زن در سینمای دفاع مقدس
زن در سینمای دفاع مقدس؛ بازنمایی نقش واقعی زن در سینمای دفاع مقدس.
زن در سینمای دفاع مقدس، نوعی بازنمایی از نقش واقعی زن در جنگ تحمیلی است که به‌صورت فیلم سینمایی عرضه می‌شود. در سال‌های اخیر آثار متعددی با محوریت نقش اصلی زن در دفاع مقدس ساخته شده است؛ اما فعالیت‌ها و نقش‌آفرینی‌های متعددی از زنان در عرصۀ دفاع مقدس وجود دارد که هنوز مورد توجه فیلمسازان و سینماگران قرار نگرفته است.
مفهوم‌شناسی
دفاع مقدس از بزرگ‌ترين و پر افتخارترين رويداد‌هاي معاصر در ایران بوده که سبب شده آثار متعددی در عرصۀ سینما و تلویزیون با مضمون دفاع مقدس و وقایع مربوط به قبل و بعد از آن ساخته شود. [۱] دفاع مقدس، اصطلاح ایرانیان برای اشاره به جنگ تحمیلی عراق و ایران است که از سال ۱۳۵۹ش تا سال ۱۳۶۷ش طول کشید. سینمای دفاع مقدس بخشی از فیلم‌های سینمای ایران است که محتوای آن مربوط به جنگ تحمیلی است [۲] و در بسیاری از این فیلم‌ها، به نقش و فعالیت زنان در دفاع مقدس و بازنمایی آن توجه شده است.[۳]
تاریخچه
از سال 1359ش که اولین فیلم‌های مرتبط با جنگ در سینمای ایران تولید شدند، آثار متعددی با موضوع جنگ تحمیلی با محوریت وقایع مربوط به جنگ و نقش‌آفرینی مردان رزمنده ساخته شد و کمتر به جایگاه و نقش زن در عرصۀ دفاع مقدس پرداخته شد. [۴] در سال 1367ش که فیلم «دیده‌بان» به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا ساخته شد، نخستین حضور زن در سینمای دفاع مقدس به ظهور رسید، اما در این فیلم نیز زن به‌عنوان نقش اصلی به ایفای نقش نپرداخت و محوریت داستان، نقش زنان در دفاع مقدس نبود. در آن دوران زن، بیشتر در نقش‌های خانوادگی مانند حضور در خانه و نگهداری از بچه‌ها و بدرقه کردن رزمنده تا محل اعزام به جبهه به تصویر کشیده می‌شد.[۵] با گذشت زمان، سینماگران با اتکا به جایگاه خانوادۀ شهدا و مادر و همسر شهید، به ساخت فیلم‌های سینمایی پرداختند. در دهۀ اخیر، فیلم‌نامه‌نویسان و کارگردانان برخی فیلم‌ها را بر مبنای نقش اصلی بانوان در دفاع مقدس، پردازش کرده‌اند.[۶]
آثار مربوط به بازنمایی زن در سینمای دفاع مقدس
امروزه مهم‌ترین ژانر سینمایی در ایران، ژانر دفاع مقدس است.[۷] در کارنامۀ سینمای ایران برخی بازیگران زن در نقش بانوان در دفاع مقدس به نقش‌آفرینی پرداخته و توانسته‌اند افتخارات متعددی را در عرصۀ ملی و بین‌المللی به ثبت برسانند و جوایز متعددی را با این محتوا دریافت کرده‌اند. سینمای دفاع مقدس، برخی آثار ارزشمند را از تصویر زن ایرانی در دفاع مقدس در جایگاه‌های مختلفی مانند مادر شهید، امدادگر منطقه جنگی، پزشک میدان نبرد، پرستار و آموزگار به نمایش گذاشته است، [۸] مانند:
- شیار 143: محتوای اصلی این فیلم، بازنمایی نقش مادری است که چشم انتظار فرزند رزمندۀ خود است. نرگس آبیار در این فیلم، قهرمانیِ زن و مادری را به تصویر می‌کشد که با وجود تحمل شرایط سخت زندگی و شرایط جنگ، فرزند خود را برای دفاع از آرمان‌های ملی و انقلاب راهی میدان جنگ کرده و در نهایت پس از تحمل سال‌ها چشم‌انتظاری و فراق استخوان‌های پیکر فرزند شهید خود را در آغوش می‌کشد. نقش این مادر قهرمان را مریلا زارعی بازی می‌کند و بازی در نقش «الفت» جوایز متعددی را برای او به ارمغان آورد مانند سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن از جشنواره فجر و دفاع مقدس و جایزه بهترین بازیگر زن در سیزدهمین جشنواره فیلم مقاومت. [۹]
- شیدا: فیلم شیدا نقش زن پرستاری را به نمایش می‌گذارد که در بیمارستانی صحرایی، مراقبت از رزمندگان را بر عهده دارد. این زن پرستار در کنار امدادگری‌های متعددی که برای رزمندگان می‌کند، برای کاهش درد‌های حاصل از زخم‌های رزمندگان برای برخی از آنها قرآن می‌خواند. [۱۰]
- کیمیا:[۱۱] کیمیا نیز از دیگر فیلم‌های سینمای دفاع مقدس با محتوای بازنمایی نقش زنی است که به‌عنوان پزشک (با نام شکوه) در مهلکه آتش و خون، نوزادی (کیمیا) را نجات می‌دهد که در جنگ مادر خود را از دست داده و برای او مادری می‌کند. [۱۲] شکوه نماد زنانی است که در شرایط جنگ، شجاعانه با ایثار و ازجان‌گذشتگی دیگران را نجات می‌دهند و به آنها زندگی می‌بخشند.[۱۳]
- هیوا: [۱۴] این فیلم نقش یک همسر شهید را به نمایش می‌گذارد که با صبوری به جستجوی پیکر همسر خود می‌رود. در این فیلم، هیوا پس از گذشت 15 سال از مفقود شدن همسر خود در بحبوحۀ جنگ، تصمیم می‌گیرد برای پیدا کردن اثری از پیکر همسرش به مناطق جنگی برود.[۱۵]
همچنین پرداختن به زندگى زنان امدادگر و پرستار که در نزدیکى خطوط مقدم جبهه و بیمارستان‌هاى صحرایى، همپاى رزمندگان و پزشکان به مداواى مجروحان دفاع مقدس مشغول بودند، مرتبطترین مضمون با سینمای دفاع مقدس است که این نقش‌ها تاکنون در قالب چندین فیلم و مجموعه تلویزیونى قرار گرفته است. از دیگر آثاری که در این حیطه ساخته شده، فیلم «نجاتیافتگان» است. [۱۶]
- گیلانه: این فیلم با تمرکز بر نقش بانوان در جایگاه مادری (گیلانه) ساخته شده است. در این فیلم مادری که خود پیر و درمانده است با صبوری و عشق از فرزند جانباز خود مراقبت کرده و تلاش مضاعفی در جهت بهبود شرایط جسمی و روحی فرزند جانباز خود می‌کند. این فیلم رنج و مقاومت این زنان را برای رویارویی با شرایط سخت به‌خوبی به نمایش می‌گذارد و تصویری تکان‌دهنده و تأثیرگذار از سرنوشت بانوانی ارائه می‌کند که پس از جنگ نیز با پیامدهای آن دست و پنجه نرم می‌کنند. [۱۷]
- روبان قرمز: این فیلم نیز بازنمایی نقش زن جوان جنگ‌زده‌ای (محبوبه) است که پس از سال‌ها به مزرعۀ پدری خود در جنوب ایران بازگشته تا در آنجا ساکن شود؛ اما محل زندگی پدر با روبان‌های قرمزی محصور شده که نشان از وجود مین‌های متعدد در آن است و از تأثیر پیامدهای جنگ بر زندگی این زن حکایت می‌کند.[۱۸]
همچنین فیلم‌هایی مانند «سرزمین خورشید»، [۱۹] «بوی پیراهن یوسف»، [۲۰] «روز سوم»، «چ»،[۲۱] «سفر به چزابه»، «به نام پدر»، [۲۲] «وعده دیدار»، «مزرعه پدری» و «روز‌های زندگی» از دیگر فیلم‌های سینمای دفاع مقدس است که در آنها به بازنمایی نقش بانوان در دفاع مقدس پرداخته شده است.[۲۳]
دیدگاه منتقدان
منتقدان بر این باورند که با وجود ۴دهه درخشش سینمای دفاع مقدس در عرصۀ ملی و بین‌المللی؛[۲۴] یک خلأ محسوس در رابطه با نقش زنان و جایگاه آنها در سینمای دفاع مقدس وجود دارد[۲۵] و اگرچه برخی فیلم‌ها در رابطه با نقش و جایگاه زنان در دفاع مقدس ساخته شده است؛ اما فقط اندکی از واقعیت‌های سترگ و شگرف نقش زنان در دفاع مقدس به تصویر درآمده است.[۲۶] در فیلم‌های برجستۀ دفاع مقدس در دهۀ شصت، نقش محسوسی از زنان در جنگ تحمیلی نمایش داده نشده است. در این فیلم‌ها یا هیچ زنی حضور ندارد و یا بیش از یک نقش بسیار حاشیه‌ای، کلیشه‌ای و جزئی نبوده و زنان به‌عنوان نقش اصلی در فیلم‌های سینمایی مطرح نشده‌اند. سینماى دفاع مقدس، در به تصویر کشیدن نقش واقعى زن در دفاع مقدس به‌جز در چند استثناء انگشت‌شمار ، هنوز نتوانسته به درجهاى از غناى مضمونى و تصویرى برسد که بتوان فهرستى کامل و کم‌نقص از انعکاس نقش زن در دفاع مقدس بر پرده سینما ارائه دهد.[۲۷]
وضعیت موجود تصویرسازی زنان در سینمای دفاع مقدس
ساخت فیلم‌هاي سینمايي با مضمون دفاع مقدس به‌دلیل ماهیت جنگ به حضور پررنگتر مردان پرداخته و سبب شده تا نقش سازنده و مهم زنان در دفاع مقدس کمتر به چشم آمده یا به‌صورت گذرا و حاشیه‌ای به آن پرداخته شود. [۲۸] درحالی‌که نقش زنان در تاروپود دفاع مقدس و صحنه‌ها و مقاطع گوناگون آن بسیار چشم‌گیر و کلیدی است؛ اما این نقش به‌خوبی در سینمای دفاع مقدس، مورد توجه فیلمسازان و سینماگران فعال در این عرصه قرار نگرفته و به ورطۀ ظهور نرسیده است.[۲۹] همچنین برخی معتقدند کم‌کاری سینما به نقش زنان در دفاع مقدس ناشي از نوع نگاه سینماگران به زن و نقش او در نظام سیاسی و اجتماعی است. آنها با توجه به نگاه غالب در جامعه، بیشتر به‌دنبال موضوعاتی هستند که جایگاه زن را به چالش کشانده و تبعیض جنسیتی را در ایران به نمایش می‌گذارد؛ در حالی‌که نقش آفرینی‌های بانوان ایرانی در عرصه‌های مختلف مانند دفاع مقدس آن‌قدر مؤثر بوده که پرداختن به آن کمک شایانی به احیای دیدگاه اجتماعی مبنی بر توانمندی‌های زنان در عرصه‌های خانوادگی و اجتماعی می‌کند.[۳۰]
واقعیت حضور و نقش زنان در جنگ تحمیلی
در دوران دفاع مقدس بانوان ايراني، علاوه بر نقش مادري، همسري و خواهري در شرايط بحراني و طاقت‌فرسا به دفاع از دين و میهن خود نیز پرداخته‌اند. آمارها حاکی از آن است که در جنگ تحمیلی 6 هزار و ۴۲۸ تن از زنان ایرانی شهید شدند که از این تعداد بانوان شهید، ۵۰۰ تن رزمنده بوده‌اند و مابقی آنها در بمباران و موشک‌باران شهرها به شهادت رسیده‌اند.[۳۱] زنان در عرصۀ دفاع مقدس، نقش‌هاى متعدد و متنوعى ایفا کرده‌اند. آنها به‌عنوان یکی از فعال‌ترین گروه‌ها در پشت جبهۀ جنگ و در ترغیب، تشویق و تقویت روحیۀ رزمندگان که عضوی از خانواده آنها بوده‌اند، نقش اساسی داشته‌اند.[۳۲] همچنین کمک‌رسانی و فعالیت آنها در نقش امدادگر در بیمارستان‌هاى صحرایى نزدیک به خط مقدم از دیگر نقش‌های بانوان در دفاع مقدس بوده که تا حدودی در برخی از فیلم‌های سینما و تلویزیون به آنها اشاره شده است؛ اما آن‌گونه که باید در سینمای دفاع مقدس بازتاب پیدا نکرده است. یکی از نخستین مسئوليت‌هایی که زنان در دفاع مقدس، به‌صورت خودجوش و همپاي مردان بر عهده داشته‌اند، حضور در میدان جنگ و جنگیدن با دشمن بعثي در جنوب و مزدوران داخلي در کردستان بوده است. آنها با ساخت کوکتل‌مولوتف، به مبارزه علیه تانک‌هاي عراقي پرداختند که قصد داشتند از مرز شلمچه بگذرند. از دیگر کار‌هایی که زنان رزمنده در خرمشهر انجام می‌دادند، مراقبت از تسليحات، تسليح رزمندگان، نگهباني از پیکر شهدا و توزیع سلاح بین رزمندگان بوده که در آثار سینما به آنها پرداخته نشده است. حضور زنان اگرچه در میدان رزم کم‌رنگ بود؛ اما این اقدامات ابتدایی نیز در تقویت روحیۀ رزمندگان و تحریک روحیۀ مبارزه و غیرت مردانۀ آنها برای مبارزه با دشمن بعثی، نقش بسزایی داشته است.[۳۳] همچنین از دیگر نقش‌آفرینی‌ها و فعالیت‌های زنان در دفاع مقدس که کمتر مورد توجه سینماگران قرار گرفته اقدامات پشت جبهه مانند کمک‌هاي مالي نقدی، فروختن طلا و اهدای اشیاء قیمتی خود برای مخارج و تأمین تسلیحات جنگی بوده است.[۳۴] ايجاد ستادهاي جمع‌آوري کمک‌هاي مردمي در مساجد، مدارس و محلات، ادارات و دانشگاه‌ها و تهیۀ نیازمندی‌های عمومی رزمندگان و فرستادن آن به جبهه از دیگر نقش‌آفرینی‌های زنان در دفاع مقدس بوده است. از دیگر اقدامات بانوان در دفاع مقدس سخنرانی‌های شجاعانه در مراسم تشیع شهدا، دوخت لباس رزمندگان، آشپزی و تهیۀ مواد غذایی، حضور در عرصه‌های فرهنگی، سرکشی به خانواده‌های رزمندگان، شهدا و جانبازان و مقابله با شایعات و عوامل تخریب روحیه در جامعه، تکریم و تجلیل از مقام شهدا و ترغیب سایر بانوان برای تقویت روحیۀ جوانان و تشویق آنها برای مشارکت در جنگ بود. اینها بخشی از فعالیت‌ها و جان‌فشانی‌های بانوان بوده که در سینمای دفاع مقدس به آن پرداخته نشده است.[۳۵]
مقایسه بازنمایی نقش بانوان در دفاع مقدس در تلویزیون نسبت به سینما
کارشناسان معتقدند با بررسی سریال‌های پخش شده از تلویزیون با موضوع دفاع مقدس می‌توان به نقش پررنگتر زنان در سریال‌های تلویزیونی نسبت به پردۀ سینما در رابطه با موضوعات دفاع مقدسی دست یافت. سریال‌های تلویزیونی نگاه پر‌رنگ‌تری به بازنمایی نقش و جایگاه زن در دفاع مقدس داشته و ابعاد مختلف نقش‌آفرینی زنان در طول هشت سال دفاع مقدس و پس از آن را بیشتر از سینما به تصویر کشیده است که می‌تواند الگویی سازنده برای سینما باشد. از جمله سریال‌های تلویزیونی که با محتوای نقش زنان در دفاع مقدس ساخته شده‌اند شامل سریال‌های «نرگس»، «ستایش»، «گذر از رنج‌ها»، «ریحانه»، «دوران سرکشی»، «نجلا»، «وارش»، «آسمان همیشه ابری نیست»، «پس از باران»، «کیمیا» و «رستگاران» بوده که در آنها زنان نقش‌های محوری را ایفا کرده‌اند.[۳۶]
اهمیت بازنمایی نقش زنان در سینمای دفاع مقدس
بازنمایی نقش زن در سینمای دفاع مقدس نقش مهمی در رفع خلأهای موجود در جامعه دارد. کارشناسان معتقدند بازنمایی حضور و نقش زن در دفاع سبب احیای جایگاه و نقش زن در خانواده و جامعه می‌شود. [۳۷] امروزه ضرورت نگاهی نو به جایگاه و نقش زنان در سینمای دفاع مقدس بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. این رویکرد به نگاه و جایگاه زن، رویکردی کارآمد است که در صورت تحقق آن شاهد بسترسازی مناسب جهت احیای مجدد نقش بانوان در بسترهای خانواده، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی خواهد شد. همچنین این امر سبب ایجاد خودباوری در دختران و زنان نسل جدید شده که آنها نیز مانند گذشتگان می‌توانند نقش فعالی در تحقق آرمان‌های اسلامی و انقلابی داشته باشند. تمرکز سینماگران بر موضوع زن در دفاع مقدس سبب می‌شود، حجم بیشتری از فعالیت و نقش‌آفرینی بانوان در دفاع مقدس، بازتاب پیدا کند. تهیۀ مستند‌های مربوط به بانوان خانوادۀ شهدا، رزمندگان و جانبازان نیز سبب آشنایی جامعه با مسائل و مشکلات آنها می‌شود که با گذشت سال‌های بسیار، همچنان با آن دست به گریبان هستند.[۳۸]
پانویس
- ↑ . داودآبادی و احمدی، «بازنمایی نقش زن در سینمای دفاع مقدس؛ از واقعیت تا نمایش»، 1395ش، ص96.
- ↑ . «دفاع مقدس»، ویکی‌فقه.
- ↑ . داودآبادی و احمدی، «بازنمایی نقش زن در سینمای دفاع مقدس؛ از واقعیت تا نمایش»، 1395ش، ص95.
- ↑ . «سینما و تلویزیون روایتگر زنان در دفاع مقدس»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . سلیمانی، «سینمای ایران و نقش زنان در دفاع مقدس»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ . «سینما و تلویزیون روایتگر زنان در دفاع مقدس»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . سلیمانی، «سینمای ایران و نقش زنان در دفاع مقدس»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «ده قاب تماشایی از زنان سینمای دفاع مقدس»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «ده قاب تماشایی از زنان سینمای دفاع مقدس»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «ده قاب تماشایی از زنان سینمای دفاع مقدس»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ . داودآبادی و احمدی، «بازنمایی نقش زن در سینمای دفاع مقدس؛ از واقعیت تا نمایش»، 1395ش، ص112.
- ↑ . «سینما و تلویزیون روایتگر زنان در دفاع مقدس»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . «سینما و تلویزیون روایتگر زنان در دفاع مقدس»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . داودآبادی و احمدی، «بازنمایی نقش زن در سینمای دفاع مقدس؛ از واقعیت تا نمایش»، 1395ش، ص112.
- ↑ «ده قاب تماشایی از زنان سینمای دفاع مقدس»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ . «سینما و تلویزیون روایتگر زنان در دفاع مقدس»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «ده قاب تماشایی از زنان سینمای دفاع مقدس»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «ده قاب تماشایی از زنان سینمای دفاع مقدس»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ . «سینما و تلویزیون روایتگر زنان در دفاع مقدس»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . داودآبادی و احمدی، «بازنمایی نقش زن در سینمای دفاع مقدس؛ از واقعیت تا نمایش»، 1395ش، ص96-97.
- ↑ . داودآبادی و احمدی، «بازنمایی نقش زن در سینمای دفاع مقدس؛ از واقعیت تا نمایش»، 1395ش، ص110-111.
- ↑ «ده قاب تماشایی از زنان سینمای دفاع مقدس»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ . «سینما و تلویزیون روایتگر زنان در دفاع مقدس»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . سلیمانی، «سینمای ایران و نقش زنان در دفاع مقدس»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ . سلیمانی، «سینمای ایران و نقش زنان در دفاع مقدس»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ . «سینما و تلویزیون روایتگر زنان در دفاع مقدس»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «ده قاب تماشایی از زنان سینمای دفاع مقدس»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ . کریمی، «سهم حدقلی زنان در سینمای دفاع مقدس»، خبرآنلاین.
- ↑ «ده قاب تماشایی از زنان سینمای دفاع مقدس»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ . مهدی‌زاده، رسانه‌ها و بازنمایی، 1387ش، ص17-18.
- ↑ . «سینما و تلویزیون روایتگر زنان در دفاع مقدس»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . «سینما و تلویزیون روایتگر زنان در دفاع مقدس»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . داودآبادی و احمدی، «بازنمایی نقش زن در سینمای دفاع مقدس؛ از واقعیت تا نمایش»، 1395ش، ص104.
- ↑ . داودآبادی و احمدی، «بازنمایی نقش زن در سینمای دفاع مقدس؛ از واقعیت تا نمایش»، 1395ش، ص103-105.
- ↑ . داودآبادی و احمدی، «بازنمایی نقش زن در سینمای دفاع مقدس؛ از واقعیت تا نمایش»، 1395ش، ص104-105.
- ↑ . «سینما و تلویزیون روایتگر زنان در دفاع مقدس»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . داودآبادی و احمدی، «بازنمایی نقش زن در سینمای دفاع مقدس؛ از واقعیت تا نمایش»، 1395ش، ص96.
- ↑ . «سینما و تلویزیون روایتگر زنان در دفاع مقدس»، خبرگزاری فارس.
منابع
- داودآبادی، مهدی و احمدی، فاطمه، «بازنمایی نقش زن در سینمای دفاع مقدس؛ از واقعیت تا نمایش»، معرفت فرهنگی اجتماعی، شمارۀ3، 1395ش.
- «دفاع مقدس»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 26 آذر 1402ش.
- سلیمانی، سیدمحمد، «سینمای ایران و نقش زنان در دفاع مقدس»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1387ش.
- «سینما و تلویزیون روایتگر زنان در دفاع مقدس»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 5 مهر 1401ش.
- کریمی، میثم، «سهم حدقلی زنان در سینمای دفاع مقدس»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1402ش.
- مهدي‌زاده، سیدمحمد، رسانه‌ها و بازنمايي، تهران، دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها، 1387ش.
- «۱۰قاب تماشایی از زنان سینمای دفاع مقدس»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 7 مهر 1395ش.