شورا
شورا؛ نهاد و الگوی اسلامی همفکری در امور اجتماعی در نظام مردم‌سالاری دینی.
شورا، الگوی دینی برگرفته از قرآن و سنت پیامبر اکرم برای مشورت و همفکری در امور اجتماعی است. امروزه در فرهنگ مسلمانان، شورا به نهاد مشورتی، قانون‌گذاری و نظارتی در ساختار کلان جامعه تبدیل شده است. در جمهوری اسلامی ایران بر اساس الگوی شورا، ساختار مجلس شورای اسلامی، شورای نگهبان و شوراهای اسلامی شهر و روستا، تعریف شده است.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی «شورا» به گفتۀ لغت‌شناسان، متناظر با اصطلاح «شار العسل» است که به عمل بیرون‌آوردن عسل ناب از کندو گفته می‌شود.[۱] واژگان شورا و «مشورت»، در زبان فارسی به «رايزني»، «كنكاش» و «سگالش»، معنا شده[۲] و در اصطلاح به هيئتي اطلاق می‌شود كه براي مشورت در امري گردهم می‌آيند[۳] تا به دیدگاهی متقن و نتيجه‌اي معقول و منطقي دست يابند.[۴] شورا همچنین به همفکری در کارها و رأی تخصصی خردمندان برای انتخاب اصلح، گفته می‌شود. [۵] اصطلاح شورا در جمهوری اسلامی ایران برای اشاره به نهادهای مشورتی، قانون‌گزاری و نظارتی مانند مجلس شورای اسلامی، شورای نگهبان، شورای اسلامی شهر و روستا، شورای محلی، شورای عالی امنیت ملی، شورای عالی انقلاب فرهنگی و هیئت وزیران، به‌کار می‌رود.[۶] شورا در قرآن، به‌عنوان عاملی موثر در تشکیل یک جامعه سالم مورد توجه قرار گرفته[۷] و روایات اسلامی نیز آن را ابزاری سودمند در تصمیم‌گیری‌های مهم و دشوار دانسته‌اند.[۸]
شورا در کشورهای جهان
بر اساس منابع تاریخی، نهادهای مشورتی در مناطق مختلف جهان از جمله بین‌النهرين، روم باستان، چین و برخی کشورهای اروپایی و بیشتر با هدف ادارۀ کشور وجود داشته است. محققان، يونان باستان را مرکز رشد و پایداری این نهاد می‌دانند. شورا در دورۀ سرمايه‌داری، متناظر با جامعۀ مدنی مورد توجه قرار گرفت که به عرصۀ عمومی تعلق دارد و به فضایی گفته می‌شود که شهروندان آن را متعلق به خود می‌دانند.[۹] مفهوم شورا امروزه در قالب مشاوره روانشناختی و نیز نهادهای ملی و بین‌المللی مانند شورای اروپا، شورای امنیت و حقوق بشر سازمان ملل، با هدف همسان‌سازی فرهنگ و سیاست در کشورهای جهان گسترش پیدا کرده است.[۱۰]
مبانی شورا در سبک زندگی غربی
شورا در سبک زندگی غربی، مبنای اومانیستی و مادی دارد و بر ارکان ذیل استوار شده است:
- انسان‌محورى؛ در سبک زندگی غربی، این انگاره تقویت شده است که انسان با بهره‌گیرى از خرد خود مى‌تواند زندگى فردى و اجتماعى را بدون کمک خداوند اداره کند و از حق مطلق در قانون‌گذارى برخوردار است. در مقابل، بخشی از الهیات رهایى‌بخش در آمریکاى لاتین می‌کوشد خدا را به سبک زندگی غربی بازگرداند، تا بحران‌هاى اجتماعی ناشى از بی‌خدایى را برطرف کند.[۱۱]
- آزادی به‌معنای رهایی؛ در نظام دموکراسی غرب، آزادی به‌معنای رهایی مطلق و وانهادن افراد برای نیل به هدف، مطلوب انگاشته می‌شود؛ در حالی‌که بسیاری از اندیشمندان، دست‌یابى به بیشترین منافع فردى را در گرو برخوردارى بیشتر از آزادى نمی‌دانند[۱۲] و هرج‌ومرج ناشی از فراوانى آزادى را مانع دستیابی به اهداف می‌دانند.[۱۳]
- قانون‌گذارى توسط بشر؛ حق قانون‌گذارى در سبک زندگی غربی کاملا به مردم واگذار می‌شود، در حالی که این وضعیت، وضع قوانین را با نقصان روبرو کرده و در بیشتر موارد آن را با منافع قانون‌گذاران پیوند مى‌دهد.[۱۴] همچنین قوانین بشرى که اغلب ریشه در فطرت انسان‌ها ندارند از پایداری لازم بهره‌مند نبوده و نیازمند وضع دائمی قوانین جدید یا توسل به زور در مقام اجرا هستند. [۱۵]
- معیارهای نادرست گزینش؛ در نظام دموکراسى، گزینش‌ها اگرچه با تکیه بر رأى مردم صورت می‌گیرد، اما بسیاری از داوطلبان به‌دور از انگیزه‌های اخلاقی و اهداف خیرخواهانه، از ثروت یا نفوذ اجتماعی خود برای جلب آرای مردم بهره می‌گیرند؛[۱۶] اکثریت مردم با تبلیغات دروغین، گمراه می‌شوند و در میدان رقابت، کسانى برگزیده می‌شوند که امکانات تبلیغى بیشترى دارند.[۱۷]
شورا در سبک زندگی اسلامی
شورا از اصول اجتماعى اسلام است و در سیرۀ پیامبر و ائمه جایگاه ویژهاى دارد. اندیشمندان مسلمان، نهاد شورا را ستون فقرات نظام اسلامى و شیوهاى اجتنابناپذیر در مدیریت جامعۀ مؤمنان دانسته‌اند.[۱۸]
قرآن، مشورت را در در ردیف ایمان به خدا و نماز آورده است[۱۹] که از منظر مفسران، نشانۀ اهمیت فوق‌العادۀ مشورت در سبک زندگی اسلامی است.[۲۰] همچنین در آیات قرآن به پیامبر نیز توصیه شده است که در مسائل سیاسی و اجتماعی با مسلمانان مشورت کند.[۲۱] پیامبر نیز در مقام اجرای این دستور الهی، گاهی از رأی خود چشم می‌پوشید.[۲۲] برخی فقها و مفسران قرآن، با تأکید بر اهمیت شورا و مشورت در سبک زندگی، بر حاکم شرع نیز واجب می‌دانند که در ادارۀ امور جامعه، از مشورت دیگران، بهره بگیرد. از این منظر، نصیحت‌کردن حاکم توسط مردم از مصادیق شورا است.[۲۳] آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران نیز برپایی شورا را از ویژگی‌های مؤمنان می‌داند که سرمایۀ ارزشمند «اعتماد عمومی» را می‌افزاید و حضور پرنشاط مردم در همۀ عرصه‌های پیشرفت را به‌دنبال دارد. وی، اصل شورا در قانون اساسی را نشانۀ اهتمام جمهوری اسلامی ایران به مجموعۀ متنوع فكرها و دیدگاه‌ها در ادارۀ امور كشور می‌داند.[۲۴] در سبک زندگی اسلامی، شورا در مشورت يا وضع قانون خلاصه نمی‌شود، بلکه به عرصۀ نظارت و اجرا گسترش می‌یابد.[۲۵] از این منظر در جمهوری اسلامی ایران، شورا نماد مردم‌سالاری دینی و تحقق اصل حاکمیت مردم بر سرنوشت خود و مشارکت در اداره امور کشور بوده و همچنین تبلور عینی تعامل سازندۀ مردم با کارگزاران نظام جمهوری اسلامی ایران در رسیدن به توسعۀ پایدار است. [۲۶]
مبانی دینی شورا
شورا در سبک زندگی دینی، مبناي وحيانی و عقلانی دارد؛[۲۷] دو آيه «شاوِرْهُمْ فِي‌اَلْأَمْرِ»[۲۸] و «أمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ»[۲۹] در قرآن، مشورت در امور اجتماعی را ویژگی مؤمنان دانسته است. از منظر علامه طباطبایی، آیۀ «أمرهم شوری بینهم» به ویژگی مهم و بنیادی مؤمنان اهل رشد و عمل اشاره دارد؛ بدین صورت که آنان به صاحبان اندیشه و خرد مراجعه می‌کنند و ضمن جمع‌آوری کلیه دیدگاه‌ها، بهترین آنها را گزینش و تبعیت می‌کنند.[۳۰] روایات مربوط به شورا نیز به‌گفتۀ محققان، متواتر بوده و تا 200 روایت در این زمینه گردآوری شده است.[۳۱] از دیدگاه پیامبر اکرم، جامعۀ فاقد شورا که رهبران تنگ‌نظر دارد، از پویایی و رشد باز می‌ماند.[۳۲] از منظر صاحب‌نظران، آیات قرآن که به لزوم مشارکت همگانی در امور اجتماعی اشاره می‌کند، امروزه از طريق انتخابات و بازآفرينی مفهومی در قالب نهادهایی مانند مجلس شورا، مصداق می‌یابد.[۳۳] شورا در این چارچوب، تجلی تفکر اجتماعی و شاخص مدیریت مشارکتی و عقلانیت جمعی در عرصۀ ادارۀ جامعه است که از سویی مسیر تكامل فكرى را در جامعه باز می‌گذارد و از طرف دیگر شخصيت و حيات جامعه حفظ می‌كند.[۳۴]
شورا در سیرۀ پیشوایان دین
پیامبر اسلام و جانشینان او با آنکه به اعتقاد شیعیان معصوم بودند، اما شورا و بهره‌گیری از خرد جمعی را همواره در سیرۀ رفتاری خود مورد توجه قرار می‌دادند و آن را در فرهنگ مسلمانان تقویت می‌کردند. مورخان، ده‌ها نمونه از مشورت پیامبر خدا با یاران خویش در امور نظامی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، نقل کرده‌اند که نشانگر اهمیت شورا و مشورت در همه شئون مربوط به جامعه، نزد او است. طبق روایت‌ها، پیامبر اسلام دربارۀ اسیران و امور مربوط به جنگ بارها با اصحاب خود مشورت کرده است؛ برای مثال در نبرد احزاب یا خندق با اصحاب خود، جلسه مشورتی تشکیل داد؛ در پیکار با بنی‌قریظه، در مورد کیفیت و کمیت جنگ، مشورت کرد و در فتح مکه، هنگامی که آمدن ابوسفیان به وی گزارش شد، پیامبر بار دیگر با یاران خود همفکری کرد. [۳۵]
ابعاد شورا
خانوادگی
در سبک زندگی دینی احترام گذاشتن به همسر و فرزندان ایجاب می‌کند که دربارۀ موضوعاتی که به امور خانواده مربوط می‌شود، با آنان مشورت شود. لازمۀ زندگی خانوادگی، تفاهم، حسن ظن و اعتماد است و به کارگیری اصل مشورت در خانه، این عناصر مورد نیاز را در پدیدآمدن محیط و جمع صمیمی و متعادل فراهم می‌سازد. این ضرب‌المثل ایرانی که «همه چیز را همگان دانند» از یک حکمت ریشه‌دار در فرهنگ ایرانیان خبر می‌دهد. در خانواده، بزرگ‌ترها به‌دلیل بهره‌مندی از تجارب بسیار، طرف مشورت خوبی به‌شمار می‌آیند؛ امام علی نیز صاحبان تجربه را برترین افراد برای شورا و مشورت معرفی می‌کند.[۳۶] در قرآن نیز بر فرهنگ شورا در خانواده تأکید شده و حتی موضوعاتی مانند تکمیل دورۀ شیردادن به کودک یا از شیر گرفتن او قبل از دو سال، به مشورت و همفکری پدر و مادر، واگذار شده است.[۳۷]
اجتماعی
پیامبر اسلام درباره مسائل مهم و سرنوشت‌ساز جامعه، مثل جنگ و صلح و چگونگی آن، با مردم مشورت می‌کرد. در جنگ احد که دشمنان برای حمله به مسلمانان، متحد شده و تا نزدیکی‌های مدینه پیش آمده بودند، پیامبر یاران و بزرگان جامعه را به مشورت طلبید و پس از بررسی دیدگاه‌های مختلف برای مقابله، دیدگاه دفاع شهری را کنار نهاد و برای مقابله با دشمن، سپاهیان مسلمان را به طرف احد که منطقه‌ای سوق‌الجیشی در بیرون مدینه بود، حرکت داد.[۳۸]
شورا در سبک زندگی ایرانی
ايرانیان به‌صورت تاریخی برای ادارۀ امور اجتماعی در سطوح مختلف از نهادهای مشورتی با عنوان «انجمن» و با مشارکت ريش‌سفیدان و برگزيدگان، بهره می‌گرفتند.[۳۹] طبق گزارش منابع تاریخی، شورا در ایران باستان از اهمیت ویژه برخوردار بود؛ برای مثال سفارش هوشنگ، از فرمان‌روایان «پيشدادى»، به پادشاهان و فرزندان خود این بوده كه امور را همواره با مشاوره، تدبیر کنند.[۴۰] بنا به نوشته هرودوت، مورخ شهیر يونانی، «قوم ماد» در ايران، مجمعى داشتند كه رؤساى قبايل و شيوخ براى تصميم‌گيرى‌هاى بزرگ در آن به رايزنى می‌پرداختند. اوستا، كتاب مقدس زرتشتيان، نيز از اين گونۀ مجالس و شوراها به نام «هَنِجمَن» (انجمن) ياد مى‌كند.[۴۱] در دورۀ حكومت اشكانيان (پارت‌ها)، مجلسى به نام «مهستان»[۴۲] يا مغستان[۴۳] داير شد كه انتخاب شاه و تصميم‌گيرى دربارۀ جنگ از وظايف آن محسوب می‌شد. در اين مجلس، بزرگان دينى، شاهزادگان و حاكمان ايالات حضور مى‌يافتند. اردشير بابكان، مؤسس سلسلۀساسانيان از كسانى بود كه بسيار مشورت مى‌كرد [۴۴] و ابن‌مسكويه با تعبير «كثير الاستشاره» از او ياد مى‌كند. [۴۵] چنين گزارشى را درباره انوشيروان از ديگر پادشاهانِ ساسانى نيز نقل كرده‌اند.[۴۶]
شورا به‌عنوان یک نهاد اجتماعی مدرن، نخستین بار بعد از انقلاب مشروطه و تشكیل شوراهای شهر و روستا و 140 انجمن در تهران، در 1286ش تحقق پیدا کرد؛ اما با استفادۀ ابزاری حاکمان وقت از تمامی نهادهای جامعه از جمله شوراها، مشروعیت خود را از دست داد.[۴۷] با پیروزی انقلاب اسلامی در 1357ش و شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی و ضرورت نهادینه‌کردن احکام اسلامی در جامعه، موضوع شورا به‌عنوان رکن تصمیم‌گیری جامعه بار دیگر مد نظر قرار گرفت. نهاد شورا در واقع جهت مشارکت هر چه بیشتر مردم بر سرنوشت خود و ادارۀ امور توسط خود مردم شکل گرفت.[۴۸] بر این اساس، شورا به‌عنوان یک امر دینی و برگرفته از قرآن و سیرۀ پیامبر در شکل حکومت دینی، تدوین قانون اساسی، قانون‌گذاری و ساختار نظام جمهوری اسلامی ایران، نقش محوری پیدا کرد.[۴۹]
شورا و مردم‌سالاری دینی
طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، شوراها نماد و یکی از ارکان نظام مردم‌سالاری دینی است و می‌تواند در رمزۀ مظاهر برجسته‌ای قرار گیرد که هر دو بُعد اسلامیت و جمهوریت نظام را متبلور کند. شوراها از سویی ریشه در منابع اصیل اسلامی دارد و از سوی دیگر، نمادی از تجلی مشارکت سیاسی و اجتماعی مردم در تعیین سرنوشت خود است. به‌همین دلیل، یکی از فصول چهارده‌گانۀ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به شوراها اختصاص داده شده است.[۵۰]
شورا و انتخابات
مقولۀ شورا در نظام مردم‌سالاری دینی، از طریق مشارکت ملت و مراجعه به آرای عمومی تحقق می‌یابد. بر همین اساس در جمهوری اسلام ایران، مقولۀ انتخابات بسیار مهم و نماد مردم‌سالاری دینی، مظهر حضور مردم، احقاق حق، توانایی و اقتدار ملی برای کشور بوده و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در طول 45 سال، ۳۹ مورد انتخابات، برگزار شده است. همچنین بسیاری از نهادها مانند مجلس شورای اسلامی، شورای بازنگری قانونی اساسی، مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای عالی امنیت ملی از مصداق‌های عینی و امروزین مقوله شورا در سنت اسلامی محسوب می‌شود که با توجه به ضرورت‌های سیاسی و اجتماعی عصر حاضر به وجود آمده است. طبق قانون اساسی، مقام رهبری بیشترین اختیارات را در حوزه‌های سیاسی و اجتماعی دارد و به‌همین دلیل، یکی از وظایف مهم مجمع تشخیص مصلحت نظام ارائۀ خدمات مشاوره‌ای به رهبری است.[۵۱]
آثار و پیامدهای شورا
تحقق شورا در جامعۀ اسلامی و رواج مشورت به عنوان یکی از مصادیق آن، دارای آثار و پیامدهای بسیاری است:
- ایجاد و تداوم الفت اجتماعى، پیوند مردم وارزش‌یافتن آنان؛[۵۲]
- بهره‌مندی از اندیشۀ دیگران؛[۵۳]
- استفاده از تأیید و حمایت دیگران؛ [۵۴]
- جلوگیری از سرزنش دیگران؛
- شناسایی افراد صاحب‌نظر؛
- رشد فکری مردم؛
- احتراز از استبداد رأی و پیامدهاى بد خود‌رأیى؛
- گسترش فرهنگ مشاوره و ایجاد تفاهم؛ [۵۵]
- مشخص‌شدن قدر و جایگاه انسان‌ها در امور اجتماعى و عرصههاى فکرى و فرهنگى؛[۵۶]
- دفع خطا و يا به حداقل رساندن آن؛
- بهادادن به ديگرى و در نتيجه بها پيدا كردن خود؛
- خودكفایى مديريت و ساخته‌شدن ديگران. [۵۷]
پانویس
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، 1405ق، ج۴، ص۴۳۴.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، 1325ش، ذیل واژۀ شورا؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، 1379ش، ص3.
- ↑ معين، فرهنگ فارسی، ذیل واژه شورا.
- ↑ میرزامحمد، «اصول و مباني شورا از منظر امام علي»، 1389ش، ص123.
- ↑ قلعه‌جی، معجم اللغة الفقها، ۱۴۰۸ق ص۴۳۲.
- ↑ اصلانی و سهراب‌لو، «کارکردهای نهاد شورا در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران»، 1394ش، ص410-412.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 233؛ سورۀ آل‌عمران، آیۀ 159؛ سورۀ شورا، آیۀ 38.
- ↑ پناهی، «ویژگی‌های مشاوره و مشاور از منظر دین»، 1386ش، ص59.
- ↑ كشاورزی، حشمت و دیگران، «تاریخچه و مفهوم شورا در ایران و برخی کشورهای جهان»، 1393ش، ص34.
- ↑ كشاورزی، حشمت و دیگران، «تاریخچه و مفهوم شورا در ایران و برخی کشورهای جهان»، 1393ش، ص38.
- ↑ مکفرسون، جهان واقعى دموکراسى، 1379ش، ص 68؛ شیرودی، مرتضی، «لیبرال دموکراسی در بوته نقد»،1383ش، ص142-1344.
- ↑ شیرودی، «لیبرال دموکراسی در بوته نقد»، 1383ش، ص142.
- ↑ آقابخشى، و افشاری‌ر‌اد، فرهنگ علوم سیاسى 1374ش، ص 326.
- ↑ زارع، «امتزاج لیبرالیسم و دموکراسى، دست نیافتنى است»، اسفند 1380ش، ص12.
- ↑ مصباح یزدی، نظریه سیاسى اسلام، 1378ش، ج1، ص180.
- ↑ مصباح یزدی، نظریه سیاسى اسلام، 1378ش، ج1، ص293
- ↑ مولانا، ظهور و سقوط مدرن، 1380ش، ص242-235.
- ↑ مصطفى‌پور، «قلمرو شورا در منابع اسلامى»، 1386ش، ص39.
- ↑ سوره شوری، آیه 38.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۰، ص۴۶۲-۴۶۳.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه 159.
- ↑ پناهی، «ویژگی‌های مشاوره و مشاور از منظر دین»، 1386ش، ص62.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ج۱۲، ص۳۷۱-۳۷۲.
- ↑ «اهمیت شوراهای اسلامی شهر و روستا»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ كشاورزی، حشمت و دیگران، «تاریخچه و مفهوم شورا در ایران و برخی کشورهای جهان»، 1393ش، ص34.
- ↑ «شوراها نماد مردم‌سالاری دینی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ میرزامحمد، «اصول و مبانی شورا از منظر امام علی»، 1389ش، ص147.
- ↑ سورۀ آل‌عمران، آیۀ 159.
- ↑ سورۀ شورا، آیۀ 38.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1374ش، ج18، ص63.
- ↑ «نگاهی به مبانی فقهی شورا»، وب‌سایت مؤسسۀ صراط مبین.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1374ش، ج18، ص63.
- ↑ كشاورزی، حشمت و دیگران، «تاریخچه و مفهوم شورا در ایران و برخی کشورهای جهان»، 1393ش، ص39.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1374ش، ج4، ص206-207.
- ↑ حیدری خراسانی، «مشورت در سیرۀ پیامبر»، 1377ش، ص20-21.
- ↑ محدثی، الفبای زندگی، 1380ش، ص56.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 233.
- ↑ «آیا لزوم مشورت به‌معنای عدم دخالت دین در امور اجتماعی است؟»، خبرگزاری مهر.
- ↑ كشاورزی و دیگران، «تاریخچه و مفهوم شورا در ایران و برخی کشورهای جهان»، 1393ش، ص40.
- ↑ سامانی، مشورت و مشاوران در سنت و سیره پیشوایان، 1387ش، ص26.
- ↑ دياكونوف، تاريخ ماد، 1391ش، ص33.
- ↑ مشکور، تاريخ ايران زمين، 1375ش، ص74.
- ↑ پیرنیا و اقبال آشتیانی، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان، 1383ش، ص172.
- ↑ سامانی، مشورت و مشاوران در سنت و سیره پیشوایان، 1387ش، ص26.
- ↑ ابن‌مسكويه، تجارب الامم، 1380ش، ج1، ص99 -100.
- ↑ طبرى، تاريخ، 1394ش، ج1، ص71؛ سامانی مشورت و مشاوران در سنت و سیره پیشوایان، 1387ش، ص26.
- ↑ كشاورزی و دیگران، «تاریخچه و مفهوم شورا در ایران و برخی کشورهای جهان»، 1393ش، ص40.
- ↑ «اهمیت و نقش شوراها براساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، خبرگزاری صداوسیما.
- ↑ عبدالله و دیگران، «بررسی نظریة شورا از منظر متفکران شیعه و اهل‌سنت با تکیه بر دیدگاه امام خمینی و رشید رضا»، ش1401ش، ص57.
- ↑ مرتضوی، «جایگاه شورا در نظام مردم‌سالاری دینی»، 1362ش، ج1، ص136.
- ↑ مرتضوی، «جایگاه شورا در نظام مردم‌سالاری دینی»، بی‌تا، ص137-38.
- ↑ حیدری خراسانی، «مشورت در سیرۀ پیامبر(ص)»، 1377ش، ص16.
- ↑ آمدی، غررالحکم و دررالکلم، 1377ش، ج1، ص590
- ↑ آمدی، غررالحکم و دررالکلم، 1377ش، ج1، ص590
- ↑ حسینی بیرجندی، مشاوره و راهنمایی در تعلیم و تربیت اسلامی، 1364ش، ص17–21.
- ↑ حیدری خراسانی، «مشورت در سیرۀ پیامبر(ص)»، 1377ش، ص16.
- ↑ مكارم شيرازى، اخلاق اسلامى در نهج البلاغه، 1385ش، ج2، ص51.
منابع
- قرآن کریم
- آقابخشى، علی و افشارى‌راد، مینو، فرهنگ علوم سیاسی، تهران، مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایران، 1374ش.
- آمدی، عبدالواحد بن محمد؛ غررالحکم و دررالکلم، ترجمۀ سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1377ش.
- «آیا لزوم مشورت به‌معنای عدم دخالت دین در امور اجتماعی است؟»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۹ آذر ۱۴۰۲ش.
- «اهمیت انتخابات در جمهوری اسلامی ایران»، وب‌سایت بصیرت، تاریخ درج مطلب: 21 فرودین 1400ش.
- «اهمیت شوراهای اسلامی شهر و روستا»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 1 شهریور 1392ش.
- «اهمیت و نقش شوراها براساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: ۳۰ اسفند ۱۳۹۵ش.
- ابن‌مسكويه، احمد بن محمد، تجارب الامم، تهران، سروش، 1380ش.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- اصلانی، فیروز و سهراب‌لو، علی، «کارکردهای نهاد شورا در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران»، مجلۀ مطالعات حقوق عمومی (حقوق)، دورۀ 45، شمارۀ 3، پاییز 1394ش.
- پناهی، علی‌احمد، «ویژگی‌های مشاوره و مشاور از منظر دین»، مجلۀ پژوهش و حوزه، شمارۀ 32، 1386ش.
- پیرنیا، حسن و اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان، تهران، میلاد، 1383ش.
- حسینی بیرجندی، سید مهدی؛ مشاوره و راهنمایی در تعلیم و تربیت اسلامی، تهران، امیرکبیر، بی‌تا.
- حیدری خراسانی، محمدجواد، «مشورت در سیرۀ پیامبر»، مجلۀ فرهنگ کوثر، شمارۀ 24، سال 1377ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، تهران، دانشگاه تهران، 1325ش.
- دياكونوف، ایگور میخائیلوویچ، تاريخ ماد، ترجمۀ مریم کشاورز، تهران، علمی و فرهنگی، 1391ش.
- زارع، محمد «امتزاج لیبرالیسم و دموکراسى، دست نیافتنى است»، ماهنامۀ کتاب ماه علوم اجتماعى، شماره 53، اسفند 1380ش.
- سامانی، سید محمود، مشورت و مشاوران در سنت و سیره پیشوایان، تهران، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1387ش.
- سجادی، سیدجعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، کومش، 1379ش.
- مکفرسون، سى.بى، جهان واقعى دموکراسى، ترجمۀ على معنوى تهرانی، تهران، آگاه، 1379ش.
- شیرودی، مرتضی، «لیبرال دموکراسی در بوته نقد»، مجلۀ حصون، شمارۀ 2، 1383ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1374ش.
- طبرى، محمد بن جریر، تاريخ، تهران، اساطیر، 1394ش.
- عبدالله، عبدالمطلب و دیگران، «بررسی نظریة شورا از منظر متفکران شیعه و اهل‌سنت با تکیه بر دیدگاه امام خمینی و رشید رضا»، فصلنامه پژوهش‌های انقلاب اسلامی، دورۀ 11 شمارۀ 4، 1401ش.
- قلعه‌جی، محمد، معجم اللغة الفقها، ریاض، دارالنفائس، ۱۴۰۸ق.
- كشاورزی، حشمت و دیگران، «تاریخچه و مفهوم شورا در ایران و برخی کشورهای جهان»، مجلۀ مدیریت شهری نوین، سال دوم، شمارۀ هفتم، سال 1393ش.
- محدثی، جواد، الفبای زندگی، قم، بوستان کتاب قم، 1380ش.
- مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبى الحسين، ۱۴۱۹ق.
- مرتضوی، سید خدایار، «جایگاه شورا در نظام مردم‌سالاری دینی»، دومین همایش مردم‌سالاری دینی، بی‌تا.
- مشکور، محمدجواد، تاريخ ايران زمين، تهران، اشراقی، 1375ش.
- مصطفى‌پور، محمدرضا، «قلمرو شورا در منابع اسلامى»، مجلۀ پاسدار اسلام، شمارۀ 305، 1386ش.
- معـين، محمد، فرهنگ فارسی، تهران امیرکبیر، 1360ش.
- مكارم شيرازى، ناصر، اخلاق اسلامى در نهج‌البلاغه، قم، نسل جوان، 1385ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، قم، مدرسه امیرالمومنین، ۱۳۶۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- مصباح، محمدتقى، نظریه سیاسى اسلام، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1378ش.
- مولانا، حمید، ظهور و سقوط مدرن، تهران، کتاب صبح، 1380ش.
- میرزامحمد، علی‌رضا، «اصول و مبانی شورا از منظر امام علی»، مجلۀ پژوهش‌نامه علوی، شمارۀ 2، 1389ش.
- «نگاهی به مبانی فقهی شورا»، وب‌سایت مؤسسۀ صراط مبین، تاریخ بازدید: 10 شهریور 1403ش.
- «شوراها نماد مردم‌سالاری دینی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 9 اردیبهشت 1399ش.
- «۸۵۰ میلیون برگه رأی در چهل سال برگزاری انتخابات»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۹ بهمن ۱۳۹۷ش.