تیرگان

تیرگان؛ از جشن‌های باستانی ایرانیان در روز سیزدهم تیرماه.

تیرگان، به سیزدهم تیرماه گفته می‌شود که که ایرانیان باستان، هر سال در آن روز، جشنی برپا می‌کردند. تیرگان را روز کمان کشیدن آرش و پرتاب تیر او به‌منظور تعیین مرز ایران و توران دانسته‌اند. برخی، تیرگان را روز جشن باران معرفی کرده‌ و تمام آیین‌های مرتبط با آن را مختص ایزد باران (تیشتر) می‌دانند. به‌همین دلیل، در میان زردشتیان، تیرگان به «تیر و تیشتر» معروف است. زردشتیان، این جشن را در روز دهم تیرماه برگزار می‌کنند. ارمنیان نیز، جشنی همانند جشن آبریزگان دارند که به جشن «وارتاوار» مشهور است.

پیشینه

در ایران باستان، هر روز و هر ماه، نامی داشت و ایرانیان تطبیق نام روز و نام ماه را فرخنده دانسته و جشن می‌گرفتند. به‌همین دلیل، در روز تیر، یعنی 13ام تیرماه، جشنی به‌نام تیرگان برپا می‌کردند. برخی منابع، این روز را «نوروز طبری» و گروهی آن را «آبریزگان» (آبریزان) نامیده‌اند. «تیریشت اوستا»، جشن تیرگان را یادبود پیروزی تیشتر (ایزد باران) بر اَپوش (دیو خشکسالی) معرفی کرده است. تیرگان، همچون نوروز و مهرگان، از جشن‌های کهن و آیینی زردشتیان است. جشن تیرگان و آیین‌های آن، در میان مفسران دین یهود حرام دانسته شده است. برخی از نویسندگان دوره اسلامی، روز هجدهم تیر را روز تیرگان دانسته‌اند.

تیرگان در نقاط مختلف ایران

در مازندران، جشن «تیرما سیزه شو» وجود دارد که همزمان با شب سیزدهم تیرماه است. این جشن در ستایش پرتاب تیر و پایان جنگ منوچهر با تورانیان انجام می‌شود. امروزه جشن تیرگان، توسط زردشتیان ایران و برخی دیگر از ایرانیان در شهرهای تهران، کرج، ساری، سنگسر، سوادکوه، یزد، میبد، اردکان، کرمان، بم، شیراز، اصفهان و اهواز برگزار می‌شود.

آداب و رسوم برپایی تیرگان

ایرانیان به مناسبت این جشن، خانه‌های خود را تمیز کرده، تن و بدن خود را شسته و لباس نو بر تن می‌کردند. برخی، در این روز، تار نازکی از ابریشم هفت‌رنگ، همراه با سیم نازک تابیده‌ای را به دور مچ دستان خود می‌بستند. این تار، پس از 10 روز، یعنی در روزی که به روز «باد» معروف است، از مچ دست باز شده و در باد رها می‌شد. محققان، دلیل این کار را با پرتاب تیر آرش مرتبط می‌دانند. مردم، در هنگام رها کردن این دستبند که به «دستبند تیر و باد» معروف است شعری می‌خوانند:

تیر برو، باد بیا، غم برو، شادی بیا، محنت برو، روزی بیا، خوشه مرواری بیا.

برخی، به ستایش ستاره تیشتر مشغول می‌شدند. پس از آن، نوبت به آب‌بازی رسیده و جوانان بر روی هم آب پاشیده و آرزوی باران و دوری از خشکسالی می‌کردند. به‌همین دلیل، این جشن را با نام‌های «آبریزگان»، «آب‌پاشان» یا «سر شوران» نیز می‌شناسند.

از دیگر آداب مختص این روز، فراهم کردن برخی خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها بوده که به‌نام «خوراک روان‌ها» معروف بودند. ایرانیان بر این باور بودند که در چنین روزی، روان مردگان به سمت زمین بازمی‌گردند، بنابراین، آن‌ها با خوراکی‌هایی به استقبال روان مردگان می‌رفتند.

رسم پیشکش فرستادن برای نوعروسان و نامزدان نیز در تیرگان صورت می‌گرفت. در این رسم، کله قندی را با بند 7 رنگ ابریشمین و سیم زرین تزئین کرده و به خانه‌ی عروس و داماد می‌فرستادند.

رسم پختن گندم و میوه، به یاد روزهای سخت جنگ ایران با افراسیاب که مردم برای سیر کردن خود، مجبور به خوردن گندم و میوه بودند، نیز در روز تیرگان صورت می‌گیرد.

از دیگر آیین‌های این روز، فال کوزه یا «چکُ دولَه» است. برای انجام این آیین، در روز قبل از تیرگان، دوشیزه‌ای را انتخاب کرده و کوزه‌ی سفالی که به «دوله» معروف است، به دست او می‌دهند. او این کوزه را از آب پاک پر کرده و پارچه سبزرنگی را روی دهانه‌ی آن می‌اندازد. سپس، دوله را نزد همه کسانی می‌برد که خواسته‌ای داشته و نیتی در دل دارند. هر کسی یک جسم کوچک مانند انگشتر، سنجاق، سکه یا مانند آن را درون آب دوله می‌اندازد. سپس، دختر، کوزه را در زیر درخت همیشه سبزی قرار می‌دهد. در روز جشن تیرگان، پس از مراسم آب‌ریزان، دختر کوزه را در میان جمع آورده و سالخوردگان جمع شروع به شعرخوانی می‌کنند. پس از پایان هر شعر، دختر، دست خود را درون دوله برده و جسمی را بیرون می‌آورد. در این مرحله، صاحب جسم، متوجه ارتباط شعر با نیت خود می‌شود.

منابع

• آذرگشسب، اردشیر، آیین برگذاری جشن‌های ایران باستان، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۹ش.
• «آشنایی با جشن تیرگان»، سایت همشهری آنلاین، تاریخ بارگذاری: 1 تیر 1399ش.
• آنندراج، محمد پادشاه، تهران، خیام، ۱۳۳۵ش.
• اورنگ، م، جشن‌های ایران باستان، تهران، اداره انتشارات و تعاون ارتش، ۱۳۳۵ش.
• بیرونی، ابوریحان، الآثارالباقیة، به‌تحقیق زاخاو، لایپزیگ، بی‌نا، ۱۹۲۳م.
• پورداود، ابراهیم، تفسیر خرده‌اوستا، بمبئی، انجمن زردشتیان ایرانی، بی‌تا.
• پورکریم، هوشنگ، «مراسم عید نوروز و جشن‌های باستانی در یکی از دهکده‌های مازندران»، هنر و مردم، تهران، شماره 66، ۱۳۴۷ش.
• پیگولوسکایا، ن، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۷ش.
• حجازی کناری، حسن، «جشن در ایران باستان»، هوخت، س ۲۰، شم‍اره 4، ۱۳۴۸ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 3 خرداد 1401ش.
• دمشقی، محمد، نخبةالدهر، ترجمۀ حمید طبیبیان، تهران، بنیاد فرهنگستان‌های ایران، ۱۳۵۷ش.
• رجبی، پرویز، «تیرگان»، چیستا، تهران، س 1، شماره 1، ۱۳۶۰ش.
• رجبی، پرویز، جشن‌های ایرانی، تهران، آرتامیس، ۱۳۷۵ش.
• سهراب، مهربانو، «تیر و جشن ـ جشن تیرگان»، فروهر، تهران، س 26، شماره 325، ۱۳۷۰ش.
• شاه‌حسینی، ناصرالدین، سیر فرهنگ در ایران، تهران، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، ۱۳۷۲ش.
• گردیزی، عبدالحی، زین‌الاخبار، به‌تحقیق عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
• شهمردان بن ابی‌الخیر، روضة المنجمین، به‌تحقیق جلیل اخوان رنجانی، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۳۶ش.
• مانوکیان، آرداک، آب در مراسم مذهبی، ترجمۀ جانی زرگریان، تهران، فارابی، ۱۳۶۲ش.
• فرهنگ جهانگیری، حسین بن حسن انجو شیرازی، به‌تحقیق رحیم عفیفی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۵۱ش.
• Boyce, M., «Iranian Festivals», The Cambridge History of Iran, vol. III (2), ed. E. Yarshater, Cambridge, 1983.
• Boyce, M., «On the Calendar of Zoroastrian Feasts», Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London, 1970, vol. XXXIII.
• Boyce, M., A History of Zoroastrianism, Leiden, 1989.
• Boyce, M., A Persian Stronghold of Zoroastrianism, Oxford, 1977.
• Modi, J. J., The Religious Ceremonies and Customs of the Parsees, Bombay, 1922.