جشن نیمه شعبان

جشن نیمه شعبان؛ عید منتظران ظهور امام دوازدهم شیعیان به‌مناسبت روز تولد او.

جشن نیمۀ شعبان، مراسم مذهبی است که شیعیان جهان در پانزدهم ماه شعبان، به‌مناسبت تولد «امام زمان»، دوازدهمین و آخرین امام خود، برگزار می‌کنند. برگزاری این جشن، سابقه‌ای طولانی دارد؛ اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، این جشن به‌صورت پررنگ‌تر برگزار می‌شود.

مفهوم‌شناسی

جشن به‌معنای شادی، کامرانی، سور، چراغانی، مجلس نشاط و مهمانی و نیز به‌معنای عید است. واژۀ «جشن»، برگرفته از «یَسَن» اوستایی به‌معنای مراسم آیینی است که شامل پرستش، ستایش و مناسک ویژۀ دینی در روزهای شادی است. جشن نیمۀ شعبان در فرهنگ شیعه، به‌معنای گرامی‌داشت تولد امام مهدی است که هر سال در اجتماعات شیعیان برگزار می‌شود.

مناسبت

این جشن، به‌مناسبت تولد امام زمان، برگزار می‌شود که به اعتقاد شیعیان در صبح نیمۀ شعبان سال 255ق، در شهر «سامرا» متولد شده است. پدر او امام حسن عسکری و مادر او نرجس است. امام دوازدهم شیعیان، هم‌نام (محمد) و هم‌کنیه پیامبر خدا (ابوالقاسم) بوده و با لقب‌های گوناگونی مثل مهدی، منتظر، حجت، صاحب‌امر، صاحب‌الزمان، بقیة‌اللّه، قائم و خلف صالح نیز شناخته می‌شود.

اهداف

شیعیان، این جشن را با ‌هدف نهادینه‌کردن فرهنگ انتظار و آمادگی برای ظهور امام زمان، برگزار می‌کنند.

شاخص‌ها

ایمان راسخ به ظهور منجی، آمادگی دائمی برای ظهور مهدی، تلاش برای ایجاد زمینه‌های فردی و اجتماعی ظهور، بصیرت و روشن‌بینی و صبر و پایداری، به‌عنوان شاخص‌های اعتقادی، روانی و عملی این جشن شمرده شده است.

گستره جغرافیایی

جشن نیمه شعبان معمولا در هر جایی که گروهی از شیعیان حضور داشته باشند برگزار می‌شود. برخی از کشورهایی که این جشن در آن برگزار می‌شود عبارت‌اند از:

1. ایران: سابقۀ جشن نیمۀ شعبان در ایران، همسان گرایش ایرانیان به مذهب شیعه است. این جشن از دوران صفوی گسترش یافته و با شور بیشتری برگزار شده است. سدیدالسلطنه کبابی، در خاطرات خود از جشن نیمۀ شعبان در عصر قاجار یاد کرده که در آن، جماعتی از علما، شخصیت‌های سیاسی و سایر اقشار شرکت داشته‌اند. پس از انقلاب اسلامی، جشن نیمۀ شعبان در ایران به اوج شکوفایی رسید و روزِ جشن و شادی مستضعفان نامیده شد؛ در این مناسبت، با تزئین شهر، نصب نمادهای مرتبط با نیمۀ شعبان در خیابان‌ها، کوچه‌ها و بالای درهای منازل و نشر سرود و آهنگ‌های مولودی، فضای شهر حال‌و‌هوای دیگری می‌گیرد.

2. عراق: در عراق بدین مناسبت جشن‌های گسترده‌ای به‌خصوص در شهرهای نجف و کربلا برگزار می‌شود. بسیاری از مردم عراق در این روز با حضور در کربلا برای تعجیل فرج دعا کرده و سنت پیاده‌روی از شهر نجف به کربلا را اجرا می‌کنند.

3. بحرین: بحرین در روز نیمۀ شعبان به صحنه جشن، شادی و جشنواره‌های مهدوی تبدیل می‌شود. علاوه بر تبریک‌گویی مردم به یکدیگر، کودکان هم با خواندن اشعار مولودی در کوچه‌ها، از مردم شیرینی و هدیه می‌گیرند.

4. مصر: در مصر شب نیمۀ شعبان را جشن گرفته و اقشار مختلف مردم از جمله مسئولان رده‌بالای دولتی در آن شرکت می‌کنند.

5. افغانستان: جشن نیمۀ شعبان در نقاط مختلف افغانستان در اماکن مذهبی، مساجد و تکایا برگزار می‌شود؛ مردم این کشور اعم از علما، شخصیت‌های سیاسی و مردم عادی با برگزاری جشن‌هایی باشکوه و برنامه‌های ویژه‌ای همچون مدیحه‌سرایی، سرود، تواشیح، پذیرایی، اهداء جوایز و برگزاری عروسی دسته‌جمعی در برخی نقاط، این روز را گرامی می‌دارند.

6. هند: در هند نیز مسلمانان شب نیمۀ شعبان را به‌عنوان شب برات و بخشش گرامی داشته و معتقدند که خداوند آیندۀ افراد را در این شب رقم می‌زند. در این ایام، مساجد، خیابان‌ها و منازل مسلمانان هند به‌منظور شادی با رشته‌لامپ‌ها و کاغذهای رنگی روشن می‌شوند.

7. سایر کشورها: در کشورهای عربی حاشیۀ خلیج فارس، یمن، لبنان و سوریه نیز در شب و روز نیمۀ شعبان جشن‌هایی برگزار می‌شود.

نحوه برگزاری در ایران

جشن نیمۀ شعبان در ایران عمدتا از اعمال زیر ترکیب شده است:

1. رفتارهای نمادی: در آستانۀ فرارسیدن روز ولادت امام زمان و به‌خصوص در نیمۀ شعبان با انجام برخی رفتارهای نمادین مانند؛ آذين‌بندي و چراغانی کوچه‌ها، محله‌ها، خیابان‌ها و مناظر شهر و همچنین با نصب پرچم‌ها و بنر‌های متنوع در سطح شهر، فضای شهر سیمای دیگری به‌خود می‌گیرد. انجام کارهای دیگری مانند گذاشتن آهنگ پیشواز مرتبط با امام زمان برای موبایل، شابلون‌نویسی روی ماشین‌ها با طرح‌های مهدویت و نام‌های امام زمان از دیگر رفتارهای نمادین در این روز هستند.

2. اعمال عبادی: بخش دیگری از برگزاری این جشن در قالب اعمال عبادی فردی و جمعی نمود می‌یابد از جمله: احیاء شب نیمۀ شعبان و شرکت در برنامه‌های ختم قرآن در اماکن مذهبی و منازل، برگزاری دعای ندبه و پذیرایی از مردم، قرائت زیارت آل‌یس، برپایی سفرۀ ختم صلوات، برگزاري مراسم ادعيۀ خاص امام مهدي، توجه به اماکن ويژۀ منسوب به امام زمان مثل مسجد جمکران و سهله، برپایی مجالس مذهبی همراه با سخنرانی، مولودی‌‌خوانی، مدیحه‌سرایی، سرود، شعر و تواشیح‌، نذرها و راه‌اندازی ایستگاه‌های صلواتی.

3. رفتارهای اجتماعی: مردم با پخش شربت و شیرینی در خیابان‌ها، اهدای گل، پرداخت هزینۀ پخت نان به نانوایی‌ها جهت کمک به مستمندان، ارسال پیامک تبریک به همدیگر، ایجاد آشتی میان افراد ناراحت از همدیگر، عیادت از بیماران، دادن هدیه به افراد دارای اسم مهدی و برگزاری مراسم عقد و عروسی جوانان، به این جشن رونق خاص می‌بخشند.

4. برنامه‌های آموزشی و هنری: برپایی جشن میلاد در مدارس، برگزاری مسابقۀ کتابخوانی با موضوع امام زمان، برگزاری مسابقۀ دل‌نوشته‌ها در مدارس و مجموعه‌های فرهنگی، راه‌اندازی غرفۀ محصولات و ایده‌های خلّاقانه دربارۀ امام زمان، پخش برنامه‌های متنوع از رسانه‌ها و تبلیغ و پخش عکس‌نوشته‌ها و پیام‌های مهدویّت در فضای مجازی، مهم‌ترین برنامه‌ها و رفتارهای آموزشی و هنری است که برای گسترش و ترویج فرهنگ مهدویت انجام می‌شود.

کارکردها

1. کارکرد معرفتی: برای تکریم و تجلیل نیمۀ شعبان کارکردهایی شمرده شده است؛ افزایش معرفت، تثبیت و تقویت اعتقاد به وجود و ظهور امام، ترویج یاد او در جامعه، آگاهی‌بخشی از حرکت عالم به‌سمت صلاح و افق روشن، به‌عنوان بخشی از کارکردهای معرفتی جشن نیمۀ شعبان ذکر شده است.

2. کارکرد عاطفی و ارزشی: ایجاد پیوند عاطفی میان مردم با امام، ایجاد و افزایش مودت و محبت به اهل‌بیت، برقراری ارتباط معنوی با امام، قرب به خدا، تذکر تکلیف و وظیفۀ مردم در برابر امام، دوری از گناه و آلودگی، خودسازی، آگاهی و بصیرت به‌عنوان دیگر کارکردهای جشن نیمۀ شعبان بیان شده است که عمدتا جنبۀ عاطفی و ارزشی دارد.

3. کارکرد اجتماعی: تقویت فرهنگ انتظار و اهلبیت، تقویت روحیۀ انتظار و امید در جامعه، حفظ جامعه از آسیب‌ها و معضلات، غلبۀ صلاح بر فساد و نهادینه‌سازی تعظیم و ترویج شعائر الهی و آموزه‌های دینی به‌عنوان کارکردهای اجتماعی مراسم نیمۀ شعبان ذکر شده است.

ایجاد تحرک و پویایی در جامعه، تشویق افراد به تلاش و مجاهدت، تقویت روحیه و ارادۀ عدالت طلبی و مقاومت در برابر استکبار، ظلم و دشمن سنخ دیگری از کارکردهای اجتماعی و روانی بزرگداشت نیمۀ شعبان یاد شده است.

فرصت‌ها و چالش‌های جشن نیمه شعبان

به‌ دلیل مشارکت فراگیر مردم در برگزاری جشن نیمۀ شعبان، این آیین از منظر فرهنگ شیعه، فرصت‌ها و ظرفیت‌های مناسبی را فراهم می‌کند، اما همزمان می‌تواند با چالش‌هایی همراه باشد.

الف. فرصت‌ها: برگزاری جشن نیمۀ شعبان ظرفیت‌های زیر را در اختیار جامعه شیعی قرار می‌دهد:

1. افزایش اخلاص و پرهیز از گناه؛

2. توجه ویژه به شأن و جایگاه امام عصر؛

3. جلب توجه مخاطب به بُعد شعائری در مراسم شادی؛

4. ایجاد فرصت مناسب برای مشارکت فعال کودکان در مناسک آیینی؛

5. بسترسازی برای فعالیت‌های هنری مانند محتواهای فاخر مداحی؛

6. استفاده بهینه و هدف‌مند از امکانات و پول‌های حلال؛

7. ترویج آموزه‌های دینی و اخلاقی نظیر حجاب و عفاف در برگزاری جشن؛

8. متوجه کردن افراد به حفظ محیط زیست، بهداشت و زیبایی و پاکیزگی محیط زندگی.

ب. چالش‌ها: مشارکت اقشار مختلف جامعه در برپایی جشن نیمۀ شعبان، گاهی این مراسم را چالش‌هایی روبرو می‌کند که برخی از آنها عبارت است از:

1. ترویج سبک زندگی همراه با تفاخر، ریا، اسراف و تبذیر؛

2. نصب تصاویر و مجسمه‌های نامناسب‌، آدمک‌ها، برگزاری نمایشگاه‌های عروسکی خیابانی و به کارگیری حیواناتی که سبب هتک حرمت این ایام است؛

3. نواختن و پخش هر نوع محتوا و آهنگ‌ مغایر با زیست مؤمنانه؛

4. مسدودشدن کوچه و خیابان‌، ایجاد رعب و ترس و آزار دیگران هنگام برگزاری جشن؛

5. تأکید بیش از حد بر شکل و ظاهر و نادیده گرفتن محتوا؛

6. آلودن جشن به لهو‌ و‌ لعب.

منابع

• «آسیب‌شناسی جشن نیمۀ شعبان»، وب‌سایت اندیشۀ ماندگار، تاریخ انتشار: 12 تیر ۱۳۹۱ش.
• آقایی‌پر، محمد، «تأملی در جشن‌های جوانان حال و گذشته در نیمۀ شعبان»، وبلاگ نقطه سرخط، تاریخ انتشار: ۱۵ مرداد ۱۳۸۸ش.
• «آموزش انتظار و آمادگی برای ظهور؛ هدف از برگزاری جشن ميلاد حضرت مهدی»، خبرگزاری بین المللی قرآن، تاریخ انتشار: 13 تیر 1391ش.
• «اسراف، از آسیب‌های جشن نیمۀ شعبان»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ انتشار: ۲۲ خرداد ۱۳۹۳ش.
• اکبری، محمود، احکام منتظران، قم، فتیان، چ2،۱۳۹۰ش.
• «ایده‌های تبلیغی ماه شعبان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه‌، تاریخ انتشار: 25 اسفند 1399ش.
• «برگزاری مراسم عقد 38 زوج جوان در ایام نیمۀ شعبان»، وب‌سایت حضرت عبدالعظیم، تاریخ انتشار: 17 آبان 1443ق.
• «برگزاری جشن‌های نیمۀ شعبان و تبیین مهدویت، سبب تقویت بنیه‌های اعتقادی و دینی»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: 1 خرداد 1394ش.
• «بصیرت عنصر کلیدی انتظار»، خبرگزاری شبستان، تاریخ انتشار: 10 خرداد 1394ش.
• «بهترین هدیه تولد منجی عالم بشریت»، وب‌سایت روشنا، تاریخ انتشار: 16 خرداد 1394ش.
• بهرامی، فهیمه، «فقر، طرد و انتظار مهدی»، وب‌سایت جامعه‌شناسی تشیع، تاریخ بازدید: 1 بهمن 1401ش.
• «جشن نیمۀ شعبان را چگونه برگزار کنیم»، وب‌سایت ویستا نیوز، تاریخ انتشار: ۱۲ دی ۱۴۰۱ش.
• «جشن نیمۀ شعبان در مزارشریف افغانستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ انتشار: ۸ فروردین ۱۴۰۰ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار کارگزاران نظام»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ انتشار: 12 آبان 1379ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به‌مناسبت عید نیمۀ ‌شعبان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.، تاریخ انتشار: 30 مهر 1381ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «سخنرانی تلویزیونی به‌مناسبت ولادت حضرت امام زمان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ انتشار: 22 فروردین 1399ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در سالروز میلاد خجسته امام زمان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‎الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ انتشار: 22 آبان 1379ش.
• «خورشید نیمۀ شعبان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ انتشار: 16 آذر 1387ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 بهمن 1401ش.
• «سنت جشن نیمۀ شعبان در کشورهای جهان اسلام»، وب‌سایت قم نیوز، تاریخ انتشار: ۱۱ خرداد ۱۳۹۴ش.
• «عنصر صبر در انتظار»، وب‌سایت راسخون، تاریخ انتشار: 12 دی 1401ش.
• فطرس، «سمت خدا- آسیب‌شناسی جشن نیمۀ شعبان»، وبلاگ فطرس، تاریخ انتشار: 13 تیر ۱۳۹۱ش.
• «گزارش عملکرد نیمۀ شعبان بنیاد فرهنگی حضرت مهدی شهرستان هفتکل»، وب‌سایت بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود استان خوزستان، تاریخ انتشار: 3 اردیبهشت 1397ش.
• «گرامیداشت نیمۀ شعبان در افغانستان»، وب‌سایت خبربان، تاریخ انتشار: ۲۷ اسفند ۱۴۰۰ش.
• «لزوم برگزاری جشن‌های نیمۀ شعبان در راستای ارتقاء فرهنگ تشیع»، پایگاه خبری صاحب نیوز، تاریخ انتشار: 12 خرداد 1394ش.
• «مروری بر سابقه تاریخی جشن‌های نیمۀ شعبان در تهران؛ برگزاری جشن نیمۀ شعبان در دوران پهلوی ممنوع بود»، خبرگزاری رضوی، تاریخ انتشار: 26 ارد بهشت 1396ش.
• «نبایدهای چراغانی نیمۀ شعبان»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ انتشار: 1دی 1392ش.
• «نهادینه‌سازی فرهنگ انتظار جامعه را از آسیب‌ها و معضلات مصون می‌دارد»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: ۲۵ اسفند ۱۴۰۰ش.
• «نیمۀ شعبان؛ روز جهانی مستضعفان + علت نامگذاری و سخنان امام خمینی»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ انتشار: ۹ فروردین ۱۴۰۰ش.
• «نیمۀ شعبان»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 5 دی 1401ش.
• وحیدی، محمدحسین، «کارکرد آموزه انتظار در کنترل اجتماعي»، وب‌سایت شیعه‌شناسی، تاریخ انتشار: 5 بهمن 1398ش.
• «هدف جشن‌های‌ نیمۀ شعبان گسترش و نهادینه‌کردن فرهنگ انتظار در جامعه است»، خبرگزاری شبستان، تاریخ انتشار: 22 اردبهشت 1396ش.