فرهنگ مطالعه در ایران؛ جایگاه مطالعه کتاب در سبک زندگی ایرانیان.
فرهنگ مطالعه همواره راه دستیابی به دانایی و توانایی بوده و آدمی را در فهم و درک درست در تمامی امور زندگی کمک می‌کند. نهادینگیِ فرهنگ مطالعه علاوه بر حفظ هویت ملی، به خودشناسی و ایستادگی در مقابل هجوم فرهنگ‌های بیگانه کمک می‌کند. امروزه جایگاه کتاب در سبد مصرف کالاهای فرهنگی خانواده‌های ایرانی نیازمند ارتقا و بهینه‌سازی است.
مفهوم‌شناسی
مطالعه، روشی شناخته‌شده برای انتقال افکار و تجربه‌ها و افزایش آگاهی انسان است. مطالعۀ آگاهانه و هدایت‌شده، در شناخت دقیق و تحکیم عقاید، نظر فرد، کسب شیوۀ تفکر و دیدگاه‌های جدید و نیز آمادگی او برای شرکت در مباحثات تأثیرگذار است. با مطالعه، قدرت اندیشیدن، به‌ویژه تفکر انتقادی و روحیۀ کاوشگری نیز افزایش می‌یابد.[۱] از سوی دیگر، کتاب، میراث ماندگار و ارزشمندی است که گنجینه‌های فرهنگیِ جامعه را به نسل‌های پسینی منتقل می‌کند و ترویج فرهنگ کتابخوانی در ارتقای فرهنگ عمومی تأثیرگذار است.[۲] فرهنگ مطالعه به‌معنای درک ضرورت کتابخوانی برای پیشرفتِ جامعه و نمادی از ارزش اجتماعی آن است.[۳]
پیشینه
کتاب با قدمتی بیش از پنج هزار سال، از نخستین عناصر شکل‌گیری تمدن بوده است.[۴] کتاب، کتابخانه و کتابخوانی در فرهنگ ایران از پیشینه‌ای طولانی برخودار بوده است.
فرهنگ مطالعه در ایران باستان: منابع کهن بسیاری در سراسر جهان به کتابخوانی ایرانیان و فرهنگ مطالعه در ایران باستان اشاره کرده‌اند. اهتمام ایرانیان باستان به نگهداری و حفظ اصولی کتاب که امروزه در دنیا زبانزد است، نشانی از فرهنگ ملی و مذهبی ایرانیان دارد که کتاب را مقدس شمرده و فرهنگ مطالعه میان گروه‌هایی از آنها وجود داشته است.[۵] همچنین کارشناسان معتقدند مکتوب کردن عهد و سوگند تنها در فرهنگی امکان‌پذیر است که نگارش در آن ریشه‌های عمیقی داشته باشد و این مهم نزد ایرانیان باستان بسیار رایج بوده است.[۶] برخی کارشناسان معتقدند که در آیین زرتشتی، سوادآموزی و کتابخوانی منحصر به درباریان و روحانیون بوده و سایر طبقات اجتماعی از آن بی‌بهره بوده‌اند؛ بنابراین، فرهنگ مطالعه و تولید دانش در ایران باستان تنها میان گروه‌های محدودی از جامعه وجود داشته است.[۷]
فرهنگ مطالعه در ایرانِ اسلامی: در قرآن کریم، 322 مرتبه مادۀ کتابت در 37 صیغۀ مختلف به‌کار رفته و 263 مرتبه نیز الفاظ کتاب، کتب و مکتوبات آمده است. همچنین سورۀ حمد را فاتحه‌الکتاب خوانده و خداوند نیز وصف کتابت را به خود منصوب کرده است.[۸] علاوه بر آن، در احادیث و روایات متعددی، بزرگان دین اسلام، مسلمانان را به مطالعه فراخوانده و آن را فریضه‌ای برای امت اسلام دانسته‌اند. در دوران اسلامی جایگاه کتاب نزد ایرانیان ارزشمندتر شده و دانشمندان بسیاری در این دوران رشد کردند.[۹]
فرهنگ مطالعه در ایرانِ امروز: امروزه، درجۀ فرهنگی ملت‌ها را با میزان کتابخوانی و وجود فرهنگ مطالعه در آنها می‌سنجند. وجود کتابخانه‌های مختلف در ایران، بستر مناسبی را برای گسترش فرهنگ مطالعه فراهم کرده است، اما سرانۀ مطالعه در ایران به دلایل مختلف، نرخ نزولی دارد.[۱۰] این در حالی است که آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، همواره خواستار آن است که ایران به‌عنوان پرچم‌دار تفکر اسلامی باید در زمینۀ کتابخوانی، سرآمد کشورهای جهان باشد. برای دستیابی به این مهم، باید کتاب و مطالعه در ایران اسلامی به ده برابر میزانِ امروزی رسیده و فرهنگ مطالعه در ایران گسترش یابد.[۱۱]
تفاوت کتابخوانی و علم‌آموزی
منظور از کتابخوانی، مطالعات آزادی است که سهمی بسیار در ارتقای سطح آگاهی و فرهنگ جامعه دارند. از این منظر، کتابخوانی با علم‌آموزی متفاوت بوده و بر مطالعۀ کتاب‌های غیردرسی متمرکز می‌شود. به‌همین دلیل، شاخص میزان کتابخوانی و میزان علم‌آموزی در سطح جهان را دو امر مجزا از یکدیگر می‌دانند.[۱۲]
فواید
گسترش فرهنگ مطالعه دارای فوایدی همچون دستیابی به دستاوردهای نوین بشری در زمینۀ دانش، فرهنگ و پیشینۀ اندیشه‌ها، عقاید و تجلیات فکری و خلاق بزرگان فکر و اندیشه و نیز عمل کردن به توصیه‌ها و سفارش‌های دینی است که در آنها مطالعه و کتابخوانی، دارای جایگاهی ارزشمند خوانده شده‌اند. آراسته بودن به فضایل اخلاقی، مقابله با خرافات و انحرافات فکری، پیش‌گیری از خودباختگی در برابر اندیشه‌ها و سنت‌های فکریِ ناسازگار با فرهنگ جامعه، رسیدن به مفهوم گفت‌وگو به‌مثابه امری عمومی که به‌عنوان یکی از مهمترین نیازهای جامعۀ امروزی ایران است و نیز رسیدن به اجماع در سیاست‌های خرد و کلان بین جریانات سیاسی، از دیگر فواید افزایش آگاهی و ترویج فرهنگ مطالعه در ایران است.[۱۳]
علاوه بر آن، اعتقاد داشتن به تفاوت اندیشه در جوامعی که مردم و مسئولین آنها اهل مطالعه هستند، مشخص و مشهود است. رعایت کردن حقوق شهروندی، داشتن حق تشکل و سؤال کردن، داشتن فرهنگی به‌مراتب ماندگارتر و پویاتر، داشتن میراث فرهنگی و هویتی قوی‌تر و بهتر، انتقال دستاوردهای عالمان و فرهیختگان به نسل‌های بعدی نیز از فواید ترویج فرهنگ مطالعه در ایران هستند. همچنین، جامعه‌ای که در آن فضای مطالعه، پژوهش و تحقیق، به‌صورتی مطلوب و بدون مانع فراهم باشد، کمتر از القائات فرهنگ‌های بیگانه تأثیر می‌پذیرد. در چنین جامعه‌ای، افراد جامعه، به‌خصوص قشر پرسشگر جوان، به‌دنبال دانستن بیشتر بوده و برای این نیاز، به‌دنبال مطالعه رفته و در جایی‌که به تبادل فرهنگی نیاز باشد، اولویت خود را بر حفظ و ارتقای فرهنگِ بومی خود گذاشته و با انعطاف و تدبیر، به تبادل فرهنگی می‌پردازند.[۱۴]
از سوی دیگر، تحولات سریع، عمیق و وسیع دنیای امروز، به‌حدی است که هر روز می‌توان شاهد بروز و خلق مسائل جدید بود که با اندوخته‌های قبلی بشر مطابقت ندارند. به‌بیان دیگر، در جهان امروز، دانش نیز تاریخ مصرف داشته و تنها راه کارآمد بودن اطلاعات ما به‌روزرسانی آنها از طریق مطالعه و کتابخوانی است.[۱۵]
ترویج فرهنگ مطالعه در ایران
ترویج فرهنگ مطالعه در ایران، موضوعی چندوجهی است که سطوح خرد و کلان متفاوتی را در برمی‌گیرد. کارشناسان معتقدند برای افزایش سرانۀ مطالعه در جامعه و بین اقشار مختلف، باید مطالعه از نظر عموم مردم امری ضروری تلقی شود. تا زمانی‌که مردم، به‌خصوص جوانان و نوجوانان، مطالعه را فعالیتی بی‌فایده بدانند، سرانۀ مطالعه پایین خواهد ماند.[۱۶] رهبر انقلاب اسلامی نیز همواره بر این مهم تأکید داشته و در بیانات خود کتاب را مقوله‌ای بسیار مهم معرفی کرده است. او در ششمین نمایشگاه کتاب، تأکید می‌کند که هرچند به انواع کارهای هنری و تصویری، همچون تلویزیون و سینما نیز اعتقاد بسیاری دارد، اما کتاب دارای نقش و جایگاهی ویژه در بخش فرهنگ است و چیزی نمی‌تواند جای کتاب را پر کند.[۱۷]
براساس پژوهش‌های صورت‌گرفته، کتابخوان کردن مردم نیاز به راهکارهایی اصولی دارد، از جمله:
سرمایه‌گذاری بر کودکان و نوجوانان: آشنا کردن کودکان و نوجوانان از همان نخستین سال‌های زندگی با کتاب و کتابخوانی می‌تواند به جمعیت کتابخوانان جامعه اضافه کند. آموزش استفاده از کتاب‌ها برای رفع مشکلات به‌جای استفاده از موبایل و اینترنت، خوانش داستان‌های مختلف و آشنایی با فرهنگ و تاریخ گذشتۀ ایرانیان، برگزاری مسابقات کتابخوانی، مقاله‌نویسی و کتاب‌نویسی می‌تواند در توسعۀ فرهنگ مطالعه تأثیرگذار باشد.
معرفی کتاب‌های خوب به یکدیگر: معرفی و امانت دادن کتاب‌های خوب به یکدیگر به‌جای اصرار بر خرید کتاب و ایجاد شبکه‌های متعددی از افراد کتابخوان می‌تواند در توسعۀ فرهنگ مطالعه مؤثر باشد.
آموزش مهارت‌های کتابخوانی: کتابخوانی، مهارت‌های بسیاری دارد که باید آنها را در مدرسه و دانشگاه آموخت. با آموزش این مهارت‌ها می‌توان فرهنگ کتابخوانی و عادت به مطالعه و نه دور‌ه‌های تندخوانی را در جامعه فراگیر کرد.[۱۸]
هدفمند کردن مطالعه: در کشورهای پیشرفته و توسعه یافته، امر مطالعه و دانش‌افزایی سودمند و هدفمند بوده و مطالعه و کتابخوانی از ضروریات برنامه‌های حیاتی آنها به شمار می‌رود.[۱۹]
کتاب‌محوری در تمامی برنامه‌های اجرایی: اهمیت دانایی‌محوری در تمامی فعالیت‌ها و نیز اهمیت گسترش تفکر انتقادی در سطوح مختلف جامعۀ ایران ایجاب می‌کند تا یکی از مهمترین سیاست‌ها و جهت‌گیری‌ها در تمامی برنامه‌ها، محور قرار دادن ترویج کتاب و مطالعه در برنامه‌های اجرایی باشد. برای دستیابی به این مهم می‌توان در تمامی برنامه‌ها، کتاب‌های مختلفی را معرفی کرده، افراد را ترغیب و تشویق به مطالعۀ آنها کرد یا کتاب‌های مربوطه را هدیه دهند تا کتاب، مطالعه، تحقیق و تفکر سرلوحۀ تمامی فعالیت‌ها قرار بگیرند.
بوستان‌های کتاب: مراکز متکثر و کوچک‌تری جهت ارائه و معرفی کتاب‌های مختلف به شهروندان هستند. ایجاد این نوع از بوستا‌ن‌ها می‌تواند دسترسی شهروندان به کتاب را راحت‌تر کرده و آنها را به مطالعه ترغیب کند.
مراکز تعویض کتاب: فعال‌سازی مراکزی در سطح شهر برای تعویض کتاب می‌تواند از نظر اقتصادی به افراد کتابخوان کمک شایانی بکند.
کتابخانه‌های سیار: این مراکز می‌تواند توسط ساکنین محله‌ها، به‌خصوص نوجوانان و جوانان اداره و مدیریت شده و از کتاب‌های موجود در منازلِ یک محله برای آن استفاده شود.
برگزاری نمایشگاه‌ها و حراجی‌های کتاب، برگزاری کلاس‌های آشنایی با کتاب و کتابخوانی، برگزاری برنامه‌هایی در راستای آشنایی با کتابخانه‌های شهری، تبلیغات وسیع برای معرفی کتاب‌های جدید و آشنایی با نحوۀ ترویج کتابخوانی از دیگر راهکارهای گسترش فرهنگ مطالعه در ایران هستند.[۲۰]
نهادهای اثرگذار در گسترش فرهنگ مطالعه
فرهنگ مطالعه در ایران، تحت تأثیر نهادهای مختلفی است، از جمله: خانواده، مدارس، مهدهای کودک، دانشگاه‌ها، برنامه‌ریزان فرهنگی و رسانه‌های گروهی. امروزه، نهادها و گروه‌های مختلف مردمی همچون بسیج، دانش‌آموزان، روحانیون، دانشجویان، مدیران مدارس و روابط عمومی ادارات و تمامی گروه‌های اجتماعی می‌توانند در این امر فرهنگی شریک شده و فرهنگ مطالعه در ایران را توسعه دهند.[۲۱] همچنین در شرایطی که مردم، زمان زیادی را در فضای مجازی می‌گذرانند، می‌توان با قرار دادن تکه‌های مناسبی از کتب مختلف در این فضا، افراد را به خوانش کتاب علاقه‌مند کرده و از این طریق، آثار متنوع و فاخر ادبی و فرهنگی را به جامعه معرفی کرد.[۲۲]
چالش‌های فرهنگ مطالعه در ایران
عدم احساس نیاز به کتابخوانی، گرانی کتاب و دغدغۀ معاش، گسترش فضای مجازی، نوع جهان‌بینی افراد، باور نداشتن به ارزش کتاب و مطالعه، کمبود الگوهای فرهنگی، نبود الگوی مطالعه برای کودکان، عادت نداشتن به مطالعه به‌خصوص از دوران کودکی (ضعف در نظام آموشی و نداشتن ساعت کتابخوانی در مدارس)، ناآشنایی جامعه با فواید مطالعه و کتابخوانی، درست نبودن شبکۀ توزیع آثار تولید شده و کیفیت پایین آثار چاپی، از چالش‌های فرهنگ مطالعه در ایران است.[۲۳] از دیگر موانع کتابخوانی در ایران، کتابخوان نبودن کارگزاران و مدیران فرهنگی است؛ گماشتن افرادی که خود به مطالعه اهمیت نمی‌دهند، سبب می‌شود تا سیاست‌های آنها نیز در این راستا سوق داده نشود. ضعف در ارزش‌گذاری و جایگاه مطالعه در کشور، نبود تعریف و تعیین رابطۀ معنادار بین مطالعه و موفقیت، رشد و پیشرفت و نیز مطالعه و زندگی بهتر و غلبۀ فرهنگ شفاهی جامعه بر فرهنگ مکتوب[۲۴] نیز از موانع گسترش فرهنگ مطالعه در ایران به‌شمار می‌روند.[۲۵]
کتاب صوتی و فرهنگ مطالعه در ایران
فناوری‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطی، در دنیای امروزی، قدرت دسترسی به انواع اطلاعات را در هر زمان، هر مکان و به هر فردی، میسر ساخته‌اند. در سال‌های اخیر، توزیع محتوا در پلتفورم‌های متفاوتی انجام گرفته و به مخاطبان فرصت می‌دهد تا از هر نوع محتوای رسانه‌ای و در هر زمانی‌که تمایل دارند، بهره‌مند شوند.[۲۶] امروزه، تولید کتاب‌های صوتی به‌عنوان رسانه‌ای نوین در افزایش مطالعۀ انسان‌ها و ترویج فرهنگ مطالعه تأثیری چشمگیر داشته است.[۲۷] رسانۀ شنیداری کتاب صوتی در این سال‌ها، توسط مردم با استقبال فراوانی مواجه شده و طیف‌های گوناگونی از مخاطبان را به‌خود جذب کرده است. در این میان، برخی اپلیکیشن‌های ایرانی، همچون «اپلیکیشن کتابخوانی طاقچه» در زمینۀ توسعۀ فرهنگ مطالعه در ایران و تولید کتاب‌های صوتی پیشتاز بوده است. همچنین، «اپلیکیشن کتابخوانی فیدیبو» گزارش داده که برخی از مخاطبان، هنوز هم ترجیح می‌دهند تا عمدۀ زمان خود را صرف خوانش کتاب در این اپلیکیشن کنند. این در حالی است که براساس گزارش‌های این دو اپلیکیشن در سال 1400ش، هر کدام از مخاطبان آنها، به‌صورت میانگین، در حدود 598 دقیقه را به شنیدن کتاب و 363 دقیقه را به مطالعۀ کتاب متنی گذرانده‌اند.[۲۸] از جمله دلایل انتخاب کتاب صوتی برای مطالعه می‌توان به سهولت دسترسی، ویژگی‌های عصر حاضر عوامل اقتصادی (همچون وجود سرگرمی زیاد، تغییرات ارتباطی مردم، رایگان بودن کتاب صوتی و یا قیمت پایین آن نسبت به کتاب چاپی)، فرم کتاب صوتی و خوانش صحیح آن اشاره کرد.[۲۹] از دیگر فواید رایج شدن کتاب صوتی می‌توان به فراهم کردن زمینۀ مطالعه برای نابینایان و افراد با مشکلات جسمی مختلف و نیز افراد بی‌سواد اشاره کرد.[۳۰]
در ایران که از جمله کشورهای در حال پیشرفت به‌شمار می‌رود، با وجود افزایش شمار باسوادان، فرهنگ کتابخوانی و سرانۀ مطالعه از جایگاهی نامناسب برخودار بوده و نیازمند بازنگری و ریشه‌یابی است.[۳۱] براساس گزارش کشوری پیمایش ملی مصرف کالاهای فرهنگی در سال 1399ش، میانگین مطالعۀ کتاب توسط ایرانیان، در حدود 1.5 ساعت در هفته است که این میزان برای افرادی که اهل مطالعه هستند در حدود 3.7 ساعت در هفته ثبت شده است. همچنین، با افزایش سطح سواد، تحصیلات و منزلت شغلی یا اجتماعی افراد، میزان مطالعۀ کتاب افراد در هفته نیز افزایش می‌یابد. کتاب‌های رمان و داستان (35.4 درصد)، دینی (21.6 درصد)، تخصصی روانشناسی (20.2 درصد) و تربیتی (19.8 درصد) از جمله کتاب‌های مورد علاقۀ افراد کتابخوان در ایران هستند. این در حالی است که با افزایش سن، خواندن کتاب‌های تاریخی، معارف دینی و زندگینامه افزایش یافته و کتاب‌های رمان و داستان، هنر، تخصصی و حرفه کاهش می‌یابند.[۳۲] آمار سرانۀ مطالعه هر ایرانی، امیدوارکننده نبوده و رهبر انقلاب اسلامی نیز بارها اظهار ناخشنودی کرده و از مسئولان و نهادهای مسئول خواسته تا با برنامه‌ریزی‌های شایسته، موانع و مشکلات گسترش فرهنگ مطالعه در ایران را برطرف کرده و فرهنگ مطالعه را در زندگی مردم به یک سیره و سنت رایج تبدیل کنند.[۳۳] وی از مسئولان خواسته است تا بکوشند مطالعه و کتابخوانی همچون خوردن و خوابیدن و انجام کارهای روزمره، در زندگی مردم وارد شود.[۳۴] آیت‌الله خامنه‌ای، در پیامی به مناسبت آغاز هفتۀ کتاب در ایران، کتابخوانی و علم‌آموزی را وظیفه‌ای ملی و واجب دینی دانسته است. از این منظر، فرهنگ مطالعه در ایران باید به‌گونه‌ای باشد که فرد، کتابخوانی را کاری شیرین، بدون نیاز به تعلل و وسیله‌ای برای آراستن خود تلقی کند.[۳۵]
↑ارتباطات فرهنگی و اجتماعی در ایران مبتنی بر سنت فرهنگ شفاهی یعنی شنیدن و گفتن بوده و هنوز هم در جامعۀ ایرانی، اعتبار شنیده‌ها و اطلاعات ردوبدل شده در ارتباطات گفتاری میان‌فردی بیشتر از ارتباطات مکتوب و مطالعۀ منابع اطلاعاتی است.
