خود مردم در زیر خاک دفن می‌شدند تا به‌مرور زمان تجزیه شوند. برخی دیگر نیز این زباله‌ها را می‌سوزاندند. با گذشت زمان، ایرانیان آموختند که زباله‌های تولیدی خود را در محفظه‌هایی قرار داده و آن را به‌جای دیگری منتقل کنند. پس از افزایش جمعیت و رواج شهرنشینی مدرن، جامعه ایران نیز با مشکلات دفن غیربهداشتی زباله‌ها و پیدایش بیماری‌های مختلف روبه‌رو شد. در سال‌های نه‌چندان دور در ایران، فرهنگ مصرف بهینه‌ای رایج بود؛ برای مثال، فروشنده به‌ازای فروش هر شیشه نوشابه، پول جدایی را به‌عنوان گرو نزد خود نگه می‌داشت تا خریدار، شیشه را بازگرداند. سپس، این شیشه‌ها به کارخانه بازگردانده، شسته شده و برای تولید مجدد آماده می‌شدند؛ زیرا هر بطری نوشابه را می‌توان تا 15 مرتبه برای مصارف خوراکی بازیافت کرد. شیشه‌های شیر نیز برگردانده می‌شد. این فرهنگ امروزه در ایران رایج نیست، اما کشورهای پیشرو در زمینۀ بازیافت و تفکیک زباله، به آن پای‌بند هستند.

امروزه، بسیاری از ایرانیان، با توجه به آمارهای ملی و جهانی، اسراف‌کار شده و نه‌تنها در تولید ضایعات نان و غذا، بلکه در تولید انواع زباله، رکوردهای جهانی را شکسته‌اند. براساس آمار منتشر شده در سال 1398ش، ایرانیان در حدود 2.7 درصد از ضایعات غذایی جهان، معادل 35 میلیون تن را به خود اختصاص داده و بخش قابل توجهی از غذاهایی که با زحمت بسیار تولید می‌شوند مانند میوه، غلات و انواع سبزیجات که با مصرف آب و سایر انواع انرژی تولید می‌شوند را به‌راحتی تبدیل به زباله می‌کنند. این رقم در سال 2021 میلادی افزایش یافته و ایران را در مقام هفدهم تولید زباله در جهان قرار داده است. این در حالی است که حدود 40 درصد از پسماندهای خانگی در ایران خشک بوده و قابلیت بازیافت دارند، اما مشارکت مردم در کمک به تفکیک و بازیافت زباله‌ها بسیار کمرنگ است. به‌دلیل تفکیک نشدن زباله‌ها در مبدأ، بازیافت تمامی این پسماندهای خشک نیز عملی نیست.

از راهکارهای کاهش تولید زباله، استفادۀ کمتر از پلاستیک و مواد پلاستیکی است که در صورت توجه، تولید زباله در ایران را با کاهشی چشمگیر مواجه خواهد کرد. امروزه هر ایرانی به‌دلیل تغییر سبک زندگی، روزانه در حدود سه کیسۀ پلاستیکی مصرف کرده و این کیسه‌ها برای حذف، به زمان قابل توجهی نیاز دارند. علاوه بر آن، استفاده از ظروف یکبار مصرف پلاستیکی، سفره‌های پلاستیکی و بسته‌بندی‌های پلاستیکی نیز در کشور به‌میزان زیادی افزایش یافته و فشار بسیاری بر محیط زیست وارد می‌کند.

نتایج پژوهش‌های میدانی در مناطق مختلفی از تهران نشان می‌دهد که طبقات بالای اجتماعی، در موضوع تفکیک زباله و بهداشت دفع پسماند، بی‌نظم‌تر و بی‌تفاوت‌تر از طبقات پایین اجتماعی بوده‌اند. همچنین، تنوع مواد مصرفی و دورریز چیزهای قابل مصرف در مناطق مرفه‌نشین افزایش یافته و از جملۀ آنها می‌توان به نمونه غذاهای دورریز در آن مناطق اشاره کرد که گاهی حجم آن به نیمی از کل پسماند خانواده می‌رسد. هر چه سطح مالی خانواده پایین‌تر باشد، تمایل بیشتری به فروش پسماند خشک داشته و به‌همین دلیل، زباله‌های خشک کمتری را می‌توان در میان طبقات پایین جامعه پیدا کرد. در محله‌های پایین جامعه، روزانه، گاریچی‌هایی در منطقه حضور پیدا می‌کنند که به‌نام «نان خشکی» شناخته شده و اقدام به خرید زباله‌های پلاستیکی و خشک می‌کنند. مردم مناطق پایین جامعه، همچنین، به دلایل مذهبی و عرفی، به تفکیک زباله‌هایی همچون پوشک و نوار بهداشتی نیز پرداخته و این در حالی است که این تفکیک در میان قشر مرفه جامعه، چندان به‌چشم نمی‌خورد. همین موضوع، منجر به تعفن شدید و زودتر پسماندهای درهم می‌شود.

تفکیک زباله از مبدأ

تفکیک زباله از مبدأ با اهدافی همچون بازیافت بخش عمده‌ای از زباله‌های شهری و برگشت آن به چرخۀ تولید و مصرف مجدد، کاهش چشمگیر حجم و وزن زباله‌های شهری، کاهش هزینه‌های مرتبط با جمع‌آوری و دفع مواد زائد، صرفه‌جویی در اراضی مورد نیاز برای دفن زباله و کم‌شدن استهلاک و هزینه‌های تعمیرات و نگهداری کارخانه‌های کمپوست، صورت می‌گیرد. سازمان بهداشت جهانی نیز بر مشارکت عمومی در تمامی سطوح، از سیاست‌گذاری تا اجرا، تأکید کرده است. در سیستم‌های تفکیک زباله‌، برقراری ارتباط مؤثر و مداوم بین شهروندان و مأمورین، رمز موفقیت شناخته می‌شود. مشارکت مؤثر مردم، نیازمند فرهنگ‌سازی است و علاوه بر آموزش چهره‌به‌چهره می‌توان از فناوری‌های آموزشی و رسانه‌های گروهی به‌منظور استمرار و پوشش بیشتر اطلاع‌رسانی استفاده کرد. از جمله آگاهی‌های لازم برای مردم و شهروندان یک جامعه می‌توان به ضرورت تفکیک زباله از مبدأ برای داشتن جامعۀ پایدار، سودمندی تفکیک زباله از مبدأ برای جامعه، داشتن اطلاعات مناسب برای ذخیرۀ زباله، حفظ محیط زیست با کاهش تولید زباله، کاهش آلودگی‌های محیطی با کاهش تولید زباله، داشتن فضا برای زبالۀ تولید شده و فواید اقتصادی جمع‌آوری زباله و تفکیک آنها اشاره کرد.

اقتصاد و تفکیک زباله

امروزه، موضوع تفکیک زباله و پسماند، تنها بر خلاص‌شدن از شر زباله‌ها متمرکز نبوده و می‌توان از آن در حوزۀ اقتصاد و کسب‌وکار نیز استفاده کرد. کشورهای بسیاری هستند که نه‌تنها از زباله‌های خود کسب درآمد می‌کنند بلکه خواستار واردات زباله‌های کشورهای دیگر نیز هستند.

فناوری و تفکیک زباله

تفکیک زباله به تکنولوژی پیچیده و گران‌قیمتی نیاز ندارد و تنها با فرهنگ‌سازی و وضع برخی قوانین سختگیرانه می‌توان به آن دست یافت. امروزه مردم در برخی کشورها، برای خرید برخی اقلام ضروری، هربار کیسۀ پلاستیکی یا کاغذی جدیدی استفاده نکرده و پاکت مخصوص غذا را جایگزین ظروف پلاستیکی کرده‌اند. آنها، ظرف خالی را برای خرید برده و محصول لازم را داخل آن قرار داده و به خانه می‌آورند.

در جوامع مختلف از جمله ایران نیز مردم می‌توانند در قدم اول، با تفکیک دو گروه از زباله‌های خشک (مانند ظروف فلزی، پلاستیکی، کاغذ و مقوا) و تَر (مواد خوراکی مانند پسماند غذا و میوه که قابلیت تبدیل شدن به کود و کمپوست‌ها را دارند) در خانه‌های خود، سهم بزرگی در پاک نگه داشتن محیط زیست داشته باشند. ایرانیان، همچنین، می‌توانند برای تهیۀ کارتن پلاست مخصوص ذخیرۀ کاغذ باطله به ادارات شهرداری منطقۀ خود مراجعه کرده یا با شماره‌های 1888 یا 137 تماس بگیرند. با آموزش رطوبت‌گیری نیز می‌توان حجم زباله‌های تر را کاهش داد؛ برای مثال، با خشک کردن پسماند مواد غذایی مانند پوست هندوانه، می‌توان حجم آن را از حدود 700 گرم به 50 گرم رساند و حجم شیرابه‌ها را کاهش داد.

غرفۀ بازیافت

امروزه، در کشورهای پیشرفته، از هر رنگ برای یک نوع و جنس از زباله‌ها استفاده می‌کنند؛ برای مثال، رنگ آبی برای کاغذ و رنگ زرد برای بسته‌ها و زباله‌های پلاستیکی است. همچنین، زباله‌هایی که امکان جذب در طبیعت دارند در سطل یا کیسه‌های قهوه‌ای و سبز قرار می‌گیرند. این زباله‌های تفکیک‌شده در نهایت به غرفه‌هایی در سطح شهر که به «غرفۀ بازیافت» مشهور شده‌اند، تحویل داده می‌شوند.

پسماند صفر

بسیاری از کشورهای توسعه یافته در جهان، راهکار «پسماند صفر» را در پیش گرفته‌اند. پسماند صفر به نوعی از سبک زندگی گفته می‌شود که در آن مسئولیت زباله‌های تولیدی توسط هر فرد، در طول شبانه‌روز، به‌صورت کامل برعهدۀ خود او بوده و در نتیجه تلاش می‌کند تا تولید زبالۀ خود را به صفر برساند. این شیوه، افراد را تشویق می‌کند تا از مصرف‌گرایی و زندگی تجملاتی پرهیز کنند. این موضوع، به‌صورت دقیق با آموزه‌های اسلام و مفهوم پیشگیری از اسراف مطابقت دارد؛ زیرا در ذات مصرف‌گرایی، اسراف نهفته است. همچنین، در مواردی که تولید زباله اجتناب‌ناپذیر است، فرد به تفکیک دقیق زباله‌های تولیدی خود پرداخته، تا حد امکان زباله‌های تر خود را خشک کرده و زباله‌های خشک را نیز بازیافت می‌کند. مفهوم پسماند صفر در ایران، به تازگی، به برنامه‌های آموزشی حوزه‌های دولتی وارد شده و برای آن راهکارهایی تدوین شده است. کارشناسان بر این باورند که هرچند صفر شدن پسماند، امری دور از واقعیت است، اما می‌توان با تلاش فراوان به آن نزدیک شد. در این میان، علاوه بر همکاری و مشارکت مردمی، به همکاری تولیدکنندگان در زمینۀ تغییر در بسته‌بندی‌های مختلف نیاز است.

زباله‌های خطرناک

زبالۀ خطرناک، مواد زائد و جامدی هستند که برای سلامتی انسان و سایر موجودات زنده ایجاد خطر می‌کنند. این مواد که به‌سادگی تجزیه‌پذیر نیستند، در صورت قرار گرفتن در شرایط نامساعد بیولوژیکی، تکثیر شده و خطرآفرین می‌شوند. این مواد، همچنین، قابل احتراق بوده و قابلیت انفجار دارند. زباله‌های خطرناک، شامل پسماندهای بیمارستانی و صنعتی و نیز باتری‌هایی است که عمر آنها به پایان رسیده است. این باتری‌ها شامل مقدار زیادی از کادمیوم، سرب، نیکل، جیوه و روی هستند که از طریق آزادسازی و از مسیر دستگاه تنفسی یا زنجیرۀ غذایی وارد بدن انسان‌ها شده و بیماری‌های خطرناکی را ایجاد می‌کنند.

منابع

• «آشنایی با تفکیک زباله از مبدأ و مزایای آن»، وب‌سایت تفکیکان، تاریخ بارگذاری: 11 خرداد 1401ش.
• «تاریخچۀ مخزن زباله»، وب‌سایت صنعت نویت آسیا ویژن، تاریخ بارگذاری: 24 مرداد 1401ش.
• «تفکیک زباله چه اهداف و فوایدی دارد؟»، وب‌سایت فنی‌کارا، تاریخ بازدید: 4 شهریور 1402ش.
• «تفکیک زباله و نکاتی مهم که راعایتشان نشانۀ فرهنگ ماست!»، وب‌سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: 16 اردیبهشت 1399ش.
• «تولید زباله در ایران و بی‌خیالی نسبت به عاقبت آن»، خبرگزاری جوان آنلاین، تاریخ بارگذاری: 2 آبان 1398ش.
• «رتبۀ 17 ایران در تولید زباله/ هر ایرانی روزانه چقدر زباله تولید می‌کند»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 6 مهر 1401ش.
• «روش‌های تفکیک زباله در منزل و فواید آن چیست؟»، وب‌سایت کلید، تاریخ بازدید: 4 شهریور 1402ش.
• عزیزی موصلو، احمد و تراهی، رقیه، «بررسی میزان آگاهی و مشارکت همگانی در زمینۀ تفکیک زباله از مبدأ شهرستان بهبهان»، نشریۀ صنایع چوب و کاغذ ایران، دورۀ 11، شمارۀ 2، 1399ش.
• «صفر تا صد بازیافت و تفکیک زباله»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 2 فروردین 1402ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 4 شهریور 1402ش.
• «نتایج عجیب و جالبی از واکاوی و باستان‌شناسی زباله‌های تهرانی‌ها/ پولدارها زباله‌های کثیف‌تری تولید می‌کنند»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ بارگذاری: 5 آذر 1397ش.
• «نگاهی به بازیافت زباله در ایران و جهان»، وب‌سایت جاروب، تاریخ بارگذاری: 1 مرداد 1399ش.