حسنک وزیر

حسنک وزیر، وزیر نامور و پرنفوذ حکومت غزنویان.

حسنک وزیر، از وزيران دانشمندپرور ايران در عصر غزنویان و دوست‌دار دانش‌ بود. او در دورۀ محمود غزنوي به منصب ديوان‌سالاري رسید و تا پایان عمر سلطان محمود، در این منصب ماند. ولی در حکومت فرزند او، مسعود غزنوی، به جرم گرایش مذهبی به اسماعيلیان، با فتوای خلیفۀ بغداد به دار آویخته شد. روایت تاریخ بیهقی از ماجرای حسنک وزیر، شاهکار نثر فارسی در سده پنجم هجری است.

معرفی

نسبت حسن بن محمد میکالی معروف به‌ حسنک وزیر، به پيروز پسر يزدگرد ساسانی می‌رسد. وی از خاندان ميكاليان خراسان بود كه در آن ديار، باسابقه و متنفذ بودند. بعضی اعضای این خاندان در قرن چهارم، در زمرۀ مقامات دیوان‌سالاری سامانیان در خطۀ خراسان و از رؤسای بزرگ شهر نیشابور محسوب می‌شدند و بعضی نیز ادیبانی نامدار بودند. برخی از آنان از دربار سامانیان بیرون‌شده به خدمت محمود غزنوی درآمدند که از 387ش در خراسان حکمرانی می‌کرد. پدر حسنک در آغازین سال‌های حکومت سلطان محمود غزنوی در نیشابور خدمت او می‌کرد. حسن نیز شغل پدر خود را پیشه کرد و در کودکی به خدمت سلطان درآمد. به‌سبب زیبایی و راستگویی، نزد سلطان، محبوب و به حسنک معروف شد و پس از چندی، به منصب ریاست شهر نیشابور رسید. سلطان محمود در 416ش حسنک را به وزارت برگزید.

ویژگی‌های شخصیتی

حسنک مردی نيكوكردار، بخشنده، عادل، دانـش‌پرور و جوانمرد بود. وی به زيبـایی، فصاحت کلام، گشاده‌دستی و تمکن مالی شهرت داشت.

حسنک در عصر سلطان محمود

حسنک به‌دلیل تجربه و دانشی که داشت، از سوی سلطان ‌محمود به وزارت رسید. وی در حیات سلطان ‌محمود به حج ّ مشرّف شد ولی ناامنی جاده‌ها موقع برگشت از سفر، موجب شد از راه مصر به غزنین برگردد. در مصر، خلعت اهدایی خلیفۀ فاطمی مصر، از شیعیان اسماعیلیه، را پذیرفته و در غزنی به سلطان محمود تقدیم کرد. در آن زمان، خلیفۀ وقت عباسی، از سلطان محمود خواست حسنک را به بهانۀ قرمطی ‌‌بودن اما در اصل به‌دلیل این‌که خلعت فاطمی را پذیرفته و به خدمت خلیفه نرسیده، تسلیم وی کند. سلطان محمود نپذیرفت چراکه از وزیر خود مطمئن بود و یقین داشت که او اسماعیلی نیست.

دشمنان حسنک

حسنک در جایگاه عالی‌ترین مقام حکمرانی غزنویان پس از سلطان، دشمنانی داشت به‌خصوص که وی محمد فرزند سلطان محمود را برای جانشینی برتر می‌دانست. بدین ترتیب، مسعود فرزند دیگر سلطان که مدعی جانشینی بود، از حسنک رنجیده‌خاطر شد. براساس نوشتۀ تاریخ‌نگاران، حسنک مخالف فرقۀ زاهدنمای کرّامیه بود که این امر خود، زمینه‌های دشمنی با او را فراهم کرده بود. به‌علاوه، در زمانی که مسعود، حاکم هرات بود حسنک او را متهم کرد که اموال شهر بلخ را نابه‌جا مصرف می‌کند و این اتّهام و افشاگری، نتایج بدی برای حسنک در پی داشت.

حسنک در دوران حکومت مسعود غزنوی

پس از وفات سلطان محمود در 421ش، پسر او مسعود برای نشستن بر جای پدر، از شهر اصفهان به غزنین رفت. به نیشابور که رسید برای رسیدگی به شکایات، میکالیان از اقدامات پسرعموی خود یعنی حسنک ابراز نارضایتی کردند؛ به‌خصوص که حسنک درآمد آنان از اوقاف و سایر املاک و مستغلات را گرفته بود. مسعود امر کرد اموال را به صاحبان قبلی پس دهند. سپاهیان سلطان، حسنک را در قریۀ تگین‌آباد، جنوب‌شرقی افغانستان، دست‌بسته به هرات بردند و او را به دشمن دیرینه‌ او، ابوسهل زوزنی، سپردند. به‌دلیل رفتارهای حقارت‌آمیزی که حسنک در گذشته با ابوسهل داشت بدیهی بود که او خواهان تلافی و اذیت حسنک باشد. حسنک را به بلخ فرستادند و به اتهام قرمطی‌بودن، یعنی همسویی با فاطمیان مصر، محکوم کردند. محاکمۀ حسنک رسمی نبود و بدون این‌که مجال دفاع از خود یا درخواست تجدیدنظر برای او وجود داشته باشد بسیار سریع محکوم شد.

اعدام حسنک

حسنک در مراسمی که به‌صورت ظاهر، منطبق بر موازین شرعی بود، تمام مستغلات و دارایی خود را به‌شکل قباله و در حضور قاضیان، به سلطان ‌مسعود فروخت تا امر سلطان اجرا شود. حسنک را در حالی به سکوی اعدام می‌برند که مورد تحقیر ابوسهل زوزنی است و از سوی یک میکالی دشنام می‌شنود. به جهت اینکه حسنک را بیشتر حقیر کنند، لباس از تن او کندند. او را بر سر دار کردند و بدن بی‌جان او به مدت هفت سال بر دار آویخته ماند. بالاخره، هرچه از جسد او مانده بود دفن کردند. توصیف تاریخ بیهقی از لحظۀ به‌دارکشیدن حسنک وزیر، شاهکار نثر فارسی قرن پنجم هجری دانسته شده است.

خدمات مردمی حسنک

آيين‌های تازه‌ای را حسنک در شهر نيشابور بنا كرد که در تاریخ به ‌نام رسم‌های حسنک معروف شده‌اند. آنها رسومی نيكو و سنت‌هایی عام‌المنفعه بودند که در شهرسازی آن دوران به‌عنوان اقداماتی مفيـد و مؤثر در زيبـاسـازی و آبادانی شهرها مورد توجه بودند. به‌گفتۀ تاریخ‌نگاران، حسنک در زمان وزارت خود، در نیشابور اقدامات عام‌المنفعه زیادی انجام داده بود؛ برای مثال، سقفی بر بالای بازار نیشابور ساخت تا در برابر باد و باران ایمن باشد و هزینۀ ساخت آن را خود پرداخت کرد.

به‌رغم زورگویی و سختگیر‌ی‌هایی که حسنک در دوران وزارت خود داشت، اما عوام مردم با او همدل بودند و از او حمایت می‌کردند به‌خصوص اهل نیشابور در مراسم دارزدن حسنک برخلاف دستورات مأموران سلطان‌ مسعود، به سمت حسنک سنگی پرتاب نکردند.

جایگاه حسنک نزد شعرا

خاندان میکالی دوست‌دار هنر و ادب بودند و این خصیصه به حسنک ارث رسیده و فردی فاضل و دانش‌پرور بود. وی از چایگاهی عالی نزد ادبا و فضلای عصر خود برخوردار بود. آنقدر که برای مرگ او اديب فاضل بونصر مشـكان چنان انـدوهگین شد که روزه افطار نکرد. فرخی سیستانی از شاعران غزنوی است که شش قصیده در مدح حسنک وزیر سرود و او را لایق‌ترین وزیر غزنویان خطاب کرده است.

روایت زندگی حسنک از زبان بیهقی

داستان‌پردازی بیهقی از ماجرای حسنک وزیر، نوعی سبک تصویرگرایانه است و در عین حال، فضای استبداد خاندان غزنوی و امیال کینه‌ورزانه و به‌دور از اخلاق شخصیت سلطان ‌مسعود را نمایش می‌دهد. مهارت نویسنده در روایت داستان، تأکید خاص او بر جای‌گیری گزاره‌ها در نثر داستان، تسلّط او در انسجام‌بخشی به متن و نیز آگاهی او از فنّ جذب مخاطب موجب شده این داستان توجهات ادبا و منتقدان را برای تحلیل ساختاری و نظریه‌پردازی مدرن ادبی جلب کند.

الف- شخصیت‌پردازی

برجستگی صحنۀ بر دارکردن حسنک وزیر آنجا است که نویسنده شخصیت‌‌ها را به‌شکلی ساخته و پرداخته که خواننده حس می‌کند در کنار آنها است و با آنها حشرونشر دارد.

ب- عدالت‌ستیزی سلاطین

حسنک وزیر مورد خصومت افراد فتنه‌انگیز و حسودان است که اطراف سلطان را گرفته‌اند و توطئۀ آنها نهایتاً منجر به اعدام حسنک در عین بی‌گناهی و مظلومیت می‌شود.

ج- مقابلۀ همیشگی حق و باطل

محور اصلی و درون‌مایۀ رویداد بر دارشدن حسنک وزیر، اصل مبارزۀ حق و باطل است که از ابتدای تاریخ در حیات آدمیان دیده شده است و تا پایان تاریخ ادامه دارد. گرچه ظاهر امر بیان‌گر کشتن حسنک بود و باطل در نظر اول پیروز شد؛ اما پیامد کار که شالودۀ واقعۀ بر دارکردن حسنک وزیر است تلاش برای کندن ریشه‌های ظلم و بیداد، آگاهی مردم و بیداری و حق‌جویی آنها در رویارویی با ستم ظالمان می‌تواند باشد.

تصویرپردازی

کتب درسی

داستان «بر دارکردن حسنک» در میان روایات تاریخی کتاب تاریخ بیهقی، از داستان‌های معروف و جذاب است به‌طوری‌که اکثر ایرانیان ادب‌دوست با آن آشنا هستند. به گفته کارشناسان، این امر دو دلیل دارد: داستان حسنک وزیر، کوتاه و مختصر اما پرمحتوا است و قهرمان داستان شناخته‌شده است. قهرمان‌سازی بیهقی و مظلومیتی که از حسنک به‌ تصویر کشیده، موجب شده داستان مورد بحث قرار گیرد و حتی در کتب درسی آورده شود.

کتاب صوتی

داستان حسنک وزیر علاوه بر این‌که در کتب درسی دبیرستان گنجانده شده است به صورت کتاب صوتی نیز در دسترس است. نویسندۀ اثر، ابوالفضل بیهقی؛ راوی اثر، اردلان ضرغام؛ و ناشر این کتاب صوتی، نوین کتاب گویا است.

منابع

• اسلامی ندوشن، محمدعلی، سرو سايه‌فكن، تهران، انجمن خـوش‌نويسـان ايـران، 1369ش.
• کلیفورد، ادموند باسورث، «حسنک وزیر ابوعلی حسن بن محمد بن عباس میکالی»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.
• «بر دارکردن حسنک وزیر»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 3 تیر 1402ش.
• بهنام، مینا، «ریخت‌شناسی داستان حسنک وزیر به روایت بیهقی»، وب‌سایت پژوهش‌های ادب عرفانی، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1401ش.
• بيهقی، خواجه ابوالفضل محمد بن حسين، تاريخ بيهقی، تصـحيح علـی‌اكبـر فيـاض، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1383ش.
• جوادی، فرشته، «حریر سخن»، وب‌سایت گلگشت، تاریخ درج مطلب: 11 آذر 1391ش.
• چرا حسنک وزیر آنقدر مشهور شد؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 29 مهر 1401ش.
• «در مورد حسنک وزیر در ویکی تابناک بیشتر بخوانید»، وب‌سایت تابناک، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1401ش.
• عتبی، محمد بن ‌عبدالجبار، الیمینی فی شرح اخبار السلطان یمین‌الدولة و امین‌الملة محمود الغزنوی، بیروت، چاپ احسان ذنون ثامری، 1424ق.
• فرّخی سيستانی، ديوان حكيم فرّخی سيستانی، به كوشش دكترمحمددبيـر سـياقی، تهران، زوّار، چاپ دوم، 1349ش.
• «ماجرای بَر دار کردن حسنک وزیر منتشر شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1401ش.
• «معرفی و دانلود کتاب صوتی داستان بر دار کردن حسنک وزیر»، وب‌سایت کتاب‌راه، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1401ش.