فقه اسلامی

فقه اسلامی؛ احکام و مقررات عملی اسلام در سبک زندگی.

فقه اسلامی، به استنباط و تنظیم احکام شرعی از منابع اصلی دین می‌پردازد. این دانش، برنامۀ دین برای زندگی انسان در ابعاد فردی و اجتماعی را بازنمایی می‌کند. فقه اسلامی به عنوان چارچوبی برای سبک زندگی اسلامی، احکام و دستورالعمل‌هایی را ارائه می‌دهد که رفتارها، نگرش‌ها و ارزش‌های مسلمانان را در حوزه‌های مختلف زندگی از جمله خانواده، اقتصاد، سلامت، محیط زیست و روابط اجتماعی، تنظیم می‌کند. فقه اسلامی به عنوان یک نظام حقوقی و اخلاقی، سبک زندگی اسلامی را بر پایه‌های اخلاق، عدالت، مسئولیت‌پذیری و تعهد به ارزش‌های دینی استوار می‌سازد.

تعریف فقه اسلامی

فقه در لغت به‌معنای فهم دقیق و عمیق و در اصطلاح فقیهان شیعه عبارت از آگاهی عمیق به قوانین الهی دربارۀ افعال مکلفین است که از قرآن، سنت، اجماع و عقل، استنباط می‌شود. به شخصی که عالم به احکام شرعی است، فقیه گفته می‌شود. دانش فقه، علاوه بر آن که رابطۀ انسان با خدا را در موضوعاتی مانند عبادت، تنظیم می‌کند، تمام حوزه‌های مرتبط با سبک زندگی را نیز پوشش می‎‌دهد، ازجمله:

• فقه خانواده: تنظیم روابط خانوادگی، ازدواج، طلاق، حقوق مالی زن، حقوق جنسی و حقوق خانوادگی زن و شوهر، تربیت فرزندان.
• فقه اقتصاد: معاملات، ربا، زکات، خمس، وقف، انفاق و عدالت اقتصادی.
• فقه سلامت: بهداشت فردی و عمومی، تغذیۀ حلال، پرهیز از مواد مضر و رعایت بهداشت در عبادات.
• فقه محیط زیست: حفظ آب، خاک، هوا و حیوانات و پرهیز از اسراف، تجمل‌گرایی و آلودگی محیط زیست.
• فقه روابط اجتماعی: حقوق همسایه‌داری، عدالت اجتماعی، پرهیز از غیبت، تهمت و دروغ و تأکید بر صداقت و امانت‌داری.

اهمیت و جایگاه فقه اسلامی

فقه اسلامی به‌عنوان جوهر تفکر اسلامی دربارۀ شیوۀ زندگی، جایگاهی بی‌بدیل در تنظیم سبک زندگی مسلمانان دارد. فقه اسلامی با ترسیم قوانین و بایدها و نبایدهای دینی، تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی را دربرگرفته و انسان را در مسیر تکامل روحی و معنوی و حیات مطابق قرآن و روایت هدایت می‌کند.

فقه، شیوۀ زندگی را براساس مصالح و مفاسد واقعی بشر نظام‌مند کرده و مناسبات گوناگون از قبیل عبادات، معاملات، روابط خانوادگی، قضاوت و سایر امور را بر پایۀ اصولی دقیق و جامع تبیین می‌کند. امام خمینی، فقه را دیدگاه جامع و کامل ادارۀ انسان و اجتماع از گهواره تا گور دانسته است.

فقه در فرهنگ اسلامی علاوه بر ارائۀ چارچوب عملی برای زیست دنیوی متناسب با مقتضیات زمانی و مکانی درصدد دستیابی انسان به کسب کمالات انسانی است که در نهایت، سبک زندگی اسلامی را به الگویی آرمانی و جامع برای زندگی تبدیل می‌کند.

تاریخچه فقه اسلامی

دانش فقه در جامعۀ مسلمان و به‌ویژه در فرهنگ تشیع، چندین دوره را سپری کرده است، ازجمله:

1. دورۀ حضور پیشوایان دین: از آغاز بعثت پیامبر اسلام تا پایان عمر وی، علاوه بر آیات قرآن، سنت پیامبر نیز منبعی برای شناخت احکام و حقوق اسلامی به‌شمار می‌آمد. شیعیان بعد از رحلت پیامبر اسلام تا آغاز غیبت امام دوازدهم، برای رفع نیازهای فقهی خود به امامان مراجعه می‌کردند.
3. دورۀ تدوین اولیه فقه: با آغاز دوران غیبت امام دوازدهم شیعیان، شیعیان به گردآوری منظم احادیث روی آوردند تا منبع قابل اتکایی برای استنباط احکام شرعی باشد. با گردآوری مجموعۀ احادیث «الکافی» توسط شیخ کلینی و «من لایحضره الفقیه» توسط شیخ صدوق، مهم‌ترین ابزار استنباط برای فقیهان فراهم شد. توسط شیخ مفید و سیدمرتضی نیز نخستین پایه‌های اجتهاد شکل گرفت و مسائل فقهی، دسته‌بندی شد. در این دوره، اصول فقه با نگارش کتاب «الذریعة الی الاصول الشریعة» توسط سید مرتضی، تدوین شد.
5. دورۀ شکوفایی فقه: از اوایل قرن پنجم هجری، با تلاش‌های شیخ طوسی اجتهاد و تفقه به کمال رسید. در این دوره، شیخ طوسی برای تکامل فقه استدلالی، کتاب‌های «عدة الاصول»، «تهذیب الاحکام» و «الاستبصار» را نگاشت و نخستین بار فقه را به‌صورت مقارَن (مقایسه دیدگاه‌های فقهی مذاهب اسلامی) بررسی کرد و برای اثبات برتری فقه شیعه، کتاب «الخلاف» را نگارش کرد.
7. دورۀ تثبیت دانش فقه: از قرن ششم تا دهم هجری، گروهی از عالمان شیعه با روی‌گردانی از اصول فقه، بر محوریت حدیث در فهم احکام شریعت تاکید کردند؛ اما با تلاش‌های وحید بهبهانی، اجتهاد و تفقه بر مبنای اصول، تثبیت شد. پس از آن، فقیهانی چون سیدمهدی بحرالعلوم، کاشف‌الغطاء، محمدحسن نجفی و شیخ مرتضی انصاری، دانش فقه را به‌صورت یک نظام کامل و مدون ارائه کردند.
9. دورۀ معاصر: امروزه حوزه‌های علمیۀ قم و نجف، مراکز اصلی فقه شیعه هستند. در این مراکز با تکیه بر آثاری مانند «جواهر الکلام» و «کفایة الاصول»، رویکردهای نوین فقهی توسط سید حسین طباطبائی بروجردی، محقق نائینی، امام خمینی و شهید صدر، تبیین شده است.

ظرفیت‌های فقه اسلامی

فقه با تکیه بر منابع استنباط احکام شامل قرآن، سنت، عقل و اجماع، در تمامی حوزه‌های زندگی فردی و اجتماعی به طراحی و تدوین الگوهای رفتاری مطلوب می‌پردازد تا پاسخ‌گوی نیازهای بشر در شرایط گوناگون باشد. از میان مذاهب فقهی مسلمانان، فقه شیعه به‌واسطۀ مبانی دقیق و عقل‌گرایانه، مسائل نوپدید در دنیای معاصر را به‌خوبی تحلیل و تبیین می‌کند و ظرفیت‌های بیشتری برای حل چالش‌های جدید دارد.

مناسبات فقه و سبک زندگی

فقه اسلامی به عنوان چارچوبی برای سبک زندگی اسلامی، احکام و دستورالعمل‌هایی را ارائه می‌دهد که رفتارها، نگرش‌ها و ارزش‌های مسلمانان را در حوزه‌های مختلف زندگی تنظیم می‌کند. فقه با تبیین رفتارهای مطلوب و غیرمطلوب، مسیر زندگی انسان را تنظیم می‌کند و سبک زندگی به‌صورت نظام‌مند، ارزش‌ها و ترجیحات برآمده از دین را تثبیت می‌کند.

علم فقه با تبیین تکالیف انسان‌ها در سویه‌های مختلف زندگی مانند اقتصاد، خانواده، سلامت، محیط زیست و روابط اجتماعی، از مهم‌ترین ابزارها برای شکل‌دهی و هدایت سبک زندگی است.

تخصصی‌شدن فقه متناسب با گسترش عرصه‌های سبک زندگی

مرتضی مطهری، با توجه به گسترش مسائل جدید و تنوع موضوعات در سبک زندگی، تخصصی‌شدن فقه را ضروری دانسته است تا ضمن افزایش دقت و عمق تحقیقات، زمینۀ پاسخگویی بهتر به نیازهای جامعه فراهم شود. در همین چارچوب، امروزه حوزه‌های گوناگونی از سبک زندگی به‌صورت تخصصی مورد توجه دانش فقه است.

فقه عبادت

عبادت، به‌دلیل آثار معنوی و روحانی، جایگاه مهمی در سبک زندگی اسلامی دارد. اعمال عبادی از قبیل؛ وضو، غسل، تیمم، نماز، روزه، خمس، زکات، اعتکاف و حج، ذیل فقه عبادی مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

در دنیای معاصر با گسترش سبک‌های متنوع در زندگی و ظهور مسائل جدید مانند کاشت ناخن، اکستنشن مژه و مو، تتو و پرسینگ که در دنیای مد و زیبایی به‌طور گسترده‌ای رواج یافته است یا مسائلی هم‌چون طواف حج در طبقۀ دوم مسجدالحرام، ذبح شرعی به‌وسیلۀ ابزار ماشینی، آداب زیارت، نذر و عهد، همچنان فقه عبادی به‌صورت تخصصی، مورد نیاز و توجه مسلمانان است.

فقه تربیت

فقه تربیتی، شاخه‌ای از فقه اسلامی است که به استنباط احکام شرعی مرتبط با تعلیم و تربیت می‌پردازد. این حوزه، با تحلیل رفتارهای اختیاری مربیان و متربیان، ضمن ارائۀ راهکارهای عملی برای اصلاح و رشد انسان، بستر تقنینی لازم برای سیاست‌گذاری‌های آموزشی و پرورشی را فراهم می‌آورد. فقه تربیتی با پاسخ به خلأهای موجود در نظام‌های تربیتی، ابزاری کارآمد برای انسجام‌بخشی به فرایند تربیت فردی و اجتماعی بر مبنای تعالیم اسلامی است.

فقه خانواده

فقه اسلامی با توجه به کارکرد خانواده در حفظ نظام انسانی، حفظ عدالت و کرامت انسانی و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، احکام مرتبط با آن را بیان کرده است. حوزۀ فقه خانواده، از مباحث انعقاد نکاح، شامل موضوعاتی مانند خواستگاری، نامزدی، شرایط عقد و موانع نکاح، تا آثار نکاح نظیر روابط مالی و غیرمالی همسران از جمله مهریه، نفقه، قوامیت شوهر و حق استمتاع زوجین را دربرمی‌گیرد.

همچنین انحلال نکاح و مسائل مربوط به نسب و اولاد، شامل ولایت، حضانت، قیمومیت و وصایت، برای حفظ حقوق کودکان و تنظیم روابط والدین در فقه اسلامی تبیین شده است. افزون بر این، مناسبات میان دولت و خانواده در قالب حمایت از خانواده، مداخلات مدنی مانند نکاح زن ایرانی با تبعۀ خارجی و مداخلات کیفری در مباحثی مانند نشوز یا ترک نفقه، مورد توجه فقه است.

فقه سیاست و حکمرانی

ادارۀ جامعۀ مسلمان از دوران پیامبر اسلام، مبتنی بر سیاست‌های حاکمیتی روشن بود و آموزه‌های اسلام به موضوعاتی همچون حکومت، جهاد، تولی و تبری، صلح، معاهدات و روابط خارجی، توجه داشته است. بخشی از قوانین فقهی موجود، ناظر به وضعیت ادارۀ جامعه، مسئولیت‌های حکومتی، حل تخاصمات اجتماعی، برقراری امنیت، قوای اجرایی، ترویج عمومی اسلام و ارتباط با ملت‌های دیگر است.

این ابواب فقهی، ظرفیت فقه اسلامی را در ایجاد ساختارهای حکومتی آشکار می‌سازد. در دورۀ معاصر نیز امام خمینی، نظریۀ ولایت فقیه را به‌عنوان الگوی روزآمد حاکمیت مطلوب اسلامی برای تحقق عدالت و قسط در جامعه، ارائه کرد.

فقه اجتماع

فقه اسلامی، ابزار ادارۀ جامعه و پاسخ‌گویی به نیازهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است. فقیهان شیعه در دورۀ معاصر، به‌ویژه امام خمینی، با زدودن آفت تحجر از فقه، کارآمدی اجتماعیِ فقه را تثبیت کرد. امروزه فقه اجتماع، با شناسایی شرایط زمانی و درک نیازهای افراد، به مسائل کلان و جزئی جامعه پاسخ می‌دهد و سبک زندگی را در ابعاد مختلف به‌طور جامع مدیریت می‌کند، ازجمله:

حرمت افساد در زمین، حفظ کرامت و حرمت فردی و اجتماعی انسان‌ها، عدم جواز اهانت به مقدسات ادیان، اعتماد به بازار اسلامی، رعایت عفت عمومی جامعه، لزوم رعایت سلامت بشر، آرایش‌های نوپدید، ایجاد محیط اجتماعی مبتنی بر تقوا، صلۀ ارحام، توجه به برقراری عدل در تنظیم قوانین و دستورها مانند دستورهای مالیاتی، توجه به مسئولیت اجتماعی افراد، امنیت اجتماعی، توجه به قراردادهای اجتماعی مانند پذیرش قوانین یک کشور، آداب و سنن اجتماعی، تشبه به کفار در جامعه نظیر نوع شهرسازی، سبک پوشش و مدیریت بدن.

فقه اقتصاد

فقه اقتصاد، سبک زندگی اقتصادی را در چارچوب بایدها و نبایدهای فقهی، ساماندهی می‌کند. امروزه فقه به‌صورت جامع به احکام مرتبط با مصرف، وظایف و اختیارات اقتصادی حکومت اسلامی، منابع مالی دولت، بانکداری اسلامی، احکام و مبانی فقهی عقود بانکی، سپرده‌ها، بانکداری الکترونیک، اوراق بهادار، قراردادهای مشارکت بانکی، کارمزد، جوایز بانکی، چک و سفته، انواع بورس، شرایط و احکام بیمه، مسائل مرتبط با مالیات، مناقصه و مزایده، ارز دیجیتال و فارکس و قواعد و اصول حاکم بر اسناد و قراردادهای تجاری پرداخته است.

فقه رسانه

فقه اسلامی، چارچوب‌های مشخصی را برای بهره‌برداری از ابزار رسانه تعیین کرده است. استفاده از ابزارهای عکاسی، فیلمبرداری، سینما، تلویزیون و رایانه و شبکه‌های اینترنت و ماهواره، افشای اطلاعات، نشر اکاذیب، تهمت و تهدید، سخره و استهزاء، اشاعۀ فحشا، سانسور، موسیقی و طنز، مشارکت زنان در رسانه، تصویرسازی پیامبران و امامان در فیلم‌ها، تماشای ورزش مردان توسط زنان، پخش ورزش بانوان، شنیدن صدای نامحرم، آوازخوانی فردی و گروهی زنان، از موضوعات سبک زندگی امروزی است که فقه اسلامی به آنها پرداخته است.

فقه پزشکی

پیشرفت دانش پزشکی و ظهور مسائل نوین در حوزۀ بهداشت و درمان، نیازمند پاسخگویی مداوم فقه به چالش‌ها و مسائل جدید سبک زندگی است. برخی موضوعات نوپدید که سبک زندگی را در عرصه بهداشت و تندرستی با فقه پیوند می‌زند عبارت‌است از:

معاینات پزشکی، بیماری‌های واگیردار، درمان با خوراکی‌ها و آشامیدنی‌های حرام، تغییر جنسیت، تلقیح مصنوعی و درمان ناباروری، عقیم‌سازی، جراحی‌ و عمل زیبایی و لاغری، سقط جنین، مرگ مغزی، پیوند اعضا و کالبدشکافی. «فقه پزشکی» ضمن هماهنگی با پیشرفت‌های علمی، راهکارهای شرعی و اخلاقی برای حل مشکلات و تضمین سلامت جامعه ارائه می‌دهد.

فقه محیط زیست و منابع طبیعی

براساس آموزه‌های اسلامی، انسان به‌عنوان جانشین خدا، در زمین تصرف می‌کند. این جایگاه ویژه، مسئولیتی سنگین برای حفظ تعادل و توازن محیط زیست بر دوش انسان قرار می‌دهد. از این منظر، تخریب و آلوده کردن محیط زیست، مصداق بارز فساد و تجاوز به حق حیات تلقی می‌شود.

بر اساس قواعد فقهی، هر تصرفی که موجب زیان به دیگران یا منافع عمومی شود، ممنوع است. اسراف در بهره‌برداری از منابع طبیعی و اموال عمومی، بی‌توجهی نسبت به آنها و تخریب منابع طبیعی، ضمان‌آور بوده و مسئولیت شرعی و قانونی به همراه دارد.

فقه تفریح و سرگرمی

در فرهنگ اسلامی، تفریحات سالم از عوامل تامین‌کنندۀ سلامت آدمی، یاری‌گر انسان در عبادت و فعالیت‌های روزمره، موجب نشاط روحی و انصراف توجه از اشتغالات فرساینده است. امروزه گسترش سرگرمی به انواع ورزش، برنامه‌های تلویزیونی، رقص، شرط‌بندی و بخت‌آزمایی، بازی‌های رایانه‌ای و آلات قمار سبب شده است که زمینۀ فساد افزایش یابد و نتایجی همچون ارتکاب معصیت، نقض حریم‌های اخلاقی، اضرار به نفس، بازماندن از وظایف واجب، تعدی به حریم و حقوق دیگران، تضییع عمر و تحمیل هزینه‌های مسرفانه را به‌بار آورد که از منظر فقه اسلامی لهو و حرام است. فقه اسلامی با مرزبندی دقیق میان تفریحات حلال و حرام، نقش محوری در هدایت جامعه ایفا می‌کند.

منابع

• قرآن کریم.
• آصف آگاه، سیدمحمدرضی، و فجری، علی‌رضا، «بررسی و تحلیل ماهیت و مصادیق عبادت»، نشریۀ مدیریت دانش اسلامی، شمارۀ 6، پاییز و زمستان 1400ش.
• آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1410ق.
• ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، بیروت، دارالفکر، بی‎‌تا.
• اعرافی، علی‌رضا، فقه تربیتی، قم، مؤسسۀ اشراق و عرفان، 1395ش.
• حکیم، سیدمنذر، «نگاهی به مراحل تکامل فقه شیعه»، نشریۀ فقه، شمارۀ 37-38، پاییز و زمستان 1382ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در مراسم هشتمین سالگرد رحلت امام خمینی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 14 خرداد 1376ش.
• خمینی، روح‌الله، صحیفۀ امام، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389ش.
• جوادی‌آملی، عبدالله، مفاتیح‌الحیاة، قم، اسراء، 1394ش.
• دارابی، علی، «فقه رسانه و ارتباطات رسانه‌ای؛ عرصه‌ی نو در حوزۀ علوم انسانی و مطالعات فقهی»، نشریۀ سیاست‌پژوهی تحول در علوم انسانی، شمارۀ 3، پاییز 1401ش.
• داوودی، سعید، نقش فقهای شیعه در حل مسائل مستحدثه، قم، امام علی بن ابی‌طالب، 1397ش.
• ربانی، محمدباقر، فقه اجتماعی (مصاحبه با اساتید حوزه و دانشگاه)، قم، مرکز فقهی ائمۀ اطهار، 1393ش.
• شرف‌الدین، سیدحسین، «سرگرمی و لهو در قرآن کریم»، نشریۀ شیعه‌شناسی، شمارۀ 48، زمستان 1393ش.
• شعبانی موثقی، حبیب‌الله، «درآمدی بر فقه و سبک زندگی»، نشریۀ کاوشی نو در فقه اسلامی، شمارۀ 4، زمستان 1392ش.
• عاملی، محمد بن مکی، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، قم، مؤسسۀ آل‌البیت، 1419ق.
• علیدوست، ابوالقاسم، «ظرفیت‌های فقه در رویارویی با مسائل دنیای معاصر»، نشریۀ اقتصاد اسلامی، شمارۀ 62، تابستان 1395ش.
• علی‌نوری، علی‌رضا، کلیات فقه اسلامی، قم، یاقوت، 1383ش.
• عمیدزنجانی، عباس‌علی، فقه سیاسی، تهران، امیرکبیر، 1377ش.
• فرح‌زادی، علی‌اکبر و ابراهیمی، جواد، «بازپژوهی استنباط احکام خانواده با توجه به اصل استحکام خانواده»، نشریۀ مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ 86، زمستان 1398ش.
• قاسمی، محمدعلی، «فقه پزشکی؛ چیستی، چرایی و چگونگی»، نشریۀ فقه، شمارۀ 105، بهار 1400ش.
• کرباسی‌زاده، امین، «بازخوانی ساختار دانش فقه ناظر به اقتضائات معاصر»، نشریۀ فقه، شمارۀ 81، پاییز 1393ش.
• گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، سمت، 1379ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
• محقق داماد، مصطفی، الهیات محیط زیست، تهران، مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران، 1393ش.
• مشکانی سبزواری، عباس‌علی، «سبک زندگی در آیینۀ فقه سنتی»، نشریۀ پژوهشنامۀ حکمت اهل‌بیت، شمارۀ 1، زمستان 1392ش.
• مشکینی اردبیلی، علی، مصطلحات الفقه، قم، الهادی، 1377ش.
• مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدرا، بی‌تا.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1388ش.
• مهدوی کنی، محمد سعید، دین و سبک زندگی، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق، 1390ش.
• میرمعزی، سیدحسین، «فقه اقتصادی و اقتصاد اسلامی»، نشریۀ اقتصاد اسلامی، شمارۀ 59، پاییز 1394ش.
• هدایت‌نیا، فرج‌الله، «طراحی ساختار جامع فقه خانواده»، نشریۀ حقوق اسلامی، شمارۀ 76، بهار 1402ش.