مشایخ در قوم بلوچ

از ویکی‌زندگی
مزار خواجه فریدالدین شکر‌گنجی در مولتان ایالت پنجاب پاکستان

مشایخ در قوم بلوچ؛ پیران و مرشدان مورد احترام در قوم بلوچ.

مشایخ در قوم بلوچ، از جایگاه معنوی و قدسی بهره‌مند هستند. آنها در زندگی، محل رجوع مردم بلوچ هستند و بعد از وفات، مزار آنها محل عبادت و نیایش مریدان می‌شود. مردم بلوچ عقیده دارند که ارواح برخی مشایخ به‌صورت باد در سواحل و صحراها سرگردان هستند و گاهی وارد بدن انسان شده و او را بیمار می‌کنند. توسل و شفاعت‌طلبی از مشایخ، با جادو و انگاره‌های خرافی همراه شده است.

مفهوم‌شناسی

مشایخ جمع شیخ به‌معنای پیر، در اصطلاح به افراد زاهد و عابدی گفته می‌شود که نزد مردم دارای مقام قدسی بوده و راهنمای مریدان در راه رستگاری هستند. در آبادی‌های سواحل و جزایر خلیج فارس و مناطق بلوچ‌نشین، مزار‌ها و قدم‌گاه‌های آنها مورد توجه مردم است.[۱]

ریشه‌های اعتقاد به مقام معنوی مشایخ

الف) مکتب تصوف؛ همخوانی زندگی کوچ‌نشینی و ساده‌زیستی مردم بلوچ با گوشه‌گیری صوفیانه، سبب شد که طریقه‌های مختلف تصوف، میان این مردم رشد کند و مقبولیت‌ اجتماعی پیدا کند. صوفیان و مرشدان، در میان مردم بلوچ مقام قدسی پیدا کردند و گره‌گشای زندگی آنها شدند.[۲] هریک از مشایخ، پیروان خاصی دارند و مزار آنها، سرمایۀ معنوی مردم بلوچ و محل عبادت پیروان آنها است.[۳] زیارت، مهم‌ترین جنبۀ عمل مذهبی پیروان مشایخ را تشکیل می‌دهد.[۴]

ب) روح‌باوری؛ بر اساس این باور، ارواح مشایخ دارای مرتبۀ خاصی بوده و پس از وفات، به‌شکل باد در زمین و دریا سیر می‌کنند. هریک از مشایخ با یکی از گروه‌های اجتماعی سروکار دارد و آن گروه او را روح نیاکان معنوی خود می‌دانند. به‌عنوان نمونه شیخ فرج با مردم فقیر و معمولی، شیخ‌البحار با گروه غواصان و ملاحان و شیخ اُدروس با برگزیدگان، بزرگان اجتماعی و بابا زار یا ماما زار در ارتباط‌اند.[۵] هرگونه توهین، تردید و نافرمانی از مشایخ، باعث گرفتاری فرد به باد مشایخ می‌شود و برای درمان آن باید مجلس مولود برگزار شود.[۶]

کارکرد

مشایخ در جامعۀ بلوچ، رهبری مذهبی را بر عهده داشتند و بلوچ‌ها که توان مالی برای مراجعه به پزشک و استفاده از دارو را نداشتند به مشایخ و قلندران دوره‌گرد مراجعه می‌کردند. همچنین در اختلافات درونی جامعۀ بلوچ، مشایخ نقش قاضی و در مقابل بیگانگان رهبری دفاع از آنان را بر عهده داشتند.[۷] تعدادی از مشایخ چون شیخ‌غیبی، شیخ‌رستم، شیخ‌مراد و شیخ‌جمال در مبارزه با مغول‌ها شهید شده‌اند.[۸] زندگی صوفیانۀ مشایخ تاثیر قابل توجهی بر زندگی مردم بلوچ داشته و خصلت‌هایی چون مدارا و تساهل را مردم بلوچ از زندگی مشایخ الهام گرفته‌اند.[۹] مردم بلوچ برای هر یک از مشایخ، داستان‌هایی دارند که نشان از قدرت خار‌ق‌العادۀ آنها در زمان حیات و بهره‌مندی از کرامات بعد از وفات آنها است.[۱۰]

مشایخ معروف

مقبره عبدالقادر جلانی؛ بغداد

مشایخ بسیاری میان بلوچ‌های ایران، پاکستان و افغانستان و حتی دیگر اقوام مریدان زیادی دارند.[۱۱] شیخ عبدالقادر جلانی معروف به‌ شیخ‌قوس (رییس طریقۀ قادریه)، شیخ‌احمد ملوندی (مروندی) معروف به ‌شهباز لعل‌قلندر و خواجه خضر نبی[۱۲]در میان بلوچ‌ها احترام ویژه دارند و برای رام‌کردن برخی بادهای سنگین از آنها مدد می‌جویند.[۱۳]

مزار مشایخ

1. زیارتگاه‌ها؛ بر اساس عقیدۀ پیروان مشایخ، برخی از مشایخ یا زنده‌اند و یا غایب شده‌اند و مرقد ندارند یا مرقد آنها در کشورهای دیگر است؛ براین اساس برای هریک قدم‌گاه‌هایی در نقاط مختلف برپا کرده‌اند که پیروان جهت زیارت و برگزاری مراسم به آن‌جا مراجعه می‌کنند. مانند محل غایب شدن شیخ غلام‌رسول در شب عروسی، قدمگاه خواجه خضر در جنوب‌غربی چابهار و شهرهای ساحلی جنوب، محل غایب شدن شیخ‌غیبی بر فراز کوهی در طیس/ تیس در چابهار.[۱۴]

2. مقبره‌ها؛ مقبرۀ شیخ‌شمس تبریزی در مورتان هندوستان است؛ [۱۵] مقبرۀ شیخ شکر‌گنجی در مولتان ایالت پنجاب پاکستان، [۱۶] مقبرۀ عجمیر شریف شیخ محی‌الدین نقش‌بندی در مولتان ایالت پنجاب، مقبره‌های شیخ‌رستم، شیخ جهان‌شاه، شیخ‌مراد، شیخ‌جمال، شیخ سید رَکَل، شیخ بهادرشاه، شیخ پیرسهراب، شیخ‌شمیل، شیخ‌شوشین و شیخ‌حسن در منطقۀ چابهار[۱۷] و مقبرۀ شیخ‌احمد ملوندی (مروندی) در سیوان ایالت سند پاکستان، قرار دارد.[۱۸] مقبره‌های برخی دیگر در کشورهای عربستان، عراق، هند، یمن و کشورهای آفریقایی است که سالانه مریدان زیادی از افغانستان، پاکستان و ایران به زیارت آنها می‌روند.[۱۹]

آیین بزرگداشت مشایخ

بقعه سید غلام‌رسول در چابهار

مردم بلوچ با هدف برآورده‌شدن حاجات‌ خود، آیینی با نام مجلس مولود را برگزار می‌کنند.[۲۰] این مراسم، از بزرگ‌ترین و دیدنی‌ترین آیین‌های قوم بلوچ است. مدیریت این برنامه را پیران به دست دارند.[۲۱] مولود برخی مشایخ زمان محدود و مشخص دارد مانند مولود سید غلام‌رسول که از بیست‌وچهارم ذی‌القعده آغاز می‌شود و تا هفت روز ادامه می‌یابد.[۲۲] مولود برخی مشایخ از جمله شیخ‌شمس تبریزی، فقط روزهای پنجشنبه و شب‌های جمعه برگزار می‌شود و غذای نذری به مردم می‌دهند.[۲۳] بانی مولود برای شیخ، حیوانی قربانی می‌کند؛ [۲۴] مراسم مولود تعداد زیادی از مشایخ، با اطعام، دعا، تلاوت قرآن و شعرخوانی در وصف پیامبر اسلام و شیخ برگزار می‌شود. مریدان برای حاجت‌گیری، تکه‌هایی از پارچه، زنگوله، شیپور، سنگواره یا اشیای دیگر را به ضریح می‌بندند.[۲۵] گاهی مراسم با دهل‌نوازی و رقص و پای‌کوبی همراه می‌شود. در برخی مجالس، نمایشی اجرا می‌شود که عروسی شیخ را بازنمایی می‌کند. در مراسم مولود برخی مشایخ نیز برنامه‌های جادوگری و چشم‌بندی اجرا می‌شود.[۲۶] این در حالی است که دانشمندان دینی، اعتقاد به دخالت ارواح در امور عالم و آزار انسان‌ها را خرافه می‌دانند.[۲۷] همچنین از منظر فقه اسلامی، جادوگری و احضار ارواح، حرام است.[۲۸] روان‌شناسان نیز همۀ بیمار‌هایی را که مردم بلوچ، بادزدگی می‌دانند، گونه‌هایی از بیماری روانی دانسته‌اند که ریشه در عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دارد.[۲۹]

پانویس

  1. بلوکباشی، «هویت‌سازی اجتماعی از راه بادزدایی گشتاری»، 1381، ص36.
  2. سرافرازی، «فرقۀ مذهبی ذکری‌ها در بلوچستان»، 1390ش، ص50-51.
  3. بلوکباشی، «هویت‌سازی اجتماعی از راه بادزدایی گشتاری»، 1381، ص36.
  4. «بلوچ و بلوچستان دین و معتقدات»، وب‌سایت کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت.
  5. بلوکباشی، «هویت‌سازی اجتماعی از راه بادزدایی گشتاری»، 1381، ص36.
  6. ریاحی، زار و باد و بلوچ، 1397ش، ص28.
  7. سرافرازی، «فرقۀ مذهبی ذکری‌ها در بلوچستان»، 1390ش، ص50-51.
  8. ریاحی، زار و باد و بلوچ، 1397ش، ص38، 41.
  9. سرافرازی، «فرقۀ مذهبی ذکری‌ها در بلوچستان»، 1390ش، ص50-51.
  10. ریاحی، زار و باد و بلوچ، 1397ش، ص35، 41 و 42.
  11. ریاحی، زار و باد و بلوچ، 1397ش، ص28-42.
  12. ریاحی، زار و باد و بلوچ، 1397ش، ص28، 37 و 39.
  13. جعفری، «زار»، وب‌سایت مرکزدائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
  14. ریاحی، زار و باد و بلوچ، 1397ش، ص35، 39 و 41.
  15. «معرفی پیر و مرشدان گذشته اهل سنت»، وبلاگ سبزپاگ.
  16. «بابا فریدالدین گنج‌شکر»، ویکی‌فقه.
  17. «معرفی پیر و مرشدان گذشته اهل سنت»، وبلاگ سبزپاگ.
  18. «آرامگاه لعل شهباز قلندر در پاکستان»، خبرگزاری فارس.
  19. «معرفی پیر و مرشدان گذشته اهل سنت»، وبلاگ سبزپاگ.
  20. جعفری، «زار»، وب‌سایت مرکزدائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
  21. ریاحی، زار و باد و بلوچ، 1397ش، ص28-29.
  22. «معرفی پیر و مرشدان گذشته اهل سنت»، وبلاگ سبزپاگ.
  23. ریاحی، زار و باد و بلوچ، 1397ش، ص35.
  24. ساعدی، اهل هوا، تهران، 1345ش، ص98-117.
  25. «بلوچ و بلوچستان دین و معتقدات»، وب‌سایت کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت.
  26. ریاحی، زار و باد و بلوچ، 1397ش، ص31 -32.
  27. «اذیت و آزار انسان توسط روح و جن»، وب‌سایت ثقلین.
  28. «جادو و مردم شناسی»، ویکی‌فقه.
  29. «درباره مراسم زاردرمانی که در آن جن را از جسم فرد خارج می‌کنند!»، وب‌سایت سرپوش.

منابع

  • «آرامگاه لعل شهباز قلندر در پاکستان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1398ش.
  • «اذیت و آزار انسان توسط روح و جن»، وب‌سایت ثقلین، تاریخ درج مطلب: 28 تیر 1395ش.
  • بیگی، همت، «پیوند آوایی معنایی واژگان روح، ریح و ریحان از منظر اشتقاق»، فصل‌نامۀ آموزش معارف اسلامی، دورۀ 25، شمارۀ 3، بهار1392ش.
  • «بابا فریدالدین گنج‌شکر»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 6 دی 1402ش.
  • بلوکباشی، علی، «هویت‌سازی اجتماعی از راه بادزدایی گشتاری»، نامۀ انسان‌شناسی، دورۀ اول، شمارۀ اول، بهار و تابستان 1381ش.
  • «بلوچ و بلوچستان دین و معتقدات»، وب‌سایت کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت، تاریخ بازدید: 2 دی 1402ش.
  • «جادو و مردم‌شناسی»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 9 دی 1402ش.
  • جعفری، حمید، «زار»، وب‌سایت مرکزدائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1400ش.
  • «درباره مراسم زاردرمانی که در آن جن را از جسم فرد خارج می‌کنند!»، وب‌سایت سرپوش، تاریخ درج مطلب: 9 مهر 1398ش.
  • ریاحی، علی، زار و باد و بلوچ، تهران، کتابخانۀ ظهوری، 1397ش.
  • ساعدی، غلام‌حسین، اهل هوا، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی، 1345ش.
  • زاویه، سعید و اصل‌مرز، مهدی، «مطالعه‌ی تطبیقی آیین ‌زار در ایران و سودان»، نشریۀ هنرهای زیبا، شمارۀ 42، پاییز و زمستان 1389ش.
  • عقیده به جن نشانه تاثیرپذیری قرآن از فرهنگ جاهلی!»، وب‌سایت آیین رحمت، تاریخ بازدید: 7 آذر 1402ش.
  • سرافرازی، عباس، «فرقۀ مذهبی ذکری‌ها در بلوچستان»، پژوهش‌نامه‌ی تاریخ اسلام، سال اول، شمارۀ سوم، پاییز 1390ش.
  • «معرفی پیر و مرشدان گذشته اهل سنت»، وبلاگ سبزپاگ، تاریخ بازدید: 5 دی 1402ش.