درمان ناباروری

درمان ناباروری، مجموعه روش‌های پزشکی برای ایجاد فرصت باروری در زوج‌های نابارور

تاریخچه درمان ناباروری

انسان‌ بنا بر غریزه، همواره در پی بقای نسل است؛ از این‌رو، از زمان‌های بسیار دور، روش‌هایی برای درمان نازایی مورد توجه بوده است. مصریان باستان برای درمان ناباروری از روغن، شیر گاو و خرما استفاده می‌کردند. بابلی‌ها و آشوری‌ها به انجام مناسک جادویی برای دوری شیاطین از زنان و بازگردانی سلامتی به آن‌ها متوسل می‌شدند. با گسترش دانش، در برخی از جوامع به نقش مرد در ناباروری نیز اشاره‌ گردید و چاقی مردان، از علل اصلی ناتوانی آن‌ها در باروری دانسته شد ؛ به‌همین دلیل خودداری از حمام داغ و خوردن غذا را برای درمان ناباروری تجویز می‌کردند. در روم باستان، زمانی که دلایلی همچون مسمومیت با سرب، بی‌بندوباری جنسی و استفاده از حمام‌های داغ، موجب کاهش باروری شد؛ از روش‌های تازه‌تری مانند شیـاف‌هـای واژینـالی بهره گرفتند که‌ از ترکیب چـــربی شیـــر جنگـل همراه بــا عطر گل سرخ صـــاف تهیه می‌شد. در آن عصر، پـایـان دوران قـاعـدگی را بهتــریـن زمـان باروری زنان می‌دانستند زیـــرا بـدن در آن زمان، تحت تأثیر عوامل سمی قرار نمی‌گیرد. مسلمانان برای درمان ناباروری روش‌هایی همچون حجامت، تنظیم رژیم غـذایی، تمــریـن بـدنی و گـذاشتـن تـامپـون عسل و روغن را به‌کار می‌بستند. ابن‌سینا به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین طبیبان مسلمان، عقیم بودن را هم دارای علت مردانه و هم دارای علت زنانه می‌دانست. در پایان قرون ‌وسطی، اروپا با موجی از توسعه علوم و به‌ويژه دانش طب، روبرو شد. در سال 1780م، تشریح دقیقی از دستگاه تناسلی زنان ارائه شد و بـــارورسازی مصنــوعـی به‌روشنی تشریـح گردید. در پی این یافته، بــرای اولیـن بـار تلقیح مصنوعی انجـام گرفت. ایده‌ی بارور سازی تخمک نیز در سال 1885م مطرح شد و در سال 1987م اولین کودک ناشی از لقاح آزمایشگاهی در انگلستان متولد شد. همچنین در سال 1891م، روشی برای انتقال تخمک بارورشده خرگوش به رحم مـــادر اجـــاره‌ای کشف شد.

روش‌های کمک باروری در ایران

در ایران برای اولین بار در سال 1367ش یک نوزاد از طریق روش‌های کمک باروری توسط دکتر صارمی متولد شد. همچنین نخستین دوقلوی آزمایشگاهی نیز با روش IVF در سال 1370 توسط وی متولد شد.

روش‌های درمان ناباروری

درمان ناباروری از طریق 3 روش دارویی، جراحی و روش‌های کمک باروری انجام می‌گیرد.

درمان دارویی

این روش، از قدیمی‌ترین روش‌های درمان ناباروری و اصلی‌ترین درمان برای زنانی است که با اختلالات تخمک‌گذاری مواجه هستند. متداول‌ترین داروهایی که برای چنین اختلالاتی تجویز می‌شود داروهای تحریک‌کننده تخمدان هستند. استفاده از داروها معمولاً در کنار روش‌های کمک باروری تجویز می‌شود. این داروها عبارت‌اند از: • قرص‌های کلومیفن سیترات • هورمون گنادوتروپین جفتی انسان یا hcg • هورمون تحریک‌کننده فولیکول یا fsh • هورمون گنادوتروپین یائسگی انسان یا hmg • هورمون آزادکننده گنادوتروپین یا gnrh

درمان جراحی

این روش درمانی بیشتر در مردانی که با اختلالاتی در دستگاه تناسلی مواجه هستند کاربرد دارد. مهم‌ترین روش‌های جراحی عبارت‌اند از: • ارکیوپکسی (Orchiopexy / Orchidopexy): عمل جراحی پایین آوردن بیضه به داخل کیسه بیضه و تثبیت آن است. • وازو وازوستومی (Vasovasostomy): باز کردن لوله‌های برنده اسپرم یا واز دفران است. جراحان این نوع از عمل را در مورد دو گروه از مردان به‌کار می‌برند: o مردانی که از اقدام گذشته خود نسبت به بستن لوله‌های انتقال اسپرم (وازکتومی) برای جلوگیری از بارداری پشیمان هستند. o مردانی که دچار انسداد مادرزادی یا اکتسابی ناشی از جراحی‌های قبلی هستند. • هیدروسلکتومی (Hydrocelectomy): «هیدروسل» به تجمع مایع در اطراف بیضه و تورم کیسه بیضه گفته می‌شود؛ «هیدروسلکتومی» یا برداشتن هیدروسل با یک جراحی کوچک بدون نیاز به بستری طولانی با بی‌حسی موضعی و یا بیهوشی عمومی انجام می‌پذیرد. • واریکوسلکتومی (Varicocelectomy): واریکوسلکتومی رایج‌ترین و قابل اصلاح‌ترین عمل جراحی مرتبط با ناباروری در مردان است و به درمان واریکوسل یا پیچ‌خوردگی غیرطبیعی شبکه وریدی بیضه‌ها می‌پردازد. • استحصال اسپرم از بیضه و اپیدیدیم (TESA / PESA): از راه‌های آسان، سریع و بدون نیاز به بیهوشی برای به‌دست آوردن اسپرم، مکش اسپرم از بیضه (TESA) و یا اپیدیدیم (PESA) است. • تسه و میکروتسه (Testicular Sperm Extraction - Microsurgical Testicular Sperm Extraction): به استخراج اسپرم از بافت بیضه Testicular Sperm Extraction) TESE) گفته می‌شود که عموماً در مردان آزواسپرم انجام می‌گیرد. در روش میکروتسه بافت بیضه‌ها توسط میکروسکوپ چشمی بررسی‌ شده و با استفاده از بزرگ‌نمایی ایجادشده، از توبول‌های بیضه نمونه گرفته می‌شود. این روش شانس به‌دست آوردن اسپرم را در افرادی که اختلال اسپرم‌سازی شدید دارند به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌دهد.

روش‌های کمک باروری

این نوع از درمان ناباروری عبارت است از تکنیک‌هایی که با دست‌کاری اسپرم و یا تخمک، میزان حاملگی را افزایش می‌دهد.

تلقیح اسپرم به داخل رحم (IUI)

IUI عملی نسبتاً ساده و بدون درد است که شامل قرار دادن اسپرم مرد در رحم زن برای تسهیل باروری هست. لازمه این روش درمانی اطمینان از وجود لوله‌های سالم در بدن زن است. در این عمل دریافت تخمک از زن انجام نمی‌گیرد و عمل تخمک‌گذاری و باروری آن مشابه روش طبیعی انجام می‌شود.

لقاح مصنوعی (IVF)

IVF باسابقه‌ترین شکل از روش‌های کمک باروری (ART) است. در این روش پس از تحریک تخمدان‌ها و تخمک‌گذاری، تخمک‌ها و اسپرم دریافت و لقاح در خارج از رحم انجام می‌شود و پس از تشکیل جنین در محیط آزمایشگاه، جنین به داخل رحم منتقل می‌گردد. از این‌ روش برای درمان ناباروری زوجینی که با مشکل انسداد لوله‌های رحمی، چسبندگی‌های حفره لگنی، تعداد کم اسپرم و تحرک پایین اسپرم مواجه هستند استفاده می‌شود.

میکرواینجکشن یا تزریق اسپرم داخل تخمک (ICSI)

در روش میکرواینجکشن، یک اسپرم را به‌طور مستقیم داخل تخمک تزریق می‌کنند و برای مدت معینی در دستگاه انکوباتور کشت داده می‌شود تا لقاح، تقسیم سلولی و تشکیل جنین صورت گیرد. این روش در مواردی استفاده می‌شود که اسپرم مرد از نظر تعداد، تحرک و یا شکل، کیفیت لازم را نداشته باشد و یا چندین عمل IVF منجر به باروری نشده باشد.

بلوغ تخمک در آزمایشگاه (IVM)

سـندرم تخمدان پلی کیـستیک (PCOS)، شایع‌ترین علـت عـدم تخمک‌گذاری زنان است که هنـوز علت خاص و معینی برای آن شناسایی نشده است. زنان مبــتلا به این سندرم، درصد قابل‌توجهی از مبتلایان به ناباروری را شامل می‌شوند که یکی از مشکلات این افراد عدم تخمک‌گذاری مزمن است. یکی از روش‌های درمانی این مشکل، بــالغ ســازی تخمــک در شــرایط آزمایشگاهی (IVM) است. در ایـن روش با کمک سوزن مخصوص و با استفاده از سونوگرافی واژینال، تخمک‌های نابالغ به قطر 10-2 میلی‌متر تخلیه‌ شده، سـپس تخمک‌های نابالغ به‌دست ‌آمده در شرایط آزمایشگاه تـا مرحلـه بلـوغ کـشت و نگهـداری می‌شوند.

تلقیح نطفه داخل لوله رحم (GIFT)

روش GIFT که معمولاً در موارد استفاده از رحم‌های جایگزین کاربرد دارد؛ تا مرحله جمع‌آوری تخمک‌ها و تهیه و آماده‌سازی اسپرم مشابه IVF است؛ اما پس ‌از این مرحله مقدار مناسب اسپرم و تخمک به‌وسیله لاپاراسکوپ مستقیماً در داخل لوله‌های رحمی قرار داده می‌شود. برای انجام این روش، لوله رحم باید سالم باشد.

انتقال نطفه بارورشده به لوله رحم (ZIFT)

انتقال سلول تخم به درون لوله‌های رحمی (ZIFT) یکی از روش‌های کمک باروری است که ترکیبی از IVF و GIFT است. بیماران مشابه IVF آماده‌شده، تخمک‌ها جمع‌آوری می‌شود، در آزمایشگاه لقاح صورت می‌گیرد و جنین‌ها (مرحله زیگوت) تشکیل می‌شوند؛ اما در مرحله انتقال، پس از انتخاب جنین‌ها (مرحله تک‌سلولی) بسته به کیفیت جنین‌ها، شرایط رحم و سن خانم، تعداد مناسبی از آن‌ها (معمولاً تا ۴ جنین) بنا به صلاحدید پزشک، با کمک لاپاراسکوپی در لوله‌های رحم (فالوپ) قرار داده می‌شود.

تشخیص ژنتیکی جنین پیش از لانه‌گزینی (PGD)

PGD فناوری جدیدی در بررسی ژنتیکی و تشخیص اختلالات احتمالی جنین، پیش از لانه‌گزینی در رحم مادر است که این امکان را برای افراد با شرایط خاص وراثتی فراهم می‌سازد تا از انتقال این ژن‌های معیوب به فرزندان خود جلوگیری کنند. PGD همه روش‌های آزمایش سلول‌های یک جنین شامل بررسی کروموزوم‌ها و ژن‌های جنینی، پیش از انتقال به رحم مادر در طول یک دوره IVF/ICSI را شامل می‌شود.

منابع

• اخوان، مهرداد، «تاریخچه ناباروری»، وبلاگ هومیوپاتی، تاریخ بازدید: 8 بهمن 1400ش.
• «انتقال نطفه بارورشده داخل لوله رحم (ZIFT)»، وبسایت مام، تاریخ مشاهده: 10 بهمن 1400ش.
• «بلوغ تخمک در آزمایشگاه (IVM)»، وبسایت مام، تاریخ مشاهده:10 بهمن 1400ش.
• پوربخش، سید محمدعلی، «درمان ناباروری و رازداری در اهدای گامت»، فصلنامه اخلاق پزشکی، ش7، بهار 1388ش.
• «تشخیص ژنتیکی جنین پیش از لانه گزینی (PGD)»، وبسایت مام، تاریخ مشاهده: 10 بهمن 1400ش.
• «تلقیح اسپرم به داخل رحم (IUI)»، وب‌سایت های‌مام، تاریخ مشاهده: 10 بهمن 1400ش.
• «تلقیح نطفه داخل لوله رحم (GIFT)»، وبسایت مام، تاریخ مشاهده:10 بهمن 1400ش.
• «جراحی تخصصی مردان»، وب‌سایت مرکز درمان ناباروری حضرت مریم، تاریخ مشاهده: 10 بهمن‌ 1400 ش.
• «داروهای متداول برای درمان ناباروری»، وب‌سایت مادرشو، تاریخ درج مطلب: 7 آبان 1399ش.
• «لقاح مصنوعی (IVF)»، وب‌سایت مام، تاریخ مشاهده: 10 بهمن 1400ش.
• «میکرواینجکشن یا تزریق اسپرم داخل تخمک (ICSI)»، وب‌سایت مام، تاریخ مشاهده:10 بهمن 1400ش.
• «نخستین نوزاد آزمایشگاهی ایران کیست؟» خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 24 مرداد 1394ش.