مرو
مرو؛ شهری باستانی در قلمرو تمدنیِ خراسان بزرگ.
مرو باستانی با توجه به موقعیت جغرافیایی، در طول تاریخ به‌عنوان یکی از مراکز عمدۀ اقتصادی، علمی، فرهنگی و نظامی در سراسر شرق قدیم شهرت داشته و برای مدت طولانی مرکز حاکمیت خراسان بزرگ بوده است. مرو برای مدتی مقر حکومت مامون عباسی و عنوان پایتخت امپراطوری سلجوقی را داشته است. مرو در کتاب اویستا، سومین سرزمین از سرزمین‌های شانزده‌گانه‌ای است که اهوراآ فریده است. مرو در گذر تاریخ، پذیرای تمدن‌های ایرانی، یونانی، ترکی و اسلامی بوده است.
نام‌گذاری
در سنگ‌نوشتۀ منتسب به دارای اول، از مرو با نام «بیستون» و در برخی آثار دورۀ هخامنشی از این شهر با نام «مرگوش» یاد شده است.[۱] در دورۀ اسکندر، نام این شهر به «اسکندریۀ مرو» تغییر یافت. در دورۀ سلوکیان این شهر، «انتیوخیا مرگیانه» نام گرفت که برگرفته از نام انتیاخه‌ساتر حاکم سلوکی بود. نام این منطقه در آثار یونانیان، مرغیانه آمده است که بعدها به‌شکل مرگیانه، مرگیانا و مرجانا به زبان‌های اروپایی راه یافت. در اوستا از آن به «مورو» نام برده شده است. در برخی منابع قبل از اسلام از آن با نام «مرو شاهگان/ شاه‌جان» در مقابل مرورود، نیز یاد شده است. در یک منبع دورۀ قاجاریه از شهر مرو با نام ماروکا/ ماروکه یاد شده است. مرو را به‌معنای مرتع یا صحرایی با گل و گیاه یا مرغ‌زار می‌دانند و برخی گفته‌اند که مرو در فارسی به‌معنای یک نوع گیاه است.[۲]
پیشینه
کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که مرو از دوران مفرغ زیستگاه انسانی بوده و آثار زیادی از دوران آهن در آن باقی مانده است. هخامنشیان با بنیادگذاری «ارک‌قلعه» در نیمه‌های هزارۀ اول ق.م، مرو را به یکی از بخش‌های مهم قلمرو خود تبدیل کردند.[۳] مرو در سدۀ چهارم ق.م، توسط اسکندر اشغال شد و پس از مرگ او سواحل رودخانۀ مرغاب به دولت سوریای سلوکیان تعلق گرفت.[۴] در خلال حکومت پارتیان (اشکانیان) شهر مرو گسترش بیشتر پیدا کرد و به یکی از ایستگاه‌های مهم راه ابریشم تبدیل شد.[۵] مرو برای مدتی تحت حاکمیت کوشانیان قرار گرفت.[۶] مرو در سدۀ سوم میلادی زیر سلطۀ ساسانیان قرار گرفت و در اطراف آن کوشک‌ها و قلعه‌های زیادی ساخته شد.[۷] از سدۀ پنجم میلادی، فروپاشی تدریجی گبرقلعه آغاز شد و کم‌کم شهر مرو به منطقۀ سلطان‌قلعه گسترش پیدا کرد.[۸] مرو در دورۀ ساسانیان مرکز نظامی و محل ارتباط شرق و غرب آسیا بود[۹] و به اوج شکوفایی رسید.[۱۰] مردم مرو در برابر سپاهیان مسلمان مقاومت نکردند و این شهر با کمترین خسارت تسلیم شد. با فروکش کردن آشوب‌ها در خراسان،[۱۱] مرو در مرکز توجه خلفا قرار گرفت و شکوفاتر از گذشته، همسان بغداد و قاهره از مهم‌ترین شهرهای تمدن اسلامی شد.[۱۲] با تشکیل نخستین هستۀ مقاومت علیه بنی‌امیه با رهبری ابومسلم خراسانی، مرو نقش مهمی در انتقال خلافت به عباسیان داشت.[۱۳] در دورۀ مامون عباسی، مرو برای مدتی مرکز خلافت اسلامی شد.[۱۴] یکی از رویدادهای مهم این دوره، اقامت دوسالۀ امام رضا در شهر مرو است.[۱۵] در دورۀ طاهریان، با انتقال مرکزیت حکومت به نیشابور، مرو اهمیت خود را از دست داد.[۱۶] از نظر کارشناسان سده‌های نهم تا یازدهم میلادی درخشان‌ترین دورۀ تاریخی این شهر در دورۀ اسلامی بوده است. در این دوره مرو بین گروه‌های نژادی و سلسله‌های طاهریان، صفاریان، سامانیان، غزنویان، سلجوقیان و خوارزم‌شاهیان دست‌به‌دست می‌شد.[۱۷] مرو مرکز امپراتوری سلجوقیان بود و در دورۀ سلطان احمد سلجوقی (485-464ق) به اوج شکوفایی رسید.[۱۸] با حملۀ مغولان مرو به‌طور کامل نابود شد و کوشش‌های بعدی شاهرخ تیموری برای احیای مرو فایده‌ای نداشت.[۱۹] در دورۀ صفویان مرو دوباره تا حدوی رونق پیدا کرد و در دورۀ شاه عباس اول، مرو در امنیت به‌سر می‌برد. نادر شاه نیز برای آبادی مرو همت گماشت تا محل تدارکات نظامی، اسلحه‌سازی و ستاد فرماندهی قشون ایران شود.[۲۰] در 1200ق، شاه‌مراد حاکم ازبک‌تبار بخارا، شهر مرو را اشغال کرد و با ویران کردن سد مرو و تغییر مسیر رودخانه، مرو را به یک بیابان خشک تبدیل کرد. در دورۀ سلسلۀ قاجاریه، جنگ با روسیه فرصت مداخله در مرو را از حکومت ایران گرفت[۲۱] تا اینکه در 1299ق، به وسیلۀ عهدنامۀ آخال، بخش شمالی خراسان به‌شمول مرو جزء خاک روسیه شد.[۲۲] امروزه از شهر باستانی مرو جز خرابه چیزی باقی نمانده و جای آن را شهرکی به نام «بایرام‌علی» در استان ماری که پس از دورۀ تیموریان ساخته شده، گرفته است.[۲۳]
موقعیت جغرافیایی
مرو باستان در 20 کیلومتری مرو امروزی در استان «ماری» و حدود 450 کیلومتری جنوب شرقی عشق‌آباد پایتخت کشور ترکمنستان[۲۴] در زبانۀ جنوبی آسیای مرکزی و بخش شمالی کوه‌های البرز و رودخانۀ آمودریا واقع شده است. این ناحیه به‌خاطر دوری از دریا، بارندگی بسیار کم و آب‌وهوای نسبتا خشک و نیمه‌صحرایی دارد. مرو در کنار دلتای رودخانۀ مرغاب واقع شده است که از کوه‌های مناطق غرجستان (هزارستان) سرچشمه می‌گیرد و ارتباط مستقیم با ریزش باران در افغانستان و میزان بارندگی شبه‌قارۀ هند دارد. از نظر کارشناسان مرو از دوران قبل از اسلام، یک ربع خراسان بزرگ بود و شامل سرخس، نساء، باورد، مرورود، طالقان، خوارزم، زم و آل می‌شد[۲۵] و در جادۀ ابریشم، ارتباط بازرگانی و فرهنگی امپراتوری‌های روم، چین، ایران، هند و کشورهای آسیای میانه را فراهم می‌کرد.[۲۶]
جلوه‌های تمدنی در مرو
الف) سازه‌های آبی
بزرگ‌ترین منبع آبی مرو و شهرک‌ها و روستاها و برخی از شهرهای تابع آن، رودخانۀ مرغاب بوده که از اواسط هزارۀ دوم قبل از میلاد شبکۀ آبیاری پیشرفته داشته و در دورۀ هخامنشیان به‌صورت مستقیم زیر نظر شاهان بوده است. در دورۀ اسلامی بزرگ‌ترین سد‌ها برای تقسیم آب رودخانۀ مرغاب برای باغ‌‌داری، کشاورزی، گرمابه‌های شهری و آب آشامیدنی ساخته شد. طبق داده‌های تاریخی، برخی مناطق مرو از جمله سرخس از آب‌های باران، برکه‌ها، چاه‌ها و کاریز‌هایی که آب رودخانه و نهرهای انشعابی آن را به‌جاهای دور می‌رسانده، استفاده می‌کرده‌اند.[۲۷]
ب) سازه‌های شهری
یافتههای باستان‌شناسی از بقایای مرو و ساختمان‌های مجلل آن نشان می‌دهد که معماری در این شهر در دوره‌های گوناگون تاریخی، به کمال رسیده بود.[۲۸] به‌صورت تاریخی در مرو، چندین شهر به فراز و فرود رسیده و جایگزین یکدیگر شده‌اند. فضای شهر به‌طور کامل تحت تأثیر قدرت سیاسی حاکم و ایدئولوژی هر دوره قرار داشته است.[۲۹] شهر مرو دارای دژهای محکم نظامی، دیوارهای دفاعی، ادارات دولتی، عبادتگاه، کوشک‌ها (قصر)، خانه‌های مسکونی، پارک‌ها، میدان‌های وسیع، حمام‌های همگانی، کاروان‌سراها، کانال آب، آسیاب‌های آبی، اماکن صنعتی و تجارتی بوده که هریک برای مدت طولانی پابرجا بوده و توسط حاکمان بعدی توسعه پیدا کرده است. در دورۀ اسلامی، شهر مرو با برپایی مساجد، مصلی، مدارس، کتابخانهها و ایجاد راه‌های ارتباطی با مراکز جدید قدرت مانند دمشق و بغداد، ویژگی‌های یک شهر اسلامی را در خود نهادینه کرد.[۳۰]
ج) شهرهای تاریخی
یازتپه، شهر دورۀ آهن است.[۳۱] ارگ‌قلعه، شهر دورۀ هخامنشیان با مساحت 20 هکتار و با دیوار بلندی بوده که در دوره‌های بعدی، از آن به‌عنوان قلعۀ نظامی استفاده شده است. گیاورقلعه/ گبری‌قلعه شهری بزرگی در جنوب ارگ‌قلعه توسط یکی از سرداران سلوکیه به نام «آنتیوکوس» در 280-261ق.م، ساخته شد. این شهر با شکل مربعی دارای 2 کیلومتر طول و 2 کیلومتر عرض بوده و 1500 سال دوام پیدا کرد و با دیوارهای تودرتو محافظت می‌شد. هریک از این دیوارها مربوط به یک دورۀ تاریخی است که آخرین دیوار بلندتر، قوی‌تر و با فاصلۀ بیشتر بوده است. این دیوارها به‌طول 8 کیلومتر در اطراف شهر به‌شکل دایره‌ای کشید شده و دارای پیاده‌رو، سنگر و شکاف‌های تیراندازی بوده است. بعضی از این دیوارها تا 25 متر ارتفاع داشته است.[۳۲] در خلال حکومت پارتیان معبدها و خانه‌های زیادی در خارج از دیوار قلعه ساخته شد.[۳۳] سلطان‌قلعه بزرگ‌ترین شهر در واحۀ مرو (1000 هکتار) در سمت غربی گیاورقلعه قرار داشته است. پس از رونق گرفتن این شهر، گیاورقلعه تبدیل به بازار صنعتی شد. سلطان ملک‌شاه سلجوقی اطراف این شهر را دیوار کشید. دیوار این شهر از الگوی خاصی پیروی نمی‌کرد. طول این دیوارها در دورۀ سلجوقی 12 کیلومتر ذکر شده که 316 برج با فاصلۀ 20 الی 30 متر داشته است. مرحلۀ دوم دیوارکشی این شهر مربوط به دورۀ سلطان سنجر می‌شود که در دو ردیف با ارتفاع 2-5 متر بوده است. ردیف اول به‌نام دیوارهای توخالی و دومی خاکی بود که بعدها اولی نیز به دیوار خاکی تبدیل شد. قلعۀ عبدالله خان؛ حدود 200 سال بعد از حملۀ ویرانگر مغول در جنوب سلطان قلعه توسط شاهرخ تیموری در 1409م، با وسعت یک کیلومتر مربع ساخته شد. کارشناسان کوچکی شهر را نشان افول شهر مرو و رونق شهرهای دیگر خراسان زمین می‌دانند. بایرام‌علی خان قلعه، در قرن هجدهم میلادی به‌دلیل افزایش جمعیت با محدودۀ حدود 500 متر عرض و 1000 متر طول در کنار قلعۀ عبدالله خان ساخته شده‌است.[۳۴]
د) جمعیت
بر اساس کتیبۀ بیستون، در تسخیر مرگیانا توسط سپاهیان داریوش، بیش از 55 هزار نفر کشته شده‌اند که جمعیت انبوه این شهر در آن روزگار را نشان می‌دهد. جمعیت شهر مرو در قرون وسطی به حدی بوده است که غلات به دست‌آمده از آسیاب‌های آبی اطراف آن کفایت نمی‌کرده، به‌ناچار از بیرون غله وارد می‌کرده‌اند.[۳۵] پژوهش‌گران در فاصلۀ 1145-1153م (دورۀ سلجوقیان) جمعیت شهر مرو را 200 هزار می‌دانند.[۳۶] با حملۀ مغول‌ها در 25 فوریۀ 1221م، در کنار ویرانی شهر، اکثریت جمعیت شهر کشته شدند. تاریخ‌نویسان تعداد کشته‌های قیام دوم بازماندگان اهالی مرو (در همان سال) علیه مغول‌ها را نزدیک به صدهزار می‌نویسند.[۳۷] بسیاری از منابع تاریخی، ساکنان باستانی مرو را از نژاد ایرانی دانسته‌اند؛[۳۸] اما با سلطۀ مغول‌ها، ترک‌ها و ازبک‌ها بر این منطقه، عناصر ایرانی و فارسی در مرو، رو به تحلیل رفت.[۳۹]
فرهنگ
الف) دین و اعتقادات
آیین زرتشتی به‌صورت تاریخی در مرو فراگیر بوده است؛ اما آیین بودایی نیز از سدۀ دوم میلادی تا پایان دورۀ ساسانی، میان طبقات مختلف اجتماعی رایج شد. همچنین آیین مسیحیت از سده‌های دوم و سوم میلادی در مرو گسترش یافت و کلیساهای مرو نقش مهمی در منطقه پیدا کردند. کارشناسان مرو را نقطۀ گسترش مسیحیت به سمت شرق به‌ویژه چین می‌دانند. پیروان آیین‌های مانوی، مزدکی و یهودی نیز قبل از ورود اسلام در مرو حضور داشته‌اند. در دورۀ اسلامی نیز اسلام، آیین رسمی مرو بوده است.[۴۰]
ب) علم و دانش
مرو در طول تاریخ نقشی تعیین‌کننده در فرهنگ و تمدن ایرانی داشته است. از نظر کارشناسان مرو به‌طور سنتی مرکز مبادلۀ کتاب بوده و در دورۀ ساسانیان بسیاری از کتاب‌های یونانی به فارسی میانه ترجمه شده است. یافتههای باستان‌شناسی به وجود دارالترجمه‌ای بزرگ در شهر مرو گواهی می‌دهد. طبق گواهی تاریخ، «یزدگرد سوم» زمان پناهنده شدن به مرو، 1000 جلد کتاب به زبان پهلوی با خود همراه داشته است. در دوره اسلامی نیز مرو خاستگاه دانشمندان، فقها و عرفای نام‌دار بوده است. در دورۀ طاهریان، دانشمندانی از سراسر جهان جهت استفاده از دانشمندان و مراکز علمی، به مرو مهاجرت می‌کردند. احمد سرخسی از پیشگامان علم جغرافیای دورۀ اسلامی و متخصص نجوم و موسیقی، مزدک، حسن صباح، مسعودی مروزی و شرف‌الزمان مروزی، از شهر مرو برخاسته‌اند.[۴۱] در دورۀ سامانیان بزرگ‌ترین کتاب‌خانۀ عمومی در مرو ایجاد و الگوی کتاب‌خانه‌های امروز جهان است. این کتاب‌خانه بزرگ‌ترین کانون پژوهشی قرون وسطا و مرکز تألیف، ترجمه و تکثیر کتاب به زبان فارسی بوده است.[۴۲] در دورۀ سلجوقیان ده کتاب‌خانۀ بزرگ دارای کتاب‌های فراوان در رشته‌های مختلف در شهر مرو فعالیت داشته که توسط اعضای خانوادۀ شاهی، درباریان و شخصیت‌های علمی تأسیس شده بود. در مرو اسلامی به‌ویژه دورۀ سلجوقیان مدارس زیادی زیر نظر دانشمندان بزرگ فعالیت داشت.[۴۳]
ج) زبان و ادب
زبان رسمی مرو به‌عنوان یک بخش از خراسان، فارسی میانه بوده و زبان گفتاری عمومی، دری بوده است. در کنار آن، لهجه‌های سغدی، کوشانی و باختری نیز در مرو رایج بوده است. با ورود اسلام، زبان عربی نیز در مرو و دیگر شهرهای خراسان گسترش یافت، اما همواره تحت تأثیر زبان فارسی بود.[۴۴] مرو در عرصۀ شعر و ادب نیز سرآمد بوده و در دامن فرهنگی خود شاعران بزرگی چون ابوالعباس مروزی، محمد بن صالح مروزی، مسعود مروزی، حارثی مروزی، ابونصر مرغزی، طبان مرغزی، کوکبی مروزی، صفار مرغزی، حکاک مرغزی، بشار مرغزی، کسائی مروزی، عمارۀ مروزی، ابوحنیفۀ اسکافی، عسجدی مروزی، ناصر خسرو و ده‌ها شاعر دیگر پرورانده است.[۴۵]
د) موسیقی
موسیقی در مرو باستان به‌طور معمول همراه با رسوم مذهبی، جشن‌ها و جنگ‌ها کاربرد داشته است. ساغری از قرن اول میلادی در شهر نساء به‌‌دست آمده که دو نوازنده را در حال نواختن چنگ و ساز نشان می‌دهد. واژۀ گوسان به‌معنای موسیقی‌دان و فهلویه به‌معنای اشعار موزون، واژگان پهلوی پارتی است و کارشناسان آن را نشان شعر و شعرخوانی همراه با موسیقی در اجتماعات مردمی و درباریان دورۀ اشکانی می‌دانند. کارشناسان، دورۀ ساسانیان را باشکوه‌ترین دورۀ قبل از اسلام برای موسیقی و موسیقی‌دانان می‌دانند که حتی برای موسیقی وزیر ویژه تعیین کرده بودند.[۴۶] «باربد»، رهبر پیشگام موسیقی از مرو، از نوازندگان دربار خسرو پرویز است. مرو در دورۀ اسلامی نیز متخصصین موسیقی چون احمد سرخسی داشته است.[۴۷]
مرو امروزی
استان مرو امروزی با نام «ماری» و مرکزیت شهر «مرویا ماری»، منطقه‌ای صنعتی در کشور ترکمنستان است که مناطق تاریخی مرو قدیم را در خود جای داده است.[۴۸] این شهر در اوایل سدۀ 19م، توسط خان ترکمن (کوشوت) ساخته شد و امروزه از امکانات شهری لازم برخوردار است. در اطراف این شهر، گاز استخراج می‌شود و بزرگ‌ترین تأسیسات برقی ترکمنستان نیز در آن قرار دارد. شهر جدید مرو از طریق هوا، راه‌آهن و زمین با دیگر شهرها ارتباط دارد و از کنار آن کانال قره‌قوم جاری است که به آمودریا می‌رسد و در آن حمل‌ونقل نیز صورت می‌گیرد.[۴۹] مرو امروزی با یک‌و‌نیم میلیون جمعیت، دومین شهر پرجمعیت ترکمنستان پس از عشق‌آباد است[۵۰] و در آن، مردم ترکمن، ترک، ایرانی، نژادهای مختلف آسیای مرکزی و روسی زندگی می‌کنند.[۵۱]
جاذبه‌های گردشگری
مجموعۀ باستانی مرو، خانۀ امام رضا که امروزه به قدمگاه امام رضا معروف است، مقبرۀ سلطان سنجر، موزۀ تاریخی مرو، آرامگاه‌های حصیب اسلمی و حکم بن غفاری از یاران پیامبر اسلام و آرامگاه خواجه یوسف همدانی دانشمند و عارف بزرگ قرن 5-6ق، از جاذبه‌های گردشگری شهر مرو است.[۵۲]
پانویس
- ↑ شفایی، «تاریخچه‌ی مرو»، 1376ش، ص32.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص191-192.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص13-14.
- ↑ شفایی، «تاریخچه‌ی مرو»، 1376ش، ص32.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص13-14.
- ↑ روحانی، «تکثر آیینی در مرو باستان»، وب‌سایت رادیوزمانه.
- ↑ شفایی، «تاریخچه‌ی مرو»، 1376ش، ص32.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص13-14.
- ↑ اکبری، «قلمرو حکومت طاهریان و اهمیت شهرهای اربعۀ خراسان»، 1389ش، ص20.
- ↑ «گزارش نشریه ژاپنی از ظهور و سقوط مرو در تمدن ایران»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص13-14 و 172.
- ↑ اکبری، «قلمرو حکومت طاهریان و اهمیت شهرهای اربعۀ خراسان»، 1389ش، ص21-22.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص172-173.
- ↑ اکبری، «قلمرو حکومت طاهریان و اهمیت شهرهای اربعۀ خراسان»، 1389ش، ص21-22.
- ↑ «مکان زندگانی امام رضا در مرو»، خبرگزاری شفقنا.
- ↑ طولابی، «مرو در تاریخ ایران»، 1387ش، ص71.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص171-175.
- ↑ آنامرادنژاد، «ماهیت دگرگونی شهری در شهر تاریخی مرو»، 1399ش، ص78.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص175-178.
- ↑ همایون، «نگاهی به مرو از حمله مغول تا پایان دولت نادری»، 1371، ص2-7.
- ↑ بوشاسب گوشه، «مرو در نخستین دهه‌های حکومت قاجار»، 1386ش، ص26 و 42.
- ↑ رحیم‌پور، «تاریخ و فرهنگ خراسان بزرگ»، 1389ش، ص42-47.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص339.
- ↑ اسماعیل‌زاده، «شهر باستانی مرو»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص75 و 332-334.
- ↑ آنامرادنژاد، «ماهیت دگرگونی شهری در شهر تاریخی مرو»، 1399ش، ص78.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص332-339.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص329-332.
- ↑ آنامرادنژاد، «ماهیت دگرگونی شهری در شهر تاریخی مرو»، 1399ش، ص78-85.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص191-216.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص13-14 و 192-210.
- ↑ آنامرادنژاد، «ماهیت دگرگونی شهری در شهر تاریخی مرو»، 1399ش، ص78-85.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص13-14.
- ↑ آنامرادنژاد، «ماهیت دگرگونی شهری در شهر تاریخی مرو»، 1399ش، ص78-85.
- ↑ شفایی، «تاریخچه‌ی مرو»، 1376ش، ص32.
- ↑ آنامرادنژاد، «ماهیت دگرگونی شهری در شهر تاریخی مرو»، 1399ش، ص83.
- ↑ همایون، «نگاهی به مرو از حمله مغول تا پایان دولت نادری»، 1371، ص2-7.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص319-320.
- ↑ همایون، «نگاهی به مرو از حمله مغول تا پایان دولت نادری»، 1371، ص2-7.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص321-326.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص315-319.
- ↑ «روزی که شهر تاریخی مرو از ایران جدا شد»، وب‌سایت اَمُرداد.
- ↑ نظری، «فعالیت کتابخانهها در امپراتوری سالجوقیان در شهر باستانی مرو»، وب‌سایت دانشگاه مولانا جلال‌الدین بلخی.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص326-327.
- ↑ رادفر، «شاعران مرو»، 1371ش، ص1-12.
- ↑ علیئی و دیگران، «بررسی اهمیت و جایگاه هنر موسیقی در ایران باستان»، 1398ش، ص45-47.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص318.
- ↑ «مرو مسیر جدید گفتمان تجارتی خراسان با همسایۀ ترکمنستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ شفایی، «تاریخچه‌ی مرو»، 1376ش، ص34.
- ↑ «مرو مسیر جدید گفتمان تجارتی خراسان با همسایۀ ترکمنستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ سجادی، مرو، 1383ش، ص190-191.
- ↑ «جاذبه‌های گردشگری مرو»، وب‌سایت مجلۀ تاریخ ما.
منابع
- آنامرادنژاد، رحیم‌بردی، «ماهیت دگرگونی شهری در شهر تاریخی مرو»، پژوهش‌نامۀ خراسان بزرگ، شمارۀ 38، بهار 1399ش.
- اسماعیل‌زاده، محسن، «شهر باستانی مرو»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 25 بهمن 1402ش.
- اکبری، امیر، «قلمرو حکومت طاهریان و اهمیت شهرهای اربعۀ خراسان»، پژوهش‌نامۀ تاریخ، سال پنجم، تابستان 1389ش.
- «باستان‌شناسان یافتههای تاریخی در مرو ترکمنستان منحصر به فرد است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1385ش.
- بوشاسب گوشه، فیض‌الله، «مرو در نخستین دهه‌های حکومت قاجار»، پژوهش‌نامۀ تاریخ، سال سوم، شمارۀ نهم، زمستان 1386ش.
- «تشکیلات اداری و نظامی در دورۀ اشکانیان»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ درج مطلب: 2 دی 1397ش.
- «جاذبه‌های گردشگری مرو»، وب‌سایت مجلۀ تاریخ ما، تاریخ درج مطلب: 10 آبان 1398ش.
- رادفر، ابوالقاسم، «شاعران مرو»، مجلۀ تحقیقات تارخی مرونامه، سال دوم، شماره 6-7، پاییز و زمستان 1371ش.
- «روزی که شهر تاریخی مرو از ایران جدا شد»، وب‌سایت اَمُرداد، تاریخ درج مطلب: 9 اسفند 1398ش.
- رحیم‌پور، علی، «تاریخ و فرهنگ خراسان بزرگ»، پژوهش‌نامۀ خراسان بزرگ، سال اول، شمارۀ 1، زمستان 1389ش.
- روحانی، بیژن، «تکثر آیینی در مرو باستان»، وب‌سایت رادیوزمانه، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1389ش.
- سجادی، منصور، مرو، تهران، ادارۀ کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی، 1383ش.
- شفایی، عبدالمجید، «تاریخچه‌ی مرو»، نشریۀ چشم‌انداز ارتباط فرهنگی، سال اول، شمارۀ 5، مرداد 1376ش.
- طولابی، توران، «مرو در تاریخ ایران»، کتاب‌ماه تاریخ و جغرافیا، شهریور 1387ش.
- علیئی، میثم و دیگران، «بررسی اهمیت و جایگاه هنر موسیقی در ایران باستان»، فصل‌نامۀ مطالعات باستان‌شناسی پارسه، سال سوم، تابستان 1398ش.
- «گزارش نشریه ژاپنی از ظهور و سقوط مرو در تمدن ایران»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 16 خرداد 1394ش.
- مؤید ثابتی، سیدعلی «شهر مرو»، مجلۀ گوهر، بهمن و اسفند 1355ش.
- «مکان زندگانی امام رضا در مرو»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: 12 تیر 1399ش.
- «مرو مسیر جدید گفتمان تجارتی خراسان با همسایۀ ترکمنستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 8 بهمن 1402ش.
- نظری، الله‌مراد، «فعالیت کتابخانهها در امپراتوری سالجوقیان در شهر باستانی مرو»، وب‌سایت دانشگاه مولانا جلال‌الدین بلخی، تاریخ بازدید: 21 مهر 1403ش.
- همایون، ناصر، «نگاهی به مرو از حمله مغول تا پایان دولت نادری»، مجلۀ تحقیقات تاریخی (مرونامه)، شمارۀ 6 و 7، سال دوم، پاییز و زمستان 1371ش.