جشن سده
جشن سده؛ بزرگترین عید اجتماعی ایرانیان باستان.
جشن سده، از مهم‌ترین مناسبت‌های ایرانیان باستان است که هنوز هم در برخی مناطق ایران گرامی داشته می‌شود. این جشن که در شب دهم بهمن ماه برگزار می‌شود، از مجموعه جشن‌های ایرانی بر پایۀ آتش است. ایرانیان، همواره آتش را پاک‌کنندۀ پلیدی‌ها و ابزاری برای دوری از شیاطین می‌دانستند. هرچند، سده جشنی ایرانی است، اما امروزه در کشورهای هند، افغانستان و تاجیکستان نیز که روزگاری داخل مرزهای ایران بودند، این آیین برگزار می‌شود که گواهی بر پهناور بودن مرزهای ایران فرهنگی است. جشن سده، در سال 1391ش در فهرست میراث معنوی ایرانیان و در 1398ش، در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ایران در یونسکو به ثبت رسیده و جهانی شده است.
پیشینه
جشن سده، جشنی ملی و باستانی ایرانیان بوده که از دیرباز تا دورۀ سلجوقیان در روز دهم بهمن ماه، همراه با آتش‌افروزی و پایکوبی بر گِرد آن برگزار می‌شده است. این جشن که از قدمتی پنج هزار ساله برخودار بوده و نسبت به نوروز نیز قدیمی‌تر است،[۱] هنوز هم میان پیروان دین زرتشت در استان کرمان، محبوب بوده و هرساله اجرایی می‌شود.[۲] برخی از مورخان، همچون بیرونی و بیهقی، معتقدند که این جشن، در دوران اسلامی نیز تا پایان دورۀ خوارزمشاهیان و پیش از حملۀ مغول دوام آورده و تمامی سلاطین و مردم عادی آن را گرامی می‌داشته‌اند.[۳] پس از ورود اسلام به ایران، این جشن در بارگاه خلفای عباسی نیز به‌صورتی باشکوه برگزار می‌شده است.[۴] ایرانیان مسلمان، با پالایش و تغییر ماهیت برخی از نمادهای به‌کار رفته در جشن‌های باستانی، آنها را در دوران پس از اسلام نیز اجرایی می‌کرده‌اند؛ زیرا نفس بسیاری از جشن‌های باستانی ایرانیان، شکرگزاری از خداوند بوده که همراه با نیایش و شادمانی برگزار می‌شده است.[۵]
هرچند، از دوران صفویه تا امروز، سند معتبری از برگزاری رسمی این جشن در دست نیست، اما در برخی آبادی‌های ایران، مراسمی تحت عنوان «سده‌سوزی» برپا می‌شده که همان جشن سده است.[۶] همچنین، میان چادرنشینان بافت و سیرجان، مراسمی تحت عنوان «سده‌سوزی چوپانی» برگزار می‌شده است. در آبادی بلوک از شهرستان جیرفت نیز، در شب دهم بهمن، آتش بزرگی به‌نام «آتش سده» را با چهل شاخه از درختان هرس شده به نشان چهل روز یا «چلۀ بزرگ» برپا می‌کردند.[۷] عدد چهل، نزد مردم ایران همواره از قداستی ویژه برخودار بوده است. بسیاری از ایرانیان، چهل را به‌معنای گذراندن مدتی طولانی و به پایان بردن دوران آشفتگی دانسته‌اند که آدمی را به کمال، آرامش و دانایی می‌رساند. در فرهنگ اسلامی نیز چهل یکی از اعداد خاص است؛ برای مثال 40 سال، زمانی است که برای رسیدن به کمال مورد نیاز است. مبعوث شدن پیامبر خدا نیز در چهل سالگی رخ داده و همین نشان از آمادگی او در زمان بعثت است. برای میت نیز چهلم می‌گیرند.[۸]
از آن‌جایی که این جشن، در استان کرمان هنوز پا برجا بوده، آن را «جشن کرمان» نیز می‌نامند. در این استان، مردم از تمامی اقشار اجتماعی، اعم از مسلمان، زرتشتی، مسیحی و کلیمی، در جشن سده شرکت کرده و آن را از جمله آیین‌های رسمی و عمومی محسوب می‌کنند.[۹] امروزه، باغچۀ بداغ‌آباد، در انتهای خیابان سده در کرمان، از جمله جاذبه‌های گردشگری این شهر به‌شمار می‌رود که هرساله بازدیدکنندگان بسیاری را برای تماشای جشن سده، به خود جذب می‌کند.[۱۰]
نام‌گذاری
واژۀ سده از «سد» گرفته شده که در زبان تازی به‌صورت «سدق» یا «سذق» آمده است.[۱۱] در رابطه با فلسفۀ نام‌گذاری این جشن، داستان‌های مختلف و متعددی وجود دارد. برخی بر این باورند از آن‌جایی که تعداد فرزندان کیومرث به صد رسید، جشنی شبانه ترتیب داده و آتشی برافروختند، بنابراین این جشن را «سده» نامیدند.[۱۲] گروهی دیگر معتقدند که این شب تا نوروز، به اندازۀ پنجاه روز و پنجاه شب فاصله داشته و در نتیجه آن را سده خواندند.[۱۳] گروه سومی نیز بر این باورند این شب، درست در صدمین شب از زمستان قرار گرفته و در نتیجه آن را جشن سده نام گذاشتند.[۱۴] نکته آن است که در تقویم کهن ایرانیان، زمستان 150 روز و تابستان 210 روز بوده است.[۱۵]
گسترۀ جغرافیایی
زرتشتیان، در استان‌های کرمان، یزد و فارس و برخی دیگر از استان‌های ایران، از دیرباز به برپایی این جشن اهتمام ورزیده‌اند. ایرانیان، در برخی کشورهای خارجی، از جمله سوئد و آمریکا نیز این جشن را به‌صورت سالانه برگزار کرده و در آن به نیایش‌خوانی، سرودخوانی و پایکوبی می‌پردازند. علاوه بر آن، فارسی‌زبانان در برخی کشورهای همجوار از جمله افغانستان و تاجیکستان نیز جشن سده را همه‌ساله گرامی می‌دارند.[۱۶]
جشن سده در باور ایرانیان
برخی از ایرانیان کهن معتقد بودند که در این شب، اهریمن، سرما را به اوج می‌رساند تا به آفریدگان اهورامزدا آسیب وارد کند. پس از آن، نیروی اهورامزدا در برابر این گزند، آتش را آفریده و بر توطئۀ اهریمن غلبه می‌کند.[۱۷] فردوسی، مبدأ ظهور این جشن را به دوران «هوشنگ پیشداد» و کشف آتش، منسوب کرده است. در آن لحظه، هوشنگ از پیدایش عنصر آتش شگفت‌زده شده و آن را نور خدا می‌خواند و شکر خداوند را به‌جای می‌آورد. پس از آن، هر ساله این روز را جشن گرفتند.[۱۸] فردوسی در شاهنامه به زیبایی به این داستان اشاره کرده است:[۱۹]
| ز هوشنگ ماند این سده یادگار | بسی یاد او چون دگر شهریار |
| کز آباد کردن جهان شاد کرد | جهانی به نیکی از او یاد کرد |
علاوه بر آن، در شاهنامه، شانزده مرتبۀ دیگر نیز به جشن سده اشاره شده که در همگی آنها، اشاره به آتش نیز به چشم می‌خورد. جشن سده، به‌همراه دو جشن دیگر ایرانیان یعنی نوروز و مهرگان، بسیار حائز اهمیت بوده و با سنت‌های دینی آنها عجین شده بود.[۲۰]
آداب‌ورسوم جشن سده
در این جشن، مردم با برپایی آتش بزرگی در بیرون خانۀ خود، گرد هم جمع شده و هر نفر با آوردن چوب برای آتش در آن شرکت کرده و این را نشانه‌ای از جنگ با شیطان، پلیدی و سرمای زمستان می‌دانستند.[۲۱] آتش‌افروزی، سخنرانی و نیایش که به «آتش نیایش» معروف بوده، از برنامه‌های اصلی این جشن به‌شمار می‌رود. در جشن سده، برخی کشاورزان نیز جمع شده و خاکستر آتش را گردآوری می‌کنند. آنها، این خاکستر را به‌منظور افزایش برکت بر روی زمین‌های کشاورزی خود می‌پاشند. مردم و موبدان زرتشتی، از روز اول بهمن به فکر جمع‌آوری هیزم بوده و تا روز جشن، خرمن بزرگی از هیزم به قطر 12-14 متر، ارتفاع 5-6 متر و به‌شکل مخروط آماده می‌کنند. سپس در روز جشن، دو موبد لاله به دست، در حالی‌که لباس سفیدی بر تن کرده‌اند، زمزمه‌کنان به خرمن هیزم‌ها نزدیک شده و از سمت راست، سه مرتبه بر گرد آن می‌چرخند. در نهایت، این خرمن را از چهار جهت آتش می‌زنند.[۲۲]
ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی
فولکور یا فرهنگ عامۀ مردم، نه‌تنها شامل مناسک و ادبیات آنها می‌شود بلکه بیانگر اساسی‌ترین اصول بینش، شیوۀ تفکر و چگونگی درک آنها از جهان هستی است. فرهنگ عامۀ مردم، نحوۀ زندگی اجتماعی آن ملت را نمایان می‌کند. در سرزمین ایران، از دوران باستان تا کنون، میراثی غنی از فولکور و فرهنگ عامه، به‌صورت لایه به لایه، همچون سنگ‌های رسوبی بر روی هم انباشت و تکامل یافته‌اند. از جملۀ این فرهنگ‌ها، جشن‌های بسیاری است که ایرانیان باستان در مناسبت‌های مختلف برگزار می‌کرده‌اند.[۲۳] جشن سده، یکی از بزرگترین عیدهای اجتماعی ایرانیان بوده که برخی آن را از جمله جشن‌های آتش دانسته‌اند.[۲۴]
عنصر آتش، از عناصری است که پیدایش آن، پیشرفت چشمگیری را در زندگی بشر ایجاد کرده و همواره نزد ایرانیان، دارای قداست و احترام بوده است. ایرانیان، آتش را عنصری برتر و مظهری از مظاهر اهورامزدا محسوب کردند. به‌همین دلیل، بسیاری از جشن‌های ایرانیان باستان بر پایۀ آتش بوده است.[۲۵]
علاوه بر آن، ایرانیان باستان، هموراه به‌دنبال بهانه‌ای بوده‌اند تا جشنی برپا کرده و دل‌های خود را به یکدیگر پیوند بزنند. آنها، در کنار هم بودن را نعمت دانسته و بر این باور بوده‌اند که باید لبخندهای خود را با همدیگر سهیم شوند.[۲۶] از جمله ویژگی‌های بارز جشن سده، تعاون و همکاری مردم است. در این جشن، گردآوری هیزم و خار و خاشاک، فریضه‌ای دینی محسوب شده که ثواب به‌دنبال دارد.[۲۷]
پانویس
- ↑ «سده؛ جشنی با قدمت بیش از پنج هزار سال»، وب‌سایت مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ خطیبی، «آیا روایت جشن سده در شاهنامه الحاقی است؟»، 1397ش، ص131.
- ↑ «جشن سده زرتشتیان در کرمان»، خبرگزاری عصر ایران.
- ↑ «از جشن سده و گل بهمن چه می‌دانید؟»، وب‌سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت.
- ↑ «ولنتاین را از سپندارمذگان گرفته‌اند»، خبرگزاری انصاف نیوز.
- ↑ روح‌الامینی، «جشن سده و سده سوزی در کرمان»، 1374ش، ص306.
- ↑ گروسی، «آیین‌های زایش و رویش در جنوب کرمان»، 1369ش، ص94 و 96.
- ↑ کرباسیان، «چهل»، وب‌سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ روح‌الامینی، «جشن سده و سده سوزی در کرمان»، 1374ش، ص309.
- ↑ «جشن سده در بزرگترین استان ایران چه شکلی است؟»، وب‌سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت.
- ↑ «جشن سده در بزرگترین استان ایران چه شکلی است؟»، وب‌سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت.
- ↑ صفا، «جشن سده»، 1326ش، ص10.
- ↑ حریری، «تحقیقی دربارۀ نام و هنگام جشن سده»، 1347ش، ص358.
- ↑ صفا، «جشن سده»، 1326ش، ص10.
- ↑ «جشن سده در بزرگترین استان ایران چه شکلی است؟»، وب‌سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت.
- ↑ «سده؛ جشنی با قدمت بیش از پنج هزار سال»، وب‌سایت مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ معتکف، «فرهنگ: مراسم جشن سده در ایران باستان»، 1384ش، ص8.
- ↑ تربیت، «جشن سده»، 1310ش، ص746.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، هوشنگ، بخش 2، وب‌سایت گنجور.
- ↑ خطیبی، «آیا روایت جشن سده در شاهنامه الحاقی است؟»، 1397ش، ص132.
- ↑ کریمی، «نقد علمی نگارۀ جشن سده در شاهنامه شاه طهماسبی»، 1395ش، ص123.
- ↑ «از جشن سده و گل بهمن چه می‌دانید؟»، وب‌سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت.
- ↑ طبرسی، «جلوه‌های اجتماعی و فرهنگی جشن‌های مهرگان و سده در هنر و فرهنگ عامۀ کرمان»، 1399ش، چکیده.
- ↑ تربیت، «جشن سده»، 1310ش، ص74.
- ↑ صفا، «جشن سده»، 1326ش، ص7.
- ↑ «از جشن سده و گل بهمن چه می‌دانید؟»، وب‌سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت.
- ↑ «سده؛ جشنی با قدمت بیش از پنج هزار سال»، وب‌سایت مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
منابع
- «از جشن سده و گل بهمن چه می‌دانید؟»، وب‌سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: 9 بهمن 1401ش.
- تربیت، محمدعلی، «جشن سده»، ارمغان، دورۀ 12، شمارۀ 11، 1310ش.
- «جشن سده زرتشتیان در کرمان»، خبرگزاری عصر ایران، تاریخ بارگذاری: 10 بهمن 1401ش.
- حریری، علی اصغر، «تحقیقی دربارۀ نام و هنگام جشن سده»، مجلۀ وحید، شمارۀ 52، 1347ش.
- خطیبی، ابوالفضل، «آیا روایت جشن سده در شاهنامه الحاقی است؟»، نامۀ فرهنگستان (تحقیقات ایران شناسی)، دورۀ 16، شمارۀ 3، 1397ش.
- روح‌الامینی، محمود، «جشن سده و سده‌سوزی در کرمان»، چیستا، شمارۀ 124 و 125، 1374ش.
- «سده؛ جشنی با قدمت بیش از پنج هزار سال»، وب‌سایت مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1402ش.
- صفا، ذبیح‌الله، «جشن سده»، ارتش بهمن، شمارۀ 11، 1326ش.
- طبرسی، حمید، «جلوه‌های اجتماعی و فرهنگی جشن‌های مهرگان و سده در هنر و فرهنگ عامۀ کرمان»، نشریۀ مطالعات هنر اسلامی، دورۀ 16، شمارۀ 37، 1399ش.
- کرباسیان، ملیحه، «چهل»، وب‌سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 8 شهریور 1402ش.
- کریمی، شهرزاد، «نقد علمی نگارۀ جشن سده در شاهنامه شاه طهماسبی»، فصلنامۀ روایت تاریخ، شمارۀ 1، 1395ش.
- گروسی، عبدالله، «آیین‌های زایش و رویش در جنوب کرمان»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دورۀ 1، شمارۀ 1، 1369ش.
- فردوسی، شاهنامه، هوشنگ، بخش 2، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1402ش.
- معتکف، فریده، «فرهنگ: مراسم جشن سده در ایران باستان»، پادنگ، شمارۀ 16، 1384ش.
- «ولنتاین را از سپندارمذگان گرفته‌اند»، خبرگزاری انصاف نیوز، تاریخ بازید: 8 شهریور 1402ش.