سدر
سدر؛ درختی آیینی و مقدس با خواص دارویی.
سدر، درختی گرمسیری، تناور و با طول عمر بسیار است. این درخت دارای میوه‌ای کوچک (به اندازۀ سنجد) و خوردنی است. برگ آن نیز پس از خشک شدن، ساییده شده و برای شستن موی سر و بدن، استفاده می‌شود.[۱] سدر، درختی زیبا، با میوه‌های گرد، سبزرنگ و با طعمی ترش و شیرین و خوش‌بو است. از جمله قسمت‌های مورد استفادۀ این درخت می‌توان به میوه، برگ، چوب و صمغ سدر اشاره کرد.[۲]
برخی، سدر را با نام‌های دیگری همچون «کُنار»، «شجرالنبق»،[۳] «سدره»، «مَنبَل داود»، «سنجد گرجی»، «نیم» و «ضال» نیز می‌شناسند.[۴]
پراکندگی جغرافیایی
سدر از جمله درختان کهن و آیینی در باور مردم ایران است. در مناطق مختلفی از ایران مانند خرمشهر، بهبهان، اندیمشک، خرم‌آباد، لار، کرمان، هرمز، خارک، بندرعباس، مکران، بم و چابهار، درخت سدر رویش دارد.[۵]
پیشینه
در منابع تاریخی به استفاده از سدر، در شست‌وشو و دفن مردگان اشاره شده است. برای مثال، هرودت، به استفاده از روغن درخت سدر در تدفین و مومیایی کردن مردگان، توسط مردمان سیتی (از اقوام ایرانی)، اشاره کرده است.[۶] در داستان‌های اساطیری و ایرانی، مانند «حماسۀ گیلگمش»، به درخت سدر و رابطۀ قهرمانان داستان با این درخت و استفاده از چوب آن، بارها اشاره شده است. محققان، بر این باورند که در ساخت تخت جمشید، از چوب درخت سدر نیز استفاده شده است.[۷] بر اساس مستندات موجود، برخی از اقوام اولیۀ ایرانی، مانند مادها و پارس‌ها، وسایل چوبی خود از جمله تخت خواب‌ها را از چوب سدر می‌ساخته‌اند.[۸]
برخی کتب مقدس نیز به درخت سدر اشاره کرده‌اند. برای مثال، در قرآن به درخت سدر اشاره شده[۹] و بهشت ابدی را نزد همان سدره (سدرة المنتهی) معرفی کرده است.[۱۰] در فرهنگ‌نامه‌های متعددی، از سدر و سدره، به‌عنوان درختی بر فراز آسمان هفتم یاد شده که آن را «سدره المنتهی» می‌گویند. این درخت، حد رسیدن جبرئیل و منتهای اعمال مردم بوده که تنها حضرت محمد، از آن عبور کرده است.[۱۱]
سیاحان و گردشگران مختلفی نیز به استفاده از این درخت توسط ایرانیان، در کنار درختانی دیگر همچون چنار، بید و صنوبر یاد کرده‌اند.[۱۲] برخی دیگر از جهانگردان نیز به استفاده از درخت سدر، در ساخت‌وسازهای کهن، مانند تالار عالی‌قاپو در اصفهان، اشاره کرده‌اند.[۱۳]
سدر در طب سنتی
طبیبان کهن، میوه‌های رسیدۀ این درخت را شیرین و گرم و در غیر این صورت، آن را سرد و خشک معرفی کرده‌اند.[۱۴] مایع حاصل از پختن چوب درخت سدر نیز دارای طبیعتی سرد و خشک است.[۱۵] برخی از طبیبان، سدر را دارای خاصیت قابض دانسته و آن را برای جلوگیری از خونریزی رحم و زخم‌های روده بسیار توصیه می‌کرده‌اند. از دیگر خواص ذکر شده برای سدر، تقویت ریشۀ مو،[۱۶] دفع شورۀ سر، تقویت معده و بندآورندگی اسهال است.[۱۷]
سدر در فرهنگ مردم
درخت سدر در میان مردم، نمادی از تنومندی، طول عمر زیاد، استحکام و فسادناپذیری است. این درخت، در میان ایرانیان باستان از جایگاهی ویژه برخودار بوده و همواره در مراسم و آیین‌های اصلی مانند مهرگان، از آن استفاده می‌شده است. ایرانیان، بر این باور بودند که هر کسی از میوۀ این درخت خورده، روغن آن را بر بدن مالیده و گلاب آن را بر تن خود بپاشد، آفات و پلیدی‌ها از او دور خواهد شد.[۱۸]
امروزه، در جشن‌های آیینی، مانند جشن «اسفند رعیتی» که در شب 25 بهمن ماه برگزار می‌شود، از سدر استفاده می‌کنند. از جمله هدایای ارسالی خانوادۀ داماد برای عروس، مجمعه‌ای حاوی مقداری حنا، صابون، سدر و کفش است.[۱۹]
قداست درخت سدر، در میان ایرانیان، تا حدی بود که هر جایی که این درخت می‌رویید، به مکانی مقدس تبدیل شده است. برای مثال، در کازرون، درخت کهنسال کُناری وجود دارد که مردم بر این باورند حضرت علی، از میوۀ آن درخت خورده است. از آن پس، مردم معتقد شدند که میوۀ این درخت شفا بوده، برگ آن را در غذای بیمار ریخته و در کنار آن نماز می‌خوانند.[۲۰]
استفاده از سدر، در تطهیر و شست‌وشوی مردگان نیز در فرهنگ دینی ایرانیان، قدمتی دیرینه دارد. مسلمانان ایرانی، میت را سه بار غسل می‌دهند که اولین غسل او، با آب سدر است.[۲۱]
از دیگر موارد استفاده از درخت سدر، می‌توان به کاربرد آن در مراسم شست‌وشوی نوزاد و مادر او اشاره کرد که در روز دهم پس از زایمان، انجام می‌شود.[۲۲]
سدر در طب امروزی
امروزه برگ درخت سدر، به‌عنوان معجزه‌گر لایه‌برداری و ترمیم پوست (به‌ویژه در افرادی که دارای پوست چرب هستند)، رفع‌کنندۀ لک‌های پوستی، درمان ریزش مو، سفید کردن پوست، از بین برندۀ جای زخم و سوختگی و شفاف‌کنندۀ پوست شناخته می‌شود.[۲۳]
سدر در ادبیات فارسی
سدر و سدره، در ادبیات رسمی و شفاهی ایرانیان، از دیرباز، حضور داشته‌اند. برای مثال، شیخ بهایی در شعر خود گفته است:[۲۴]
| پس از مردن، غباری زان سر کوی | به جای سدر و کافورم، پسند است |
سعدی نیز در شعر خود به واژه «سدره» اشاره کرده است:[۲۵]
| چون بوم بدختر مفکن سایه بر خراب | در اوج سدره کوش که فرخنده طایری |
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه سدر، سایت واژه‌یاب.
- ↑ متین، «سدر»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه سدر، سایت واژه‌یاب.
- ↑ ثابتی، جنگل‌ها، درختان و درختچه‌های ایران، ۱۳۵۵ش، ص۷۷۸؛
گل‌گلاب، گیاه‌شناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۲۱. - ↑ عماد، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها، ۱۳۷۸ش، ج2، ص82-83؛
ثابتی، جنگل‌ها، درختان و درختچه‌های ایران، ۱۳۵۵ش، ص۷۷۸؛
گل‌گلاب، گیاه‌شناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۲۱. - ↑ Herodotus, The History, 2000, V.II, P90.
- ↑ Jorét, Les Plantes dans l’antiquité et au moyen âge, 1904, P108.
- ↑ Jorét, Les Plantes dans l’antiquité et au moyen âge, 1904, P108.
- ↑ سوره سبا، آیه 16؛ سوره نجم، آیه 13-17.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۳۶۴ش، ج3، ص247.
- ↑ آنندراج، محمدپادشاه، ۱۳۶۳ش، ذیل واژه سدر.
- ↑ شاردن، سیاحت‌نامه، ۱۳۳۶ش، ج4، ص42؛
فلاندن، سفرنامه، ۱۳۲۴ش، ص323؛
بابن، سفرنامۀ جنوب ایران، ۱۳۶۳ش، ص۵۳ و ۹۶. - ↑ دیولافوا، سفرنامه (ایران و کلده)، ۱۳۳۲ش، ص۲۸۹ و ۳۱۸.
- ↑ کاسانی، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، ۱۳۵۸ش، ص۸۸۲؛
جرجانی، ذخیرۀ خوارزمشاهی، ۱۳۵۲ش، ج3، ص155. - ↑ حکیم مؤمن، تحفة المؤمنین، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۱.
- ↑ رازی، الحاوی، ۱۳۸۴ش، ج21، ص376؛
کاسانی، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، ۱۳۵۸ش، ص۸۸۲؛ - ↑ ابن‌سینا، قانون، ۱۳۷۰ش، ج2، ص235-236.
- ↑ فرهنگ جهانگیری، حسین بن حسن انجو شیرازی، ۱۳۵۱ش، ذیل مهرگان.
- ↑ انجوی شیرازی، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، ۱۳۵۲ش، ج1، ص99.
- ↑ حاتمی، باورها و رفتارها، گذشته در کازرون، ۱۳۸۵ش، ص۹۰-۹۱.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۴ش، ص۱۰۰۷؛
راسخ، «آداب و رسوم و اعتقادات عامه»، ج1، ۱۳۴۲ش، ص۲۰۰؛
شهری، طهران قدیم، ۱۳۸۳ش، ج3، ص261. - ↑ رضایی، بیرجندنامه، ۱۳۸۱ش، ص۳۵۳؛
شهری، طهران قدیم، ۱۳۸۳ش، ج3، ص165؛
شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص150. - ↑ «با سدر به جنگ مشکلات پوست و مو بروید»، خبرگزاری فارس.
- ↑ شیخ بهایی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 3، بیت 5، سایت گنجور.
- ↑ سعدی، مواعظ، قصاید، قصیده شماره 55، بیت 22، سایت گنجور.
منابع
- قرآن کریم.
- آنندراج، محمدپادشاه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، ۱۳۶۳ش.
- ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
- انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۲ش.
- بابن، س. و فردریک هوسه، سفرنامۀ جنوب ایران، ترجمۀ محمدحسن اعتمادالسلطنه، به‌تحقیق هاشم محدث، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
- «با سدر به جنگ مشکلات پوست و مو بروید»، خبرگزاری فارس، تاریخ بازدید: 26 تیر 1401ش.
- ثابتی، حبیب‌الله، جنگل‌ها، درختان و درختچه‌های ایران، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۵ش.
- جرجانی، اسماعیل، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به‌تحقیق جلال مصطفوی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۲ش.
- حاتمی، حسن، باورها و رفتارها، گذشته در کازرون، تهران، کازرونیه، ۱۳۸۵ش.
- حکیم مؤمن، محمد، تحفة المؤمنین، به‌تحقیق روجا رحیمی و دیگران، تهران، شهر، ۱۳۸۶ش.
- دیولافوا، ژان، سفرنامه (ایران و کلده)، ترجمۀ علی‌محمد فره‌وشی، تهران، خیام، ۱۳۳۲ش.
- رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۴ش.
- راسخ، شاپور و جمشید بهنام، «آداب و رسوم و اعتقادات عامه»، ایرانشهر، تهران، ۱۳۴۲ش.
- رضایی، جمال، بیرجندنامه، به‌تحقیق محمود رفیعی، تهران، هیرمند، ۱۳۸۱ش.
- سعدی، مواعظ، قصاید، قصیده شماره 55، بیت 22، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 26 تیر 1401ش.
- شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۶ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
- شیخ بهایی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 3، بیت 5، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 26 تیر 1401ش.
- عماد، مهدی، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها، تهران، مؤسسه توسعه روستایی ایران، ۱۳۷۸ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، ذیل واژه سدر، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 تیر 1401ش.
- کاسانی، ابوبکر، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۸ش.
- گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۶ش.
- فرهنگ جهانگیری، حسین بن حسن انجو شیرازی، به‌تحقیق رحیم عفیفی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۵۱ش.
- فلاندن، اوژن، سفرنامه، ترجمۀ حسین نورصادقی، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۴ش.
- قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتاب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.
- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، تهران، سکه، ۱۳۸۴ش.
- متین، پیمان، «سدر»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 26 تیر 1401ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، ذیل واژه سدر، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 تیر 1401ش.
- Herodotus, The History, tr. G. Rawlinson, DAK, 2000.
- Jorét, Ch., Les Plantes dans l’antiquité et au moyen âge, Paris, 1904.