همسایه‌داری

از ویکی‌زندگی

همسایه‌داری؛ رفتار و تعامل نیک با همسایه.

همسایه‌داری به رفتارها، تعاملات و روابط مثبت و احترام‌آمیز بین افرادی گفته می‌شود که در مجاورت یکدیگر زندگی می‌کنند. این مفهوم شامل مراقبت از یکدیگر، کمک‌های متقابل، رعایت حقوق همسایه و ایجاد فضایی آرام و امن در محیط زندگی مشترک است. همسایه‌داری یکی از ارزش‌های مهم اجتماعی است که در بسیاری از فرهنگ‌ها و ادیان به آن تاکید شده است. در گذشته، آداب همسایه‌داری در فرهنگ ایرانیان، عامل ایجاد صمیمیت و کاهش فاصله‌ها بود، تا جایی که همسایه را نزدیک‌تر از برادر می‌دانستند. آموزه‌های اسلام نیز به همسایه‌داری سفارش کرده است و پیامبر خدا تا جایی بر آن تأکید داشت که گمان می‌رفت همسایه سهمی از ارث خواهد داشت. همسایه‌داری، زندگی فردی را بهبود می‌بخشد و به ایجاد جامعه‌ای سالم و هماهنگ کمک می‌کند.

تعریف همسایه‌داری

همسایه‌داری به رفتار و تعامل نیک با همسایگان در چارچوب اخلاق و شرع گفته می‌شود.[۱] واژهٔ فارسی همسایه که از ترکیب «هم» و «سایه» شکل گرفته، به نوعی به امنیت و آرامش اشاره دارد. سایه به عنوان نمادی از حمایت و کمک در فرهنگ ایرانی شناخته می‌شود. همسایگی با مفاهیمی چون «در سایه هم زیستن»، «با هم بودن» و «همدل و یار بودن» پیوند خورده است.[۲]

اهمیت همسایه‌داری

نهاد همسایگی پس از خانواده، مهم‌ترین نهاد برای گسترش روابط اجتماعی است و انسجام آن می‌تواند تأثیر مثبتی بر سلامت روان افراد داشته باشد.[۳] در فرهنگ عمومی، ارتباط با همسایه و همسایه‌داری از اهمیت و ارزش بالایی برخوردار است. داشتن بهترین خانه با وجود همسایهٔ بد و مردم‌آزار امری ناخوشایند است. افراد باتجربه و زیرک پیش از خرید خانه، محلهٔ خوب و همسایگان بافرهنگ و سالم را جستجو می‌کنند. بزرگان دین هم به یافتن همسایه مناسب قبل از تهیهٔ خانه سفارش کرده و همسایه‌داری خوب را باعث جذب همسایه‌های زیاد دانسته‌اند. توجه به همسایگی در خرید و ساخت مغازه و محل کار هم رعایت می‌شود.[۴]

اصطلاح «حُسن همجواری» در روابط بین‌الملل و ارتباط کشورها نیز همسایه‌داری در سطح منطقه‌ای و جهانی را مهم جلوه می‌دهد.[۵] گسترش روابط دوستانهٔ کشورهای همسایه به گسترش حریم امنیتی و کاهش نفوذ دشمنان مشترک کمک می‌کند.[۶]

زندگی اجتماعی هویت افراد جامعه را مانند افراد خانواده‌ای قرار می‌دهد که پیوسته در ارتباط و نیاز با یکدیگر به سر می‌برند. ازاین رو همسایه‌ها، باید آرام‌بخش یکدیگر باشند و هر یک زیر سایهٔ همسایهٔ خود، احساس امنیت، آسودگی و اعتماد کنند. سخن وحی و سفارش پیشوایان دینی نیز روشنگر این مهم است. قرآن به نیکی به همسایهٔ نزدیک و دور دعوت می‌کند. پیامبر خاتم احترام به همسایه را مانند احترام به مادر، لازم دانسته است.[۷] فرشتهٔ وحی، پیوسته دربارۀ همسایگان سفارش می‌کرد تا جایی که پیامبر گمان کرد برای همسایه، سهمی در ارث قرار می‌دهد.[۸]

آداب همسایه‌داری

صبوری

شکیبایی و خویشتن‌داری در برابر آزار همسایه در شمار نشانه‌های همسایگی نیکو به حساب می‌آید.[۹]

حفظ حریم خصوصی

وقتی افراد مدت طولانی در یک محل زندگی می‌کنند، به تدریج از رازهای یکدیگر باخبر می‌شوند. فاش کردن این رازها و عیوب دیگران کار نادرستی است و مؤمن نباید در کار دیگران تجسس کند. اگر به طور تصادفی به رازی پی برد، باید آن را مخفی نگه دارد.

رعایت حقوق همسایه

در آیین همسایه‌داری رعایت برخی حقوق و هنجارها، نشانه جوانمردی قلمداد می‌شود، مانند سرکشی، رسیدگی، احوالپرسی، رفت‌وآمد، یاری، عیادت، انفاق و رفع نیاز، همدردی و مانند آن.[۱۰]

پیامبر خدا اصحابش را دربارهٔ حق همسایه چنین راهنمایی کرد که حق همسایه آن است که اگر در کاری درخواست کمک کرد به او کمک کنند، اگر وام خواست به او بپردازند، هرگاه تهی‌دست شد از او دست‌گیری کنند، چنانچه خیری به او رسید به او تبریک بگویند، هنگام بیماری به عیادتش بروند، در مصیبت‌ها به او تسلیت بگویند، اگر مُرد در تشییع جنازه‌اش حاضر شوند، بر ارتفاع خانهٔ خود بدون موافقت او نیفزایند تا مانع وزش نسیم و جریان هوا نشود، هرگاه میوه‌ای خریدند، مقداری به او هدیه کنند و با بوی غذای مطبوع خود او را میازارند، مگر آن که مقداری برایش بفرستند.[۱۱]

همسایه‌آزاری

آزار همسایه با فطرت بشر ناسازگار است و عقل نیز آن را نمی‌پسندد. اسلام همسایه‌آزاری را به شدت نکوهش کرده و آن را در شمار صفات اخلاقی نامناسب توصیف می‌کند. پیامبر خدا، زنی را که روزها روزه می‌گرفت و شب‌ها به نماز می‌ایستاد و صدقه می‌داد، ولی همسایه‌اش را با زبان آزار می‌داد، از اهل آتش دانست و خبر داد که در او خیری نیست.[۱۲]

او همچنین در رأس مصیبت‌های کمرشکن، همسایه‌ای را معرفی کرده که همسایه را با چشم می‌پاید و در دل خواهان رسوایی او است، اگر خوبی ببیند آن را می‌پوشاند، ولی اگر بدی ببیند آشکار می‌کند.[۱۳]

احکام همسایگی

از منظر فقه اسلامی، اگر اقدام انسان در ملک خود موجب ضرر قابل توجه و نامتعارف به همسایه شود، آن کار حرام بوده و برطرف‌کردن آن ضرر واجب است. همچنین برخی فقها با توجه به اقتضائات زندگی امروزی، توافق‌ها و قراردادهای متعارف در مجتمع‌های مسکونی و تجاری برای تامین هزینه‌های عمومی و مشترک همسایگان همچون نظافت و تعمیر را از حیث شرعی، الزام‌آور می‌دانند.[۱۴]

چالش‌های همسایه‌داری در دوران معاصر

ارتباطات همسایگی در گذشته به دلایل مختلفی همچون زندگی در محیط کوچک، سادگی و قناعت در سبک زندگی و نزدیکی محل کار رونق بیشتری داشت؛ اما امروزه عواملی مثل تشریفات و تجملات، دوری محل کار، چند‌شغلی، زندگی جدید شهری و آپارتمان‌نشینی، همسایه‌داری را با چالش‌هایی روبرو کرده است.[۱۵]

پژوهش‌ها نشانگر این است که کاهش جذابیت روابط همسایگی می‌تواند به دلیل گسترش روابط مجازی، کمرنگ‌شدن ارزش‌های اخلاقی، تمایلات فردگرایانه، پنهان‌ماندن هویت‌های واقعی یا خطاهای شناختی باشد.[۱۶]

برخی جامعه‌شناسان بر این باورند که تغییر سبک معماری از زندگی در خانه‌های مستقل به زندگی آپارتمان‌نشینی به کیفیت همسایه‌داری آسیب زده است. در گذشته محله‌محوری یک هویت جمعی به افراد می‌داد و همسایه‌ها در حل مشکلات یکدیگر سهیم بودند. در زندگی جدید خیریه‌ها جایگزین همسایگی و محله‌محوری شده‌اند و بهبود فضای همسایگی و احیای هویت محله نیازمند تلاش و پیگیری است.[۱۷]

همسایه‌داری در ایران

همسایه‌داری در فرهنگ ایرانی به عنوان یک ارزش شناخته می‌شود. در تاریخ ایران همسایگی در سطح یک نهاد اجتماعی و بر پایهٔ آموزه‌های اخلاقی و دینی شکل گرفته و کم‌شدن فاصله‌ها و صمیمیت میان مردم را به ارمغان آورده است.[۱۸]

یکی از نذورات قدیمی مردم برای برآورده‌شدن حاجات، نذر همسایه بود که به نام «تکیه همسایگی» شناخته می‌شد. در تهران قدیم به‌صورت هفتگی، یک یا دو بار غذایی می‌پختند و بین چند همسایه‌ که دست‌شان تنگ‌تر بود، توزیع می‌کردند. همهٔ همسایه‌ها در این کار با هم همدل و همراه می‌شدند. همچنین اگر کسی در خانه غذا یا میوه‌ای داشت که بویش در خانه همسایه می‌پیچید، مقداری از آن غذا یا میوه را در کاسه می‌ریخت و بین آنها تقسیم می‌کرد. در فصل بهار و پاییز همسایگان آغوز گوسفند یا گاو تازه‌زا را در کاسه‌ می‌ریختند و به همسایگان خود می‌دادند. فصل بهار فصل فراوانی گوشت بره بود و گوسفندداران گوشت قربانی را میان همسایگان تقسیم می‌کردند. شکل‌گیری ارتباط همسایگی، اطعام و احوال‌پرسی از مهم‌ترین برکات این نذری‌ها بود.[۱۹]

در برخی محله‌ها، پشت‌بام خانه‌ها در حکم حیاط بود و احوال‌پرسی و دورهمی معمول همسایه‌ها آن‌جا انجام می‌شد. رایج بود که هنگام پخت آش یا غذایی که بوی اشتهاآوری داشت خانوادهٔ همسایه را بر روی بام خانه، به شام مشترک دعوت می‌کردند و هر همسایه با ظرف غذایی که آماده کرده بود دور سفره حاضر می‌شد.[۲۰]

ضرب‌المثل‌ها

در سایهٔ آموزه‌های دینی مثل‌هایی کوتاه و روان با موضوع همسایه‌داری در زبان فارسی شکل گرفته که ارزش‌ها وضدارزش‌ها را در این زمینه یادآور می‌شود. «همسایه از حال همسایه آگاه است»، «همسایه از همسایه ارث می‌برد» و «همسایهٔ نزدیک به از برادر دور» بر اهمیت همسایه‌داری اشاره دارد.[۲۱]

مثل‌هایی چون «در خانه‌ات را ببند، همسایه‌ات را دزد نکن» و «همسایه را به گناه همسایه نمی‌گیرند» برای حفظ حریم خصوصی کاربرد دارد. مواردی مانند «شیرینی همسایه به کاسهٔ همسایه است» نیز ناشی از ارتباطات محبت‌آمیز همسایگی است. در پرهیز از توقع بی‌جا به همسایه گفته‌اند: «زینت همسایه برای تو گردنبند نمی‌شود» یا «بار خود را به عهدهٔ همسایه ول نکن». پیشنهاد کوچ‌کردن هم برای امان از آزار همسایه در ضرب‌المثل‌ها بازتاب داشته است: «اگر دندانت درد می‌کند بکش؛ اگر همسایه‌ات بد است کوچ کن» و «همسایه را فروختم نه خانه را». مردم ایران هنگام تاکید بر قناعت و اعتماد به نفس، مَثل «مرغ همسایه غاز است» را بر زبان می‌‌‌‌آورند.[۲۲]

آثار همسایه‌داری

آرامش خاطر

برخورد و رفتار نیک با همسایه آسایش و آرامش او را در پی دارد و از سوی دیگر سبب آسودگی جسم و جان احترام‌گذارنده نیز می‌شود.[۲۳]

افزایش امنیت

برقراری روابط نیک با همسایگان را روشی مناسب برای افزایش امنیت معرفی کرده‌اند. همسایگان خوب، حصاری امنیتی برای یکدیگر به شمار می‌آیند. برای نمونه آنان می‌توانند با آگاهی از احوال همسایه در هنگام مسافرت از خانه و اموال همسایه مراقبت کنند یا ناظر و مواظب وسایل نقلیه‌ای باشند که در معرض دید آن‌ها قرار دارد. در مقابل، تخریب ارتباط همسایگی سطح امنیت محیط زندگی را کاهش می‌دهد.[۲۴]

گسترش شادی

بر اساس یک پژوهش جامعه‌شناختی در شهر همدان روشن شد ارتباط قوی و مستقیمی میان تعاملات همسایگی و نشاط اجتماعی شهروندان برقرار است. بدین ترتیب هر‌اندازه پیوند همسایگی بهتر و بیشتری شکل بگیرد، عواطف مثبت و سازنده، رضایت از محل زندگی و اعتماد به همسایگان بیشتر شده و احساسات منفی کاهش می‌یابد.[۲۵]

طول عمر، شهر آباد و آمرزش گناه

همسایه‌داری بازتاب مثبتی برای خود فرد دارد. آرامش روانی و طول عمر افراد را می‌افزاید. نیکی به همسایگان و مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی، به پاکیزگی و آبادانی شهرها و محیط زندگی کمک می‌کند و روزی را وسعت می‌دهد. آمرزش گناهان یکی از پاداش‌های خداوند به افرادی است که در رفتار خود با همسایگان دقت و توجه دارند. هرکه بمیرد درحالی‌که سه همسایه داشته باشد و همگی از او راضی باشند، بنابر نقل سخنی از پیامبر آمرزیده می‌شود.[۲۶]

پانویس

  1. شایسته‌رخ، «همسایه‌داری در مثل‌های فارسی با رویکرد اخلاق اسلامی»، ص138.
  2. ابراهیمی، «سایه‌تان کم نشود»، وب‌سایت روزنامه شهروند.
  3. نقره‌خامه، «معضل بی‌اعتنایی در روابط همسایگی»، خبرگزاری ایسنا.
  4. محدثی، اخلاق معاشرت، وب‌سایت کتابخانه دیجیتالی تبیان.
  5. محدثی، اخلاق معاشرت، وب‌سایت کتابخانه دیجیتالی تبیان.
  6. «تقویت روابط با همسایگان؛ گسترش حریم امنیتی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
  7. کلینی، الکافی، 1430ق، ج9، ص420.
  8. «آیین همسایه‌داری و آثار رعایت حقوق همسایه»، خبرگزاری صدا و سیما.
  9. شایسته‌رخ، «همسایه‌داری در مثل‌های فارسی با رویکرد اخلاق اسلامی»، ص138-139.
  10. «روابط با همسایگان در آیین محمدی چگونه است؟»، خبرگزاری مهر.
  11. مقدس‌نیا، آداب معاشرت، 1379ش، ص217.
  12. «آیین همسایه‌داری و آثار رعایت حقوق همسایه»، خبرگزاری صدا و سیما.
  13. حمیری، قرب الاسناد، 1413ق، ص81.
  14. «احکام همسایگی»، وب‌سایت رسمی آیت‌الله سیستانی.
  15. رحیمی، «آداب همسایه‌داری در سبک زندگی اسلامی»، ص98.
  16. نقره‌خامه، «معضل بی‌اعتنایی در روابط همسایگی»، خبرگزاری ایسنا.
  17. «همسایه‌مداری یک ارزش فرهنگی‌ ـ دینی است»، خبرگزاری مهر.
  18. ابراهیمی، «سایه‌تان کم نشود»، وب‌سایت روزنامه شهروند.
  19. روزبهانی، «غذایی که به نیت همسایه بار گذاشته می‌شد»، وب‌سایت همشهری آنلاین.
  20. حسن‌زاده، «بفرمایید شام روی پشت بام!»، وب‌سایت همشهری آنلاین.
  21. شایسته‌رخ، «همسایه‌داری در مثل‌های فارسی با رویکرد اخلاق اسلامی»، ص140-141.
  22. شایسته‌رخ، «همسایه‌داری در مثل‌های فارسی با رویکرد اخلاق اسلامی»، ص149-151، 155 و 159.
  23. شایسته‌رخ، «همسایه‌داری در مثل‌های فارسی با رویکرد اخلاق اسلامی»، ص138.
  24. «توصیه‌های حفاظتی در رابطه با همسایگان»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی گلستان.
  25. خطیبی، «تبیین جامعه‌شناختی تعاملات همسایگی و تاثیر آن بر احساس نشاط اجتماعی شهروندان در همدان»، ص128.
  26. ذاکری، «آداب همسایه‌داری در اسلام | رفتار نیکو با همسایه روزی را زیاد می‌کند»، وب‌سایت شهرآرا نیوز.

منابع

  • «آیین همسایه‌داری و آثار رعایت حقوق همسایه»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 30 فروردین 1402ش.
  • ابراهیمی، آمنه، «سایه‌تان کم نشود»، وب‌سایت روزنامه شهروند، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1394ش.
  • «احکام همسایگی»، وب‌سایت رسمی آیت‌الله سیستانی، تاریخ بازدید: 8 دی 1403ش.
  • «تقویت روابط با همسایگان؛ گسترش حریم امنیتی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1403ش.
  • «توصیه‌های حفاظتی در رابطه با همسایگان»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی گلستان، تاریخ بازدید: 15 دی 1403ش.
  • حسن‌زاده، «بفرمایید شام روی پشت بام!»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد 1403ش.
  • حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، قم، مؤسسهٔ آل‌البیت، 1413ق.
  • خطیبی، اعظم، «تبیین جامعه‌شناختی تعاملات همسایگی و تاثیر آن بر احساس نشاط اجتماعی شهروندان درهمدان»، در مجلهٔ مطالعات جامعه‌شناختی شهری، شماره 22، بهار 1396ش.
  • ذاکری، حمیده، «آداب همسایه‌داری در اسلام | رفتار نیکو با همسایه روزی را زیاد می‌کند»، شهرآرا نیوز، تاریخ درج مطلب: 9 آبان 1402ش.
  • رحیمی، مرتضی، «آداب همسایه‌داری در سبک زندگی اسلامی»، در مجلهٔ پژوهش‌های اسلامی اجتماعی، شماره 102، پاییز 1393ش.
  • «روابط با همسایگان در آیین محمدی چگونه است؟»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 6 بهمن 1391ش.
  • روزبهانی، ثریا، «غذایی که به نیت همسایه بار گذاشته می‌شد»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 7 آذر 1402ش.
  • شایسته‌رخ، الهه، «همسایه‌داری در مثل‌های فارسی با رویکرد اخلاق اسلامی»، در مجلهٔ فرهنگ مردم ایران، شماره 50 و 51، پاییز و زمستان 1396ش.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الحدیث، 1430ق.
  • «همسایه‌مداری یک ارزش فرهنگی‌ ـ دینی است»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 13 تیر 1402ش.
  • محدثی، جواد، اخلاق معاشرت، در وب‌سایت کتابخانه دیجیتالی تبیان.
  • مقدس‌نیا، سید محمد، آداب معاشرت، قم، افق فردا، 1379ش.
  • نقره‌خامه، محبوبه، «معضل بی‌اعتنایی در روابط همسایگی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1397ش.