جایگاه زنان در موسیقی ایرانی
جایگاه زنان در موسیقی ایرانی؛ فعالیت و مشارکت زنان در عرصۀ موسیقی ایرانی در گذر زمان.
حضور زنان در موسیقی ایرانی، قدمتی طولانی دارد و آنها به طرق مختلفی در حوزۀ موسیقی فعالیت کرده‌اند. زنان ایرانی همانند مردان هم به نوازندگی و هم به خوانندگی در عرصه موسیقی، پرداخته‌اند و مشارکت آنان در تولید و ماندگاری ترانه‌های محلی، نقش بسزایی در ترویج و حفظ هویت ملی و ارزش‌های اخلاقی در خانواده و جامعه داشته است. امروزه نیز که موسیقی به‌عنوان یک دانش و مهارت در دانشگاه‌ها و آموزشگاه‌ها، آموزش داده می‌شود بانوان در نوازندگی و آهنگ‌سازی حضور فعال دارند.
مفهوم‌شناسی موسیقی
به اصوات و نغمات موزون و متناسب، موسیقی گفته می‌شود. صدایی که هنگام وزش باد از شاخ‌وبرگ درختان شنیده می‌شود یا صدای خوش برخی پرندگان و همچنین آواز خوشی که از حنجرۀ آدمی بیرون می‌آید، از گونه‌های طبیعی موسیقی به‌شمار می‌روند. انسان با الهام از طبیعت، ابزارهایی را پدید می‌آورد که از نواختن آنها صدای خوشی تولید می‌شود و به آن، موسیقی می‌گویند. در متون دینی مسلمانان، واژه‌های غنا، لهو، ملاهی و نیز مصادیق آلات موسیقی مانند دف، مزمار (نی و فلوت)، معزف (تار)، عود، طبل و طنبور، همگی به گونه‌هایی از موسیقی اشاره دارد. در اصطلاح شرعی، به آوازی که از حنجره آدمی بیرون آید و حالت شادمانی در شنونده ایجاد کند، غنا گفته می‌شود.[۱]
تاریخچه مشارکت زنان در موسیقی ایرانی
موسیقی از جمله هنرهایی است که بررسی آن در هر دورۀ تاریخی، مجموعه‌ای از اطلاعات را دربارۀ وضعیت اجتماعی آن دوره ارائه می‌کند. موسیقی سنتی ایران نیز در هر دوره، بازتاب نظام فرهنگی رایج در جامعه است و به شناخت شاخص‌های فرهنگی جامعة ایرانی در دوره‌های مختلف کمک می‌کند.[۲] هنر موسيقي در ايران سابقه‌اي طولاني دارد. ایرانیان باستان هم آلات موسیقی می‌ساختند و هم با رویکرد معناگرا و با الهام از صدا‌ها و نوا‌های طبیعی، سرود‌های مذهبی و مخصوص نیایش می‌آفریدند. وجود نقش و نگار‌های زنان نوازنده بر سفالینه‌های باستانی نشان از حضور زنان در عرصۀ موسیقی و موقعيت اجتماعي آنان در آن دوران، دارد.[۳] سـفال‌هـ‌ای به‌جا مانده در محوطه‌هاي خزينه، چغاسبز و جعفرآباد خوزستان، چشمه‌علي ري، سيلك كاشـان، تـلبـاكون و تلجري در نزديكي تخت جمشيد، حاوی نقوشي از زنان و مردان رقصنده و نوازنده است که جایگاه اجتماعی زنان در تاریخ موسیقی را نشان می‌دهد. زنان ایرانی به خوانندگی و نواختن سـازهاي زهي و كوبه‌اي مانند تنبور، چنگ، رباب بدون آرشه، انواع عود و دف، می‌پرداختند.[۴] افزایش کژکارکردهای هنر موسیقی در جامعۀ بشری و غلبۀ گونه‌های مبتذل آن به‌ویژه در مجالس و محافل حاکمان و سلاطین، موجب نکوهش گونۀ رایج موسیقی، در روایات و دیدگاه فقیهان مسلمان شد؛ اما گونه‌های فاخر هنـر موسیقی و کارکرهای آن، همواره مـورد توجـه عموم افراد جامعه بود. در این دوره نیز زنان، نقش پررنگی در ترویج هنر موسیقی داشتند. [۵] در دوره‌هاي طاهريان، صفاريان و سامانيان، زنان مشارکت بیشتری در عرصۀ موسیقی داشتند؛ طاهريان از مشوقان هنـر موسـيقي بودنـد و راتبـه نيشـابوري از نوازندگان زن ماهر در اين دوره به شمار مي‌رفت.[۶]
زنان در موسیقی قبل از انقلاب اسلامی
در دوران پهلوی اجرای کنسرت بانوان یا خوانندگی زنان بسیار رایج بود. [۷] حضور بانوان در اجراها به‌عنوان نوازنده و خواننده یکی از ارکان جدایی‌ناپذیر کافه‌ها بود و آنها با ظاهری نیمه‌برهنه به اجرای موسیقی می‌پرداختند. در آن دوران حضور زنان در این مکان‌ها جنبۀ نمایشی و تبلیغی داشت و بسیاری از مردان با علم به این موضوع برای خوش‌گذرانی به این‌گونه کافه‌ها می‌رفتند.[۸] بسیاری از خوانندگان زن به‌دلیل ناسازگاری فعالیت آنها با قوانین شرعی و فرهنگ اصیل ایرانی، از کشور فرار کردند و فعالیت خود را در کشورهای غربی ادامه دادند.[۹]
زنان در موسیقی بعد از پیروزی انقلاب
پیروزی انقلاب اسلامی تحول عظیمی در فعالیت زنان در حوزۀ هنر و موسیقی ایجاد کرد و با توجه به رابطۀ عمیق موسیقی با فضا و مکان، طبقات اجتماعی، جنسیت، گروه‌های سنی و قومیت و همچنین بر اساس پیوند موسیقی با شیوه‌های قومی، مناسک، شعائر دینی، الگوهای رفتاری و آداب و رسوم جمعی، شیوۀ فعالیت بانوان در عرصۀ موسیقی بازتعریف شد. از این منظر، موسیقی برای زنان رسانه‌ای است که می‌تواند مسائل و مشکلات آنها را بازنمایی کرده و پیام‌های انسانی را به جامعه منتقل کند.[۱۰] با همین رویکرد در جمهوری اسلامی ایران، فعالیت زنان در عرصۀ موسیقی با حفظ حدود شرعی و رعایت ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی ادامه یافت.[۱۱] در دهۀ هفتاد، حضور زنان در عرصۀ موسیقی با تشکیل گروه‌های موسیقی جدید، اجرای آوازهای گروهی و برگزاری جشنواره گل یاس افزایش چشمگیری پیدا کرد. امروزه زنان در عرصه موسیقی توانمندتر شده‌اند و نقش‌آفرینی مؤثر بانوان در حوزۀ آهنگ‌سازی از افتخارات آنها در دوران انقلاب اسلامی است.[۱۲]
چالش‌ها
مشارکت تاریخی زنان در عرصۀ موسیقی، همواره با آسیب‌هایی همراه بوده و معمولاً آنها را به ابزاری برای لذت‌جویی مردان تبدیل کرده است. آثار تاریخی برجای مانده از دوران باستان تا دوران ایران اسلامی، نشان می‌دهد که نقش زنان در موسیقی ایران بیشتر نقشی ابزارگونه بود و اغلب آنها به‌واسطۀ همین شهرت کاذب مورد سوءاستفاده قرار می‌گرفتند.[۱۳] ورود زنان به عرصۀ موسیقی مبتذل، آنها را به عروسک‌هایی تبدیل می‌کند که به دست مردان به حرکت و نمایش درمی‌آیند. صاحب‌نظران در بررسی پیامدهای گرایش زنان به موسیقی مبتذل، محورهای زیر را مورد توجه قرار داده‌اند:
- کاهش ارزش و کرامت زن و استفادۀ ابزاری از زن برای تأمین امیال مردان؛
- کالای صرف بودن زنان در موزیک ویدئوها برای لذت مردان؛
- سلطۀ نگاه سرمایه‌داری به زنان فعال در عرصۀ موسیقی؛
- تأثیرات منفی بر منزلت و جایگاه خانوادگی و اجتماعی زنان؛
- ایجاد کشمکش میان زنان و مردان بر سر قدرت در میدان موسیقی.[۱۴]
جایگاه زنان در ترویج و گسترش موسیقی محلی
در طول تاریخ زنان با هم‌خوانی و سرودن ترانه‌های محلی نقش مؤثری در تداوم و ترویج موسیقی محلی و موسیقی اصیل ایرانی داشته‌اند.[۱۵] ترانه‌های محلی بخشی از ادبیات عامه و هویت ملی ایرانی است که در قالب تصنیف، مَتَل، افسانه، چیستان، آوازهای کار، سروده‌های مذهبی و عروسی، لالایی‌ها، ترانه‌های بازی و سرودهایی برای کودکان و اعضای خانواده خوانده می‌شود. زبان این ترانه‌ها، به زبان یا گویش محلی قوم‌های مختلف و با سبکی محاوره‌ای است.[۱۶] زنان در بسیاری از موارد خود سازنده، گوینده و سرایندۀ ترانه‌های محلی هستند و از این سروده‌ها در بسیاری از مراحل زندگی و کارهای روزمره بهره می‌برند.[۱۷] مشارکت بانوان در هم‌خوانی‌ها و سروده‌های محلی موجب قوام و بقای موسیقی اصیل ایرانی در بستر خانواده و اجتماع و تداوم آن از نسلی به نسل دیگر شده است. همچنین بانوان با خواندن موسیقی‌های خاص با سبک محزون که اغلب در مراسم‌های سوگ سروده می‌شوند به بیان ناراحتی و رنج خود در فراق متوفی می‌پردازند و با این کار نوعی سبک موسیقی حزن‌انگیز محلی را در طول زمان حفظ کرده‌اند. یکی دیگر از نقش‌های مؤثر زنان در موسیقی ایرانی سرودن لالایی‌های مادرانه است که محتوای آن بیان خواسته‌ها و آرزوهای مادر برای سلامتی و آیندۀ فرزندان است.[۱۸]
پانویس
- ↑ . حسینی، «موسیقی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ . غفاری‌نسب و رفاهت، «چگونگی بازنمایی جایگاه زنان در موسیقی سنتی ایران در دهه 1360»، 1398ش، ص325.
- ↑ . زارعی و شریف کاظمی، «مطالعة تأثير زنان در عرصة هنر موسيقي دوران ميانيِ اسلام بر اساس نقوش سفالي»، 1393ش، ص427-430.
- ↑ . زارعی و شریف کاظمی، «مطالعة تأثير زنان در عرصة هنر موسيقي دوران ميانيِ اسلام بر اساس نقوش سفالي»، 1393ش، ص442.
- ↑ . زارعی و شریف کاظمی، «مطالعة تأثير زنان در عرصة هنر موسيقي دوران ميانيِ اسلام بر اساس نقوش سفالي»، 1393ش، ص427-430.
- ↑ . زارعی و شریف کاظمی، «مطالعة تأثير زنان در عرصة هنر موسيقي دوران ميانيِ اسلام بر اساس نقوش سفالي»، 1393ش، ص427-430.
- ↑ . پلنگی، «زنان و موسیقی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ . صحافی، «نگاهی به جایگاه زن در موسیقی ایران»، وب‌سایت مجلۀ ویستا.
- ↑ . پلنگی، «زنان و موسیقی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ . رازقی و همکاران، «تحلیل جامعه‌شناختی نقش و جایگاه زنان در موسیقی مردم‌پسند: ارائه یک نظریه زمینه‌ای»، 1399ش، ص26.
- ↑ . پلنگی، «زنان و موسیقی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ . پلنگی، «زنان و موسیقی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ . زارعی و شریف کاظمی، «مطالعة تأثير زنان در عرصة هنر موسيقي دوران ميانيِ اسلام بر اساس نقوش سفالي»، 1393ش، ص442.
- ↑ . رازقی و همکاران، «تحلیل جامعه‌شناختی نقش و جایگاه زنان در موسیقی مردم‌پسند: ارائه یک نظریه زمینه‌ای»، 1399ش، ص30-35.
- ↑ . «تحقیق جایگاه زن در ترانه های محلی»، وب‌سایت بانک مقاله.
- ↑ . «تحقیق جایگاه زن در ترانه های محلی»، وب‌سایت بانک مقاله.
- ↑ . قادری و همکاران، «نقش و جایگاه زنان در ترانه‌های بختیاری»، 1398ش، ص67.
- ↑ . «تحقیق جایگاه زن در ترانه های محلی»، وب‌سایت بانک مقاله.
منابع
- «تحقیق جایگاه زن در ترانه های محلی»، وب‌سایت بانک مقاله، تاریخ بازدید: 27 آبان 1402ش.
- پلنگی، محبوبه، «زنان و موسیقی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: اردیبهشت 1384ش.
- رازقی، نادر و همکاران، «تحلیل جامعه‌شناختی نقش و جایگاه زنان در موسیقی مردم‌پسند: ارائه یک نظریه زمینه‌ای»، فصلنامۀ علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، شمارۀ 1، 1399ش.
- زارعی، محمد ابراهیم و شریف کاظمی، خدیجه، «مطالعة تأثير زنان در عرصة هنر موسيقي دوران ميانيِ اسلام بر اساس نقوش سفالي»، نشریۀ زن در فرهنگ و هنر، شمارۀ 4، 1393ش.
- حسینی، سیدمجتبی، «موسیقی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: تیر 1385ش.
- صحافی، محمد‌جواد، «نگاهی به جایگاه زن در موسیقی ایران»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 23 آبان 1402ش.
- غفاری‌نسب، اسفندیار و رفاهت، فاطمه، «چگونگی بازنمایی جایگاه زنان در موسیقی سنتی ایران در دهه 1360»، فصلنامۀ زن در فرهنگ و هنر، شمارۀ3، 1398ش.
- قادری، الیاس و همکاران، «نقش و جایگاه زنان در ترانه‌های بختیاری»، فصلنامۀ ادبیات و زبان‌های محلی ایران‌زمین، شمارۀ 2، 1398ش.