عقل سالم در بدن سالم
عقل سالم در بدن سالم؛ مَثلی دربارۀ نقش و اهمیت تندرستی انسان در تعقل و سلامت روان او.
ضربالمثل «عقل سالم در بدن سالم» یکی از ضربالمثلهای قدیمی و پرکاربرد در فرهنگهای مختلف، بهویژه در زبان فارسی و فرهنگ ایرانی است. این ضربالمثل بر اهمیت سلامت جسمانی بهعنوان پایهای برای سلامت جان و روان تاکید دارد و یادآوری میکند که برای داشتن تفکر سالم و عقلانی، باید به سلامت جسمانی توجه کرد. جسم و جان چنان در وجود انسان درهمتنیده هستند که هرگونه اختلال یا بیماری در جسم بر عملکرد ذهن و روان اثر میگذارد و سلامتی عقل در گرو سلامتی جسم است.
مفهومشناسی عقل در ضربالمثل عقل سالم در بدن سالم
در ضربالمثل «عقل سالم در بدن سالم است»، سلامت جسمانی و تندرستی بهعنوان شرط لازم برای عملکرد مطلوب عقل در نظر گرفته شده است. به این معنی که در بدن سالم، عقل بهتر عمل میکند. معرفتشناسان، عقل را از منابع شناخت و بهمعنای تواناییاندیشه، تفکر، تصمیمگیری منطقی و درک درست از جهان، میدانند.[۱]
در آموزههای اسلامی، انسان از دو بُعد جسم و روح، تشکیل شده است؛ جسم یا بُعد مادی انسان، برآمده از خاک است[۲] و روح یا بُعد معنوی انسان، به ذات الهی او مرتبط است.[۳] ترکیب این دو بُعد، قابلیتهای خاصی به انسان میدهد که دیگر موجودات ندارند.
با تکیه بر این ویژگیها، برخی انسان را «حیّ متألّه» تعریف کردهاند. از این منظر، انسان حقیقی کسی است که در محدودۀ حیات حیوانی و طبیعی نایستد؛ حتی انسانیت خویش را تنها به نطق یا تفکر محدود نکند، بلکه باید حیات الهی و خداخواهی فطری را به فعلیت برساند و مراحل تکامل را تا آراستن کامل وجود خود به صفات الهی، بپیماید.[۴]
نفس یا جان آدمی، که برآمده از پیوند جسم و روح است[۵] بهمیزان گرایشی که بهسوی تقوا یا فجور دارد در فرهنگ اسلامی به سه قسم امّاره، لوّامه و مطمئنه تقسیم شده است.[۶] از این منظر انسان میتواند تا جایگاهی برتر از فرشتگان رشد کند یا تا مرتبهای پستتر از چهارپایان، تنزل یابد.[۷]
از دیدگاه روانشناسی به نفس یا جان، روان گفته میشود که در گفتگوهای امروزی این اصطلاح بسیار رواج یافته است. روان در این دیدگاه فرآیندهای ذهنی و عاطفی انسان است که شامل احساسات، افکار، خاطرات و ناخودآگاه انسان میشود. [۸]
روانشناسان، روان را بسیار حساس معرفی کردهاند؛ زیرا روان میتواند در پی اتفاقهای پیرامون انسان، دچار تغییراتی مانند فرسودگی و شادابی شود.[۹]
اگرچه سه مفهوم عقل، روان و روح، جداگانه تعریف میشوند، اما در عمل به هم پیوسته هستند و بر یکدیگر تاثیر متقابل دارند؛ به این معنی که عقل سالم به داشتن روان سالم کمک میکند و تفکر منطقی و تصمیمگیری درست میتواند از بروز اختلالات روانی مانند اضطراب یا افسردگی جلوگیری کند. روان سالم نیز میتواند به فرد کمک کند تا بهسمت معنویت و آرامش درونی یا همان نشاط روحی، حرکت کند. [۱۰]
این ضربالمثل اگرچه مستقیماً به روح اشاره نکرده است، اما سلامت جسمانی و روانی میتوانند زمینهساز سلامت روحی نیز باشند. برای مثال، فردی که بدن و روان سالمی دارد، بهتر میتواند به مسائل معنوی و اخلاقی فکر کند و به آرامش درونی برسد. بر همین اساس کلمۀ عقل در این ضربالمثل معنایی گستردهتر از معنی لغوی خود دارد و ضربالمثل «عقل سالم در بدن سالم»، سلامت جسمانی، روانی و حتی روح را به هم پیوسته میداند که هر یک بر دیگری تاثیر میگذارد.[۱۱]
تاکید بر تندرستی و سلامت بدن در این ضربالمثل، بهمعنای اهتمام و تلاش برای داشتن جسمی است که تمام اعضا و سیستمهای آن بهدرستی کار میکنند و فرد احساس نشاط و توانمندی دارد. این سلامت جسمانی نهتنها به خودی خود ارزشمند است، بلکه بهعنوان پایهای برای سلامت عقل، روان و حتی روح در نظر گرفته میشود.[۱۲]
ریشۀ ضربالمثل عقل سالم در بدن سالم
مفهوم و انگارۀ شناختیِ برآمده از ضربالمثل «عقل سالم در بدن سالم است» ریشه در فلسفههای قدیمی دارد و در فرهنگها و تمدنهای مختلف به شکلهای گوناگونی بیان شده است. برای مثال، در یونان باستان، فیلسوفانی مانند افلاطون و ارسطو بر اهمیت تعادل بین جسم و روح تاکید داشتهاند. افلاطون در کتاب جمهور برای داشتن جامعهای سالم، به سلامت جسمانی و روانی افراد تاکید کرده است. ارسطو نیز ورزش و فعالیت بدنی را نهتنها برای سلامت جسمانی، بلکه برای تقویت ذهن و روح ضروری دانسته است. در روم باستان نیز ضربالمثلهایی وجود داشته که اهمیت سلامت جسمانی انسان را بیان کرده است.[۱۳]
در فرهنگ چینی، فلسفههایی مانند تائوئیسم و کنفوسیوسیسم بر تعادل بین جسم و روح تاکید دارند[۱۴] و در فرهنگ هندی، مفاهیمی مانند یوگا و آیورودا بر اهمیت سلامت جسمانی و روانی برای رسیدن به تعادل در زندگی اشاره دارند.[۱۵]
ایرانیان باستان نیز به سلامت جسم و جان اهمیت زیادی میدادند و این موضوع در آثار ادبی و فلسفی آنها بازتاب یافته است. در متون باستانی مانند اوستا به اهمیت سلامت جسم و جان توجه میشد و آنها سلامت عقل و بدن را به یکدیگر مربوط میدانستند.[۱۶]
در دوران اسلامی نیز دانشمندانی مانند ابوعلی سینا در کتاب «قانون در طب» به ارتباط بین سلامت جسمانی و روانی پرداختهاند. ابوعلی سینا بر این باور بود که سلامت جسمانی اساس سلامت ذهن و روح است و انسان برای داشتن یک زندگی متعادل، باید هم به بُعد جسمانی و هم به ذهن توجه داشته باشد.[۱۷]
کاربرد ضربالمثل عقل سالم در بدن سالم
ضربالمثل «عقل سالم در بدن سالم» در زندگی روزمره مردم بسیار بهکار میرود و بهعنوان یک اصل مهم برای داشتن زندگی متعادل و موفق مورد توجه قرار میگیرد. این ضربالمثل نشان میدهد که سلامت جسمانی و سلامت ذهنی یا عقلی به هم وابسته هستند و برای داشتن تفکر سالم و زندگی بهتر، باید به سلامت جسمانی نیز توجه کرد. [۱۸]
این ضربالمثل در موقعیتهای مختلف از خانواده و مدرسه گرفته تا محیط کار و جامعه مورد استفاده قرار میگیرد و اهمیت فعالیتهای بدنی و ورزشی، تغذیه سالم، خواب و استراحت کافی، مدیریت استرسها و کنترل فشارهای روانی یادآور میشوند. در زمینۀ بهداشتی و درمانی نیز شعار «پیشگیری بهتر از درمان است» برای تشویق افراد به مراقبت از سلامت جسمانی، با این ضربالمثل پیوند مییابد.[۱۹]
ضربالمثل «عقل سالم در بدن سالم» بهعنوان یک راهنمای ارزشمند برای زندگی سالم شناخته میشود. از بین موارد ذکر شده، ورزش و تحرک بدنی نقش مهمتری در سلامت جسمانی انسان و در پی آن سلامت روان و روح دارد و سنگ بنای سلامتی انسان شمرده میشود.[۲۰]
بنمایههای ضربالمثل عقل سالم در بدن سالم
ضربالمثل «عقل سالم در بدن سالم» دارای بنمایههای عمیقی است که از فلسفه، فرهنگ، تجربیات روزمرۀ مردم و علوم مختلف سرچشمه میگیرند. البته این ضربالمثل بیانگر آن نیست که اگر فردی، جسم سالمی ندارد و معلول است، پس عقل سالمی ندارد؛ بلکه گویای آن است که بهرهمندی از تندرستی و سلامت جسمانی، زمینۀ بهتری را برای تعقل فراهم میآورد، پس انسانی که جسم سالمی دارد باید قدر سلامتی خود را بداند و با عقل و فکر خود از روح و جسم خود مراقبت کند.[۲۱]
برخی از مهمترین بنمایههای این ضربالمثل عبارتند از:
توجه به سلامت جسمانی
این ضربالمثل بر اهمیت مراقبت از بدن و سلامت جسمانی تاکید میکند. ورزش منظم موجب تقویت بدن و بهبود عملکرد ذهن و کاهش استرس میشود. تغذیه مناسب و متعادل نیز برای سلامت جسمانی و روانی ضروری است. خواب کافی و باکیفیت هم به بهبود عملکرد مغز و تقویت حافظه کمک میکند. سیگار کشیدن و مصرف بیش ازاندازۀ الکل نیز موجب بروز بسیاری از بیماریها در انسان میشود.[۲۲]
ارتباط جسم و روان
ضربالمثل «عقل سالم در بدن سالم» بیان میکند که سلامت جسمانی و سلامت روانی به هم وابسته هستند و هرگونه اختلال در یکی میتواند بر دیگری تاثیر بگذارد. برای مثال سلامت جسمانی بر روان تاثیر میگذارد و بیماریهای جسمانی مانند دیابت یا بیماریهای قلبی میتوانند باعث افسردگی یا کاهش عملکرد شناختی شوند. سلامت روانی نیز بر جسم تاثیر میگذارد، مثلا استرس و اضطراب میتوانند باعث تضعیف سیستم ایمنی یا بروز بیماریهای گوارشی شوند.[۲۳]
اثر سلامت روانی بر عملکرد شناختی
این ضربالمثل بیانگر این است که سلامت روانی نقش مهمی در عملکرد شناختی و عقلانی دارد. مثلا افسردگی و اضطراب میتوانند باعث کاهش تمرکز، اختلال در تصمیمگیری و کاهش حافظه شوند. همچنین سلامت روانی باعث افزایش خلاقیت، بهبود حل مسئله و افزایش بهرهوری میشود.[۲۴]
اهمیت بدن سالم در آموزههای اسلامی
در آموزههای اسلام، سلامتی از جایگاه ویژهای برخوردار است؛ زیرا بدن انسان، مَرکب روح و ابزار تکامل انسان معرفی شده است. به همین منظور توصیههای زیادی در باب تغذیه، بهداشت فردی و جمعی و ورزش به مسلمانان شده است. سلامتی در روایات اسلامی بهعنوان یک نعمت الهی و برترین نعمتها توصیف شده است و حفظ سلامت جسمانی بهعنوان مسئولیتی بر عهده انسان تلقی شده است.[۲۵]
قرآن به مسلمانان توصیه کرده است که با دست خود، خویشتن را به هلاکت نیندازند.[۲۶] همچنین قرآن، هنگام معرفی معیارهای انتخاب رهبران اجتماعی به توانایی علمی و جسمی، توجه داده است نه به شرافت خانوادگی یا ثروت افراد.[۲۷]
پیامبر اسلام نیز مؤمن قوی را نزد خداوند بهتر و دوستداشتنیتر از مؤمن ضعیف معرفی کرده است.[۲۸] امام علی نیز در فرازی از دعای کمیل از خدا میخواهد که جسمش را برای خدمت به او نیرومند سازد.[۲۹]
بسیاری از علمای دینی معتقدند انسان با ورزش میتواند عقل خود را سالمتر و بدن خود را نیرومند کند و انسان ورزشکار به سبب عقل سالم و بدن نیرومند بهتر میتواند خدا را شناخته و به مراتب بیش از انسانهای ضعیف میتواند عبادت و بندگی خدا را به جا آورد.[۳۰]
عوامل سلامتی بدن در سبک زندگی اسلامی ایرانی
ورزش و فعالیت بدنی
در فرهنگ ایرانیان به ورزش و فعالیت بدنی بهعنوان راهی برای تقویت بدن و آمادگی برای انجام وظایف دینی و اجتماعی توجه شده است. پیامبر اسلام و اهلبیت او مردم را به شنا، تیراندازی و اسبسواری توصیه کردهاند. این فعالیتها نهتنها برای تقویت بدن، بلکه برای آمادگی در برابر مشکلات و دفاع از خود و جامعه مفید هستند. پیامبر خدا با اصحاب خود مسابقات دو و اسبسواری برگزار میکرد و این کار را تشویق میکرد.[۳۱]
آیتالله خامنهای ورزش را برای جوانان و حتی برای میانسالان و سالمندان لازم میداند تا آنها زندگی سالمی داشته باشند. تحرکنداشتن و دوری از ورزش، همگان را دچار بیماریهای جسمی و روانی میکند. پس لازم است که تمام افراد جامعه از زن و مرد و در همه سنین، ورزش را جزء فعالیتهای زندگی روزمرۀ خویش قرار دهند و برای آن برنامهریزی کنند.[۳۲]
آیتالله خامنهای در جایگاه فقیه و عالم دین، ورزش کردن با نیت الهی و قصد تقرب را عبادت میداند؛ زیرا به باور وی ورزش حامل حقیقت معنوی و استعدادِ رساندنِ انسان به تکامل است و یک عمل فیزیکی و جسمانی محض نیست.[۳۳]
تغذیه سالم و اعتدال در خوردن
در آموزههای اسلام بر تغذیۀ سالم و اعتدال در خوردن تاکید و از پرخوری نهی شده است. پیامبر خدا، تغذیۀ ناسالم و پرخوری را عامل بیماریهای جسمانی و روانی دانسته است.[۳۴] همانگونه که تحقیقات پزشکی هم منشأ بسیاری از بیماریها را تجمع مواد اضافی در بدن میداند که علاوه بر سنگینی قلب و دیگر دستگاههای بدن، خاستگاه عفونت و انواع بیماری است.[۳۵]
بهداشت و پاکیزگی
عبارت معروف «النظافة من الایمان» در فرهنگ مسلمانان، پاکیزگی را بخشی از ایمان معرفی کرده است. در فرهنگ اسلامیایرانی، رعایت بهداشت فردی و محیطی برای سلامت بدن و روان ضروری دانسته میشود.[۳۶] در اسلام، بهداشت دهان و دندان، شستشوی دستها قبل از غذا، وضو گرفتن قبل از نماز و غسلهای متعدد نهتنها بهعنوان یک عبادت، بلکه بهعنوان راهی برای حفظ پاکیزگی و سلامت بدن توصیه شده است.[۳۷]
خواب و استراحت کافی
اسلام به تعادل بین کار و استراحت توجه ویژهای دارد. در آیاتی از قرآن اشاره دارد که خداوند خواب را مایۀ آرامش انسان قرار داده است[۳۸] که بیانگر اثرگذاری خواب کافی بر سلامت جسم و جان است. پیامبر اسلام نیز خوابیدن بههنگام و بیدار شدن در سحرگاهان را موجب سلامت بدن و تقویت روحیه میداند.[۳۹]
دوری از عادات ناسالم
قرآن از عادات ناسالمی که به سلامت جسم و جان آسیب میزند، نهی کرده است.[۴۰] مصرف مشروبات الکلی و مواد مخدر، از این منظر حرام است، زیرا هم به بدن آسیب میزنند و هم بر عقل و روان تاثیر منفی میگذارند.[۴۱] پیامبر خدا نیز هر چیزی که مستیآور باشد را حرام دانسته است.[۴۲]
در فرهنگ اسلامی، حتی انجام برخی عبادات و مناسک دینی هم اگر سلامت بدن را تهدید کند، نهی شده است و نباید آنها را بهصورت یک عادت، انجام دهد. نماز، روزه، حج و دیگر عبادات نیازمند سلامت جسمانی هستند؛ برای مثال، فردی که بیمار است، میتواند قضای روزه را به زمان دیگری موکول کند یا در صورت ناتوانی، نماز را بهصورت نشسته بخواند.[۴۳]
انگارۀ عقل سالم در بدن سلام، در دیگر زبانها
ضربالمثل «عقل سالم در بدن سالم» مفهومی جهانشمول دارد و در فرهنگها و زبانهای مختلف به شکلهای گوناگون بیان شده است. مفهوم این ضربالمثل در بسیاری از تمدنها و فرهنگها بهعنوان یک اصل مهم برای زندگی سالم شناخته میشود. در زبان انگلیسی مفهوم ضربالمثل «عقل سالم در بدن سالم» با عبارات:
Sound Mind، Sound Body یا A sound mind in a sound body یا A sound mind dwells in a sound body بیان میشود.[۴۴] در زبان عربی هم مفهوم این ضربالمثل در جملۀ «العقل السلیم فی البدن السلیم» نمود پیدا کرده است.[۴۵] لئوتولستوی نویسندۀ معروف روسی جملهای در مورد ورزش دارد که با مفهوم این ضربالمثل ارتباط دارد: «مجبورم ورزش کنم، وگرنه عقل من فاسد خواهد شد». [۴۶]
پانویس
- ↑ . حسینزاده، مبانی معرفت دینی، 1393ش، ص38.
- ↑ . سوره سجده آیه 7.
- ↑ . سوره سجده، آیه 9.
- ↑ . جوادی آملی، تفیسر انسان به انسان، 1387ش، ص151.
- ↑ . «روح، روان و جسم»، وبسایت وحدت نوین جهانی.
- ↑ . «انسان چند بعدی»، وبسایت پرسمان.
- ↑ . «توصیف انسان دو بعدی در آیات و روایات»، وبسایت ایمانور.
- ↑ . «روح و روان»، وبسایت پولسازی سریع.
- ↑ . نوربخش، «روان و اختلال روانی چیست؟»، دانشنامه روانشناسی مردمی.
- ↑ . «عقل سالم در بدن سالم»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ . «عقل سالم در بدن سالم»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ . باباجانی، «عقل سالم در بدن سالم»، 1381ش.
- ↑ . «فلاسفه از یونان باستان تاکنون درباره ورزش فکر کردند، ورزش و فلسفه»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ . «تحلیل فلسفه اخلاق در سنتهای کنفوسیوسی و تائویی»، وبسایت مجله گام کلاس.
- ↑ . «یوگا چیست؟ تاثیرات یوگا بر بدن شگفتانگیز است»، وبسایت سلامت اول.
- ↑ . دیانت، «ورزش در ایران باستان»، وبسایت انجمن زرتشتیان تهران.
- ↑ . «تایید روانشناسی به توصیههای ابنسینا، با این سه راهکار مغزتان را مثبتاندیش کنید»، وبسایت عصر ایران.
- ↑ . «ارتباط بین خواب، رژیم غذایی و ورزش»، وبسایت دکتر بیست.
- ↑ . «ارتباط بین خواب، رژیم غذایی و ورزش»، وبسایت دکتر بیست.
- ↑ . «ارتباط بین خواب، رژیم غذایی و ورزش»، وبسایت دکتر بیست.
- ↑ . «معنی ضربالمثل عقل سالم در بدن سالم»، وبسایت دانشچی.
- ↑ . «متن انگلیسی درباره سلامتی+ترجمه فارسی»، وبسایت توپ تاپ.
- ↑ . حبیبی، «روان و جسم چه ارتباطی با هم دارند؟»، وبسایت دکتر نازنین حبیبی.
- ↑ . «افسردگی و اضطراب در درمان سلامت روان»، وبسایت ذهن زیبا.
- ↑ . زارعی شهامت و دیگران، «مؤلفههای مؤثر بر سلامت جسم در آموزههای علوی»، 1402ش، ص84.
- ↑ . سوره بقره، آیه 195.
- ↑ . سوره بقره، آیه 247.
- ↑ . محمدی ریشهری، کیمیای عشق، 1383ش، ص131.
- ↑ . «دعای کمیل»، وبسایت عرفان و حکمت.
- ↑ . «عقل سالم در بدن سالم است»، وبسایت مؤسسه فرهنگی آموزشی امام حسین.
- ↑ . باباجانی، «عقل سالم در بدن سالم»، 1381ش.
- ↑ . خامنهای، «بیانات در جلسه پرسش و پاسخ با جوانان در دومین روز از دهه فجر (روز انقلاب اسلامی و جوانان)»، وبسایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ . خامنهای، «بیانات در جلسه پرسش و پاسخ با جوانان در دومین روز از دهه فجر (روز انقلاب اسلامی و جوانان)»، وبسایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ . «توصیههای پیامبر اسلام درباره سلامتی»، وبسایت بیتوته.
- ↑ . زارعی شهامت و دیگران، «مؤلفههای مؤثر بر سلامت جسم در آموزههای علوی»، 1402ش، ص97.
- ↑ . محدث نوری، مستدرک الوسائل، بیتا، ج16، ص319.
- ↑ . زارعی شهامت و دیگران، «مؤلفههای مؤثر بر سلامت جسم در آموزههای علوی»، 1402ش، ص100.
- ↑ . سوره نبا، آیه 9.
- ↑ . «احادیث و روایات درباره سحرخیزی»، وبسایت بیتوته.
- ↑ . سوره بقره، آیه 219؛ سوره مائده، آیه 90؛ سوره نساء، آیه 43.
- ↑ . «اهمیت حرام بودن مشروبات الکلی از نظر اسلام و قرآن»، وبسایت اداره کل تبلیغات اسلامی استان همدان.
- ↑ . کلینی، کافی، 1407ق، ج6، ص408.
- ↑ . «احکام شرعی روزه کسی که مریض است و روزه گرفتن سبب تشدید بیماری او میشود...» ، پرتال امام خمینی.
- ↑ . «ضربالمثل عقل سالم در بدن سالم است در زبان انگلیسی»، وبسایت مرکز آموزش آنلاین زبان انگلیسی.
- ↑ . «عقل سالم در بدن سالم»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ . باباجانی، «عقل سالم در بدن سالم»، 1381ش
منابع
- قرآن کریم.
- «احادیث و روایات درباره سحرخیزی»، وبسایت بیتوته، تاریخ بازدید: 6 بهمن 1403ش.
- «احکام شرعی روزه کسی که مریض است و روزه گرفتن سبب تشدید بیماری او میشود...» ، پرتال امام خمینی، تاریخ بازدید: 7 بهمن 1403ش.
- «ارتباط بین خواب، رژیم غذایی و ورزش»، وبسایت دکتر بیست، تاریخ درج مطلب: 7 اردیبهشت 1402ش.
- «افسردگی و اضطراب در درمان سلامت روان»، وبسایت ذهن زیبا، تاریخ بازدید: 6 بهمن 1403ش.
- «انسان چند بعدی»، وبسایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: 19 مهر 1386ش.
- «اهمیت حرام بودن مشروبات الکلی از نظر اسلام و قرآن»، وبسایت اداره کل تبلیغات اسلامی استان همدان، تاریخ درج مطلب: 7 فوریه 2020م.
- باباجانی، علی، «عقل سالم در بدن سالم»، مجله حدیث زندگی، شماره 8، 1381ش.
- «تایید روانشناسی به توصیههای ابنسینا، با این سه راهکار مغزتان را مثبتاندیش کنید»، وبسایت عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 23 تیر 1403ش.
- «تحلیل فلسفه اخلاق در سنتهای کنفوسیوسی و تائویی»، وبسایت مجله گام کلاس، تاریخ درج مطلب: 29 آگوست 2024م.
- «توصیف انسان دو بعدی در آیات و روایات»، وبسایت ایمانور، تاریخ بازدید: 9 بهمن 1403ش.
- «توصیههای پیامبر اسلام درباره سلامتی»، وبسایت بیتوته، تاریخ بازدید: 6 بهمن 1403ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر انسان به انسان، قم، اسراء، 1387ش.
- حبیبی، نازنین، «روان و جسم چه ارتباطی با هم دارند؟»، وبسایت دکتر نازنین حبیبی، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1397ش.
- حسینزاده، محمد، مبانی معرفت دینی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1393ش.
- خامنهای، سیدعلی، «بیانات در جلسه پرسش و پاسخ با جوانان در دومین روز از دهه فجر (روز انقلاب اسلامی و جوانان)»، وبسایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای، تاریخ سخنرانی: 13 بهمن 1377ش.
- «دعای کمیل»، وبسایت عرفان و حکمت، تاریخ بازدید: 9 بهمن 1403ش.
- دیانت، داریوش، «ورزش در ایران باستان»، وبسایت انجمن زرتشتیان تهران، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1403ش.
- «روح، روان و جسم»، وبسایت وحدت نوین جهانی، تاریخ درج مطلب: 19 آذر 1398ش.
- «روح و روان»، وبسایت پولسازی سریع، تاریخ درج مطلب: 15 شهریور 1401ش.
- زارعی شهامت، لیلا و دیگران، «مؤلفههای مؤثر بر سلامت جسم در آموزههای علوی»، دو فصلنامه علمی سراج منیر، سال چهاردهم، شماره 46، 1402ش.
- «ضربالمثل عقل سالم در بدن سالم است در زبان انگلیسی»، وبسایت مرکز آموزش آنلاین زبان انگلیسی، تاریخ بازدید: 7 بهمن 1403ش.
- «عقل سالم در بدن سالم»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 22 تیر 1398ش.
- «عقل سالم در بدن سالم است»، وبسایت مؤسسه فرهنگی آموزشی امام حسین، تاریخ بازدید: 6 بهمن 1403ش.
- «فلاسفه از یونان باستان تاکنون درباره ورزش فکر کردند، ورزش و فلسفه»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 18 آذر 1400ش.
- کلینی، ابیجعفر محمد بن یعقوب، کافی، ترجمه علیاکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
- «متن انگلیسی درباره سلامتی+ترجمه فارسی»، وبسایت توپ تاپ، تاریخ درج مطلب: 26 اردیبهشت 1403ش.
- محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آلالبیت لاحیاء التراث، بیتا.
- محمدی ریشهری، محمد، کیمیای عشق، قم، دارالحدیث، 1383ش.
- «معنی ضربالمثل عقل سالم در بدن سالم»، وبسایت دانشچی، تاریخ بازدید: 6 بهمن 1403ش.
- نوربخش، علیرضا، «روان و اختلال روانی چیست؟»، دانشنامه روانشناسی مردمی، تاریخ بهروزرسانی: 24 اسفند 1401ش.
- «یوگا چیست؟ تاثیرات یوگا بر بدن شگفتانگیز است»، وبسایت سلامت اول، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1403ش.