حیدربابا سلام

حیدربابا سلام، منظومه‌ای به زبان ترکی آذری از سید محمدحسین شهریار شاعر پرآوازۀ ایران.

حیدر بابا سلام، از آثار ماندگار استاد شهريار و برگرفته از زندگي، آداب و رسوم عامۀ مردم است. این اثر، از شاهکارهای ادبیات و شعر مردمی است که هم جنبۀ مردم‌شناسانه و عرفانی دارد و هم به ابعاد مختلف فرهنگی و اجتماعی پرداخته است. حیدربابا به بیش از 80 زبان دنیا ترجمه شده و نماد هویت و فرهنگ اسلامی و ایرانی و عصارۀ فضیلت و باورهای معنوی ایرانیان محسوب می‌شود.

نام‌گذاری

نام اصلی این اثر ادبی در ترکی «حیدربابایا سالام» یا «حیدربابایه سلام» است که به‌صورت کوتاه «حیدربابا» خوانده می‌شود. این منظومه خطاب به کوهی به‌همین نام سروده و نام‌گذاری شده است. این کوه در زادگاه اصلی شهریار، در کنار روستاهای «شنگل‌آباد» و «خشگناب» از توابع بخش قره‌چمن در ۱۰۰‌ کیلومتری تبریز بر سر جادۀ ترانزیتی تاکستان - بازرگان قرار دارد. کوه حیدربابا، پس از انتشار شعر شهریار در میان مردم بیشتر شناخته شد. نام‌گذاری این ‌منظومه به‌نام حیدربابایه سلام، به پیشنهاد «رخساره خانم» دختر خالۀ پدر شهریار بوده و از رخساره خانم در بند 63 این منظومه نام برده شده است.

معرفی

حیدربابا، نام منظومۀ شعری به زبان ترکی آذری از «سید محمدحسین بهجت تبریزی» متخلص به «شهریار»، شاعر پارسی‌گوی و آذری‌زبان است که قسمت اول آن در ۷۶ بند و به‌شیوۀ ترانه‌های محلی آذربایجان، در قالب «مخمس» سروده شده و شامل خاطرات کودکی شاعر و آداب و رسوم اجتماعی، فرهنگی و دینی است. این منظومه در اسفند ۱۳۳۲ش به خط «میرزا طاهر خوش‌نویس»، با نقاشی‌های «مرتضى نخجوانی» و با مقدمه‌ای از شهریار و دو تن از استادان دانشگاه در تبریز به چاپ رسید. استقبال جهانی از منظومۀ اول باعث شد که شهریار در سال 1343 به روستای زادگاه خود در دامنۀ کوه حیدربابا برگردد و منظومۀ دوم را در 49 بند بسراید که در مجموع، منظومۀ حیدربابایه سلام با 125 بند تبدیل به اثر ادبی تاثیر‌گذار و ماندگار شد و مورد توجه مراکز ادبی و فرهنگی در داخل و خارج از ایران قرار گرفت.

ویژگی

از ویژگی‌های مهم این اثر، استفادۀ فراوان شاعر از واژه‌ها و تعبیراتی است که به‌‌وفور در زبان عامۀ مردم آذربایجان جاری است، اما این لغات در هیچ منبعی ثبت نشده‌اند.

اهمیت و جایگاه

حیدربابا پرآوازه‌ترین اثر ادبی و شاهکار شهریار محسوب می‌شود. با اینکه شهریار در شعر کلاسیک فارسی غزل‌ها، قطعه‌ها و قصیده‌های بسیار مشهوری دارد اما هیچکدام از آنها به اندازۀ حیدربابا در میان خواص و عوام، شناخته‌شده نیست و از هیچ‌یک از اشعار وی به اندازۀ حیدربابا چنین استقبال پرشکوهی نشده است؛ هنوز چند هفته‌ای از انتشار آن نگذشته بود که مردم بیشتر بندها و ابیات آن را حفظ و سینه‌به‌سینه نقل ‌کردند و در هنر موسیقی نیز به‌کار بردند. در حال‌حاضر نیز سبک این شعر در ادبیات آذربایجان، به حدی مورد قبول عمومی واقع شده که هرکس برای بیان خاطره‌ها به تقلید از آن روی می‌آورد. از زمانی که منظومۀ حیدربابا منتشر شد، در خانه‌های مردم آذربایجان در کنار قرآن و دیوان حافظ جای گرفت و غم و شادی مردم را همراهی کرد.

ساختار

در هریک از بندهای منظومۀ حیدربابا، ۳ مصراع نخستین آن در یک قافیه بسته می‌شود و هر مصراع نیز تصویر جداگانه‌ای را رقم می‌زند؛ اما در مجموع این مصراع‌ها، نقش مقدمه را بر عهده دارد که با دو مصراع بعدی، کامل می‌شود. دو مصراع آخر، منظور اصلی شاعر را بیان می‌کند و قافیه‌ای جداگانه دارد.

صنایع ادبی

در حیدربابا، صنایع مختلف ادبی مانند تضاد، مجاز، تشبیه، کنایه و استعاره به‌کار رفته است.

درونمایۀ اصلی

1. کارهای روزانۀ مردم روستا

در قسمتی از منظومۀ حیدربابا، کارهای روزانه و فعالیت‌های کشاورزی، دامداری و خانه‌داری روستاییان توصیف و از بیشتر کارهای روزانه و ابزارهای کار مردمان روستا نام برده شده است: مانند صدا‌زدن یکدیگر، درو کردن گندم، داس، تفنگ و شکار بلدرچین، میوه انداختن کودکان از درخت با سنگ و چوب، قصه‌گویی شبانۀ مادربزرگ‌ها، لباس شستن زنان در کنار چشمه و درۀ رودخانه، کاهگل‌کردن بام خانه‌ها، اسب‌سواری، آمدن فروشندگان دوره‌گرد به روستا، سفید‌کاری خانه‌ها با نوعی گل آهکی سفید، خرمن‌کوبی، بردن گله به چرا و باز‌آوردن آن در هنگام غروب، افروختن بخاری و نهادن کرسی در شب‌های سرد زمستان، نخ‌ریسی با چرخ‌های دستی، پختن نان و انواع خوراک‌ها در تنور خانگی، دایر‌کردن مسجد و مکتب‌خانه و قنداق‌کردن کودکان.

2. ادبیات شفاهی و فرهنگ مردم

در منظومۀ حیدربابا ده‌ها اصطلاح به‌‌صورت مستقیم از زبان گفتاری مردم گرفته شده و به کار رفته است، مانند: سرت به سلامت؛ خانه و سرایت آباد باشد؛ دنیا سراسر قضا و قدر است؛ دنیا وفا ندارد؛ عمر می‌گذرد؛ نامرد عمر را به سر نمی‌برد؛ درد و بلای فلانی بخورد به سر فلان کس؛ روسفید باشی؛ اگر به اشک چشم‌ ستم‌دیدگان نظر شود، خون‌ریزی نخواهد شد و افسوس فایده‌ای ندارد.

3. آداب و رسوم محلی و مذهبی

بخش زیادی از آداب و رسوم محلی و مذهبی زادگاه شاعر در حیدربابا انعکاس پیداکرده است. برای مثال داستان «کوراوغلو» و «قصۀ شنگول منگول» از مهم‌ترین و مشهورترین داستان‌هایی است که کودکان و نوجوانان زادگاه شاعر آنها را فرامی‌گیرند.

4. ازدواج وجشن‌های باستانی و ملی

ازدواج، جشن‌های باستانی و ملی و امور مذهبی ازجمله موضوعاتی‌ بوده که آداب و رسوم مربوط به آنها در حیدربابا نمود بیشتری پیدا کرده است؛ مانند رسم سیب‌زدن در عروسی؛ هنگامی که عروس را سواره می‌آورند، داماد از پشت‌بام خانه سیبی را با قدرت تمام به زیر پای عروس پرتاب می‌کند.

5. استقبال از سال نو

حیدربابا، به آداب و رسوم گوناگون استقبال از سال نو به‌صورت دقیق پرداخته که برپایی آیین چهارشنبه‌سوری، مراسم شال‌اندازی و خانه‌تکانی از جملۀ آنها است. در توضیح چهارشنبه‌سوری در آذربایجان آمده است که صبح روز چهارشنبه از روی آب جاری می‌پرند و سرود ویژه می‌خوانند. هنگام فرارسیدن عید نوروز، مردم روستا خانه‌های خود را با گِل طلایی‌رنگ نقش می‌زنند و دیوار اتاق‌ها را می‌آرایند و وسایل زینتی دختران و نوعروسان را روی طاقچه‌ها می‌چینند.

6. چرچی یا فروشندگان دوره‌گرد

فروشندگان دوره‌گرد که به آنها «چرچی»‌ها می‌گفتند در روستاها می‌گشتند و کالاهای مورد نیاز مردم را با خود حمل می‌کردند و در کنار آن، تنقلات مورد علاقۀ کودکان، مانند بیسکویت، آب‌نبات و سقز نیز می‌فروختند. همچنین آنها در فصل تابستان، فراورده‌های باغی را بر حیوانی بار می‌کردند و برای فروش به روستاهای اطراف می‌بردند و می‌فروختند. وقتی بار میوه وارد دهی می‌شد، مردم به‌ویژه کودکان، با هیاهو به سوی آن می‌رفتند. میوه‌ها به‌صورت نقدی و یا پایاپای مبادله می‌شد و هرکس می‌توانست در مقابل محصولات کشاورزی مانند گندم و جو، میوۀ مورد نیاز خود را بخرد.

7. آیینهای مذهبی

آیین‌های مذهبی نیز جلوۀ ویژه‌ای در حیدربابا پیدا کرده و از گذشته‌هایی حکایت می‌کند که صدای جذاب نیایش و اذان «شیخ‌الاسلام» از منارۀ مسجد به گوش می‌رسید و «چاووشی خوانی» برای مسافران کربلا و مشهد، «آیین‌های عزاداری ماه محرم» و «اعلان خبر به‌وسیلۀ مناجات» را به یاد می‌آورد.

8. سبک آموزش روستایی

حیدربابا به ساختار آموزشی روستا اشاره می‌کند که به سبک سنتی و مکتب‌خانه‌ای بود. بعضی اوقات، مکتب‌خانه تعطیل می‌شد تا فرزندان در کارها به بزرگان کمک کنند؛ یکی از دوره‌های تعطیلی مکتب‌خانه فصل درو گندم بود.

9. بازی‌های کودکانه و محلی

از بازی‌های کودکانه و بازی‌های محلی به‌عنوان بخشی از فرهنگ عمومی محیط کودکی شاعر در منظومۀ حیدربابا یاد شده است؛ از جمله چند روز مانده به عید نوروز، خانواده‌ها تخم‌مرغ‌هایی را برای کودکان خود می‌پزند و رنگ‌آمیزی می‌کنند. کودکان تخم‌مرغ‌های عیدانه را با شرکت در یک بازی، به هم می‌زنند؛ هرکس تخم‌مرغش بشکند، بازنده است و تخم‌مرغ او را برنده می‌گیرد.

10. سرگرمی‌های عمومی

شکار و سوارکاری، شب‌نشینی و شب‌چره خوردن، دورهم نشستن بزرگ‌ترها در پشت‌بام خانه‌ها، گذرگاه‌های عمومی و چهار‌راه‌های آبادی، و سماور گذاشتن و چای خوردن، دلقک‌بازی و سرسره‌بازی با پارو روی برف و یخ کوه‌ها، بخشی از سرگرمی‌های عمومی است که در منظومۀ حیدربابا بازتاب یافته است.

11. ترانه‌های محلی

ترانه‌های محلی یا «ماهْنی» نیز در حیدربابا انعکاس ویژه دارد و ازجمله می‌توان به ترانۀ «چوپان، بره را برگردان» اشاره کرد.

حیدربابا و هنر موسیقی محلی

حیدربابا به گونه‌ای سروده شده که با اوزان شعر شفاهی آذربایجان کاملاً هماهنگ بوده و با ساز نوازندگان دوره‌گرد آذربایجانی که «عاشیق» نامیده می‌شوند، سازگار است.

تأثیرگذاری و نظیره‌سازی

الف) ایران

شاعران بسیاری در سراسر ایران و با زبان‌ها و گویشهای گوناگون، به تقلید از سبک و وزن حیدربابا، عناصر و نمادهای طبیعی محل زندگی خود را مخاطب قرار دادند و اشعاری نظیر حیدربابا سرودند که از میان شاعران ترک‌زبان ایرانی می‌توان به علی آذری، محمدحسین صحاف جنتی‌مقام تبریزی و عنایت‌الله اشاره کرد.

ب) کشورهای ترک زبان

1. آذربایجان

در کشور آذربایجان، منظومۀ حیدر‌بابا سرمشقی برای منظومه‌سرایی شد و ده‌ها نفر در وزن و فرم آن به زبان ترکی قفقازی و جنوبی، شعر و نظیره سرودند.

2. ترکیه

شاعران ترکیه نیز به نظیره‌سازی بر حیدربابا اقدام کردند. برای مثال، «خیرالدین دوکدمیر» در منظومۀ ۱۰۸ ‌بندی خود، روستای «کوجابگ» را مورد خطاب قرار داد.

3. شمال عراق

شعر ترکی در شمال عراق نیز از تأثیر منظومۀ حیدربابا بی‌بهره نماند. برای مثال در شهر کرکوک، «عبداللطیف بندر‌اوغلو»، «منظومۀ گورگور بابا» را سرود.

4. آسیای میانه

در آسیای میانه نیز منظومۀ حیدربابا، اثرگذار بود. برای نمونه، «غلام دارا اُوالی» و «جعفر افتخاری» با الهام از منظومۀ حیدربابا، اشعاری سرودند.

ترجمۀ حیدربابا

منظومۀ حيدربابايه، به بيش از 80 زبان زندۀ دنيا از جمله زبان فارسی، زبان انگلیسی|انگلیسی، ایتالیایی، عربی، ترکی استانبولی، کردی، روسی، فرانسوی و آلمانی به‌صورت نظم و نثر ترجمه شده است.

منابع

• «سلام بر حیدربابا اثری از امیرحسین الهیاری»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 30 فروردین 1394ش.
• شمسایی، محمدحسین، «حیدربابایه سلام»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1398ش.
• «شهرتي‌فر: انعكاس زندگي مردم رمز ماندگاري منظومه حيدربابايه سلام است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آذر ۱۳۹۶س.
• مددی، مصطفی، « شهریار و حیدربابا»، جدید آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۹ شهریور ۱۳۹۰ش.
• مسلمی، آرش، و شهبازی، مظفرالدین، «تحلیل مردم‌شناختی جلوه‌های فرهنگ عامه در منظومه نخست حیدربابایه سلام در مقایسه با بخش دوم آن»، وب‌سایت مجلۀ مطالعات جامعه‌شناسی، تاریخ بازدید: 13 فروردین 1402ش.