کبوتر با کبوتر، باز با باز

کبوتر با کبوتر، باز با باز؛ ضرب‌المثلی که به تمایل افراد برای ارتباط با افراد شبیه خودشان، اشاره دارد.

ضرب‌المثل «کبوتر با کبوتر، باز با باز»، از معروف‌ترین و پرکاربردترین ضرب‌المثل‌های زبان فارسی است. این ضرب‌المثل به ویژگی مهمی در انسان‌ها اشاره می‌کندکه بر اساس آن، افراد معمولاً با کسانی معاشرت و همنشینی می‌کنند که از نظر فکری و فرهنگی یا طبقۀ اجتماعی و اقتصادی شبیه به خودشان باشند.

مفهوم‌شناسی ضرب‌المثل «کبوتر با کبوتر، باز با باز»

در فرهنگ و ادبیاتِ جوامع مختلف، حیوانات اغلب بیانگر ویژگی‌های خاصی هستند که استفاده از آن‌ها در ضرب‌المثل‌ها به انتقال مفاهیم عمیق‌تر و ایجاد یک تصویر ذهنی قوی کمک می‌کند. انسان‌ها در خرده‌فرهنگ‌ها و جوامع گوناگون با استفاده از ویژگی‌های شناخته‌شده در حیوانات خصلت‌ها، عادت‌های زشت و ناپسند و شیوه‌ها و جنبه‌های فرودست زندگی انسان را به‌صورت عینی و ملموس بازنمایی می‌کنند.

شعر مشهور «کبوتر با کبوتر، باز با باز، کند هم‌جنس با هم‌جنس پرواز» در ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی نیز با استعاره از نام حیوانات، انگارۀ شناختیِ مهمی را منتقل می‌کند. در این بیت که به‌صورت ضرب‌المثل رایج شده است، کبوتر و باز به‌عنوان نمادهای دو طبقه، قشر، صنف و گروه مختلف اجتماعی به‌کار رفته است. کبوتر معمولاً به‌عنوان یک پرندۀ صلح‌جو و اجتماعی شناخته می‌شود، در حالی که باز به‌عنوان یک پرندۀ شکاری و سلطه‌گر شناخته شده است. با اشاره به این حیوانات در ضرب‌المثل، این مفهوم تداعی می‌شود که افراد تمایل به معاشرت و هم‌نشینی با کسانی دارند که از نظر شخصیت، منزلت اجتماعی و الگوی زیستن شبیه هم هستند.

این مقایسه همچنین به این مطلب اشاره دارد که در طبیعت، پرندگان معمولاً با همنوع خود پرواز می‌کنند و این الگو را می‌توان به روابط انسانی تعمیم داد. به این معنی که افراد با کسانی که از نظر ویژگی‌ها و منزلت اجتماعی و سبک زندگی همانند هستند، ارتباط بهتری برقرار می‌کنند و سازگاری بیشتری دارند.

ریشه ضرب‌المثل «کبوتر با کبوتر، باز با باز»

ریشه و منشأ ضرب‌المثل «کبوتر با کبوتر، باز با باز» شعری از نظامی گنجوی است:

کند با جنس خود هر جنس پرواز *** کبوتر با کبوتر، باز با باز

همچنین در فرهنگ عامیانه، داستان زیر در مورد این ضرب‌المثل معروف است:

در روزگار قدیم، پرنده‌فروشی بود که در راه پرنده‌ها دام پهن می‌کرد و آن‌ها را شکار می‌کرد. او پرنده‌هایی را که شکار می‌کرد، در قفس می‌انداخت و به مردم می‌فروخت. دکان پرنده‌فروش پر از گنجشک، قمری، بلبل، قناری، طوطی، کبوتر و سار بود.

مشتری‌های پرنده‌فروش، آدم‌های مختلفی بودند. بعضی‌ها بلبل می‌خریدند تا از صدای زیبایش لذت ببرند، بعضی‌ها کبوتر می‌خریدند تا کبوتربازی کنند یا آن را برای غذا ببرند. یک روز، پرنده‌فروش به تله‌هایش سر زد و دید که به جز چند گنجشک، یک کلاغ هم در دام گرفتار شده است.

کلاغ که از اسارت خود ناراضی بود، شروع به قارقار کرد و آنقدر این کار را ادامه داد تا صاحب مغازه را عصبانی کرد. کلاغ‌های دیگری که از آن طرف می‌گذشتند، صدای قارقار او را شنیدند و دسته‌جمعی روی شاخه‌های درختی نزدیک مغازه نشستند و شروع به قارقار کردند.

کلاغ‌ها آن‌قدر به کار خود ادامه دادند تا این‌که صاحب مغازه از کاری که کرده بود پشیمان شد و در قفس کلاغ را باز کرد تا او را رها کند. اما همزمان با کلاغ، گنجشک‌ها و کبوترها هم فرار کردند، ولی طوطی در آنجا ماند تا با تقلید صدای آدم‌ها آن‌ها را خوشحال کند. پیشینیان با این داستان می‌خواستند نشان دهند که هر کسی باید با هم‌نوع خود معاشرت کند و به همین دلیل گفته می‌شود: کبوتر با کبوتر، باز با باز، کند هم‌جنس با هم‌جنس پرواز.

کاربرد ضرب‌المثل «کبوتر با کبوتر، باز با باز»

ضرب‌المثل «کبوتر با کبوتر، باز با باز» در زندگی روزمرۀ مردم کاربردهای زیادی دارد، مانند زمانی که می‌خواهند بگویند افراد باید با کسانی معاشرت یا ارتباط برقرار کنند که از نظر طبقۀ اجتماعی، فرهنگی یا اقتصادی شبیه به خودشان باشد.

از دیگر مواردی که این ضرب‌المثل در میان مردم بسیار به کار می‌رود در مواقعی است که دو نفر قصد ازدواج داشته باشند ولی شرایط آنها هم‌خوانی نداشته باشد. بر اساس این انگارۀ شناختی، برای ازدواج موفق، همسانی اجتماعی و فرهنگی یک ضرورت است و اختلاف طبقاتی در ازدواج می‌تواند مشکلات زیادی را به‌دنبال داشته باشد. همچنین برخی خانواده‌ها از این ضرب‌المثل برای راهنمایی فرزندان خود در معاشرت با دیگران استفاده می‌کنند تا آنها با افرادی ارتباط برقرار کنند که از حیث فرهنگی و فکری، همسان باشند.

بن‌مایه‌های ضرب‌المثل «کبوتر با کبوتر، باز با باز»

ضرب‌المثل «کبوتر با کبوتر، باز با باز» به چند مورد اصلی اشاره دارد:

اهمیت سازگاری و درک متقابل

بن‌مایۀ اصلی این ضرب‌المثل، توجه به سازگاری و درک بهتر میان افراد است. این سازگاری سبب می‌شود که روابط عمیق‌تر و مؤثرتری بین افراد شکل بگیرد. انسان‌ها معمولاً با کسانی که از نظر اجتماعی، فرهنگی یا اقتصادی شبیه به خودشان هستند، راحت‌تر ارتباط برقرار می‌کنند.

توجه به همسانی در ازدواج و تشکیل خانواده

یکی از پررنگ‌ترین مصداق‌های این ضرب‌المثل در زمینۀ ازدواج است. مردم بر این باور هستند که برای ازدواج موفق، دو طرف باید از طبقۀ اجتماعی مشابه باشند تا از مشکلات ناشی از اختلاف طبقاتی جلوگیری شود.

تأکید بر همسانی در انتخاب دوستان

این ضرب‌المثل همچنین به انتخاب دوستان و هم‌نشین‌ها اشاره دارد و بر اهمیت معاشرت با افرادی تأکید می‌کند که ویژگی‌های مشابه دارند. از منظر دانش جامعه‌شناسی، بر اساس نظریۀ همنشینی افتراقی، رفتار انحرافی از طریق همنشینی با افرادی آموخته می‌شود که تعریف‌های مختلفی از قوانین دارند؛ اگر فردی در محیطی باشد که تعریف‌های نقض قوانین بر تعریف‌های تأیید کنندۀ قوانین غلبه دارد، احتمال دارد که رفتار انحرافی را بیاموزد.

همچنین، دیدگاه کنش متقابل نمادین و نظریه ساخت‌یابی آنتونی گیدنز، بر این نکته تأکید می‌کنند که هویت و رفتار افراد در تعامل با دیگران و در یک بستر اجتماعی شکل می‌گیرد. این نظریه‌ها نشان می‌دهند که همنشینی و تعاملات اجتماعی چگونه می‌توانند بر شکل‌گیری هویت و رفتار افراد تأثیر بگذارند.

چالش مفهومی ضرب‌المثل «کبوتر با کبوتر، باز با باز»

توجه به همسانی در برقراری انواع روابط و پیوندهای اجتماعی می‌تواند هم مفید باشد و هم محدود کننده. از یک سو، همسانی می‌تواند به ایجاد روابطی منجر شود که در آن افراد به‌راحتی با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و تفاهم بیشتری داشته باشند و این به‌دلیل شباهت در ارزش‌ها، سبک زندگی و انتظارات است. مثلا در ازدواج، هم‌طبقه بودن می‌تواند کاهش اختلاف نظر در مسائل مالی، تحصیلی و اجتماعی را به همراه داشته باشد و به سلامت روان خانواده کمک کند.

از سوی دیگر، همسانی می‌تواند محدودکننده باشد و افراد فرصت کمتری برای تجربۀ تفاوت‌ها و یادگیری از طبقات مختلف اجتماعی داشته باشند. در یک محیط بسته و کم‌تنوع، افراد از درک و تجربۀ جهان از دیدگاه‌های مختلف بازمی‌مانند.

از این منظر، هم‌طبقه بودن در روابط می‌تواند مفید باشد، اما نباید به‌معنای انزوا و عدم تعامل با افراد از طبقات مختلف باشد. تعامل با افراد از طبقات مختلف می‌تواند به توسعۀ فردی و اجتماعی کمک کند و دیدگاه‌های جدیدی را به‌وجود آورد. این ضرب‌المثل اگرچه مفاهیم خوبی را منتقل می‌کند، اما همیشه نمی‌توان آن را به همۀ شرایط تعمیم داد و تفاوت‌های اقتصادی یا فرهنگی لزوماً مانع دوستی یا ازدواج موفق نیست.

ضرب‌المثل در ادبیات فارسی

ضرب‌المثل «کبوتر با کبوتر، باز با باز» در ادبیات فارسی در اشعار مختلفی به کار رفته است. به‌عنوان مثال، مجتبی شیرانی شعری با مضمون این ضرب‌المثل سروده است:

باید بشناسمت تا همسفر شیم *** برای این سفر آماده‌تر شیم

باید با هم بریم تو جادۀ عشق *** برای عشق هم، شیر و عسل شیم

کبوتر می‌شم و با شوق پرواز *** رو بامِ عشق تو پر می‌کشم باز

تو می‌دونی که میگن از قدیما *** کبوتر با کبوتر، باز با باز

دیگه هندونۀ در بسته کاله *** همه احوال آدم‌ها تو فاله

به قول مشتی میرزای تو قصه *** همه خوشبختی‌ها عمرش دو ساله

مولانا نیز در ابیاتی از اشعار خود به این مفهوم اشاره کرده است، مانند:

ذره ذره کاندرین ارض و سماست *** جنس خود را هر یکی چون کهرباست

یا

ناریان مر ناریان را جاذب‌اند *** نوریان مر نوریان را طالب‌اند

ضرب‌المثل «کبوتر با کبوتر، باز با باز» در زبان‌های دیگر

ضرب‌المثل «کبوتر با کبوتر، باز با باز» در زبان‌های دیگر معادل‌هایی دارد که مفهوم نزدیکی و مشابهت افراد در روابط اجتماعی را منتقل می‌کنند. مثلا در زبان انگلیسی عبارت: Birds of a feather flock together به این معنا است که افرادی که علایق، سلایق و ویژگی‌های مشابهی دارند، تمایل دارند با یکدیگر معاشرت کنند. در زبان فرانسوی هم عبارت: Qui se ressemble s'assemble به‌معنای آن است که انسان‌های شبیه و همسان، دور هم جمع می‌شوند.

مفهوم ضرب‌المثل «کبوتر با کبوتر، باز با باز» در آموزه‌های اسلامی

انگارۀ شناختیِ برآمده از ضرب‌المثل «کبوتر با کبوتر، باز با باز» در آموزه‌های دینی با توجه به مفاهیمی همچون هم‌خوانی و هم‌جنسی در روابط انسانی نمود دارد. این ضرب‌المثل که بر اهمیت معاشرت و ازدواج افراد با هم‌طبقه و هم‌شأن خود تأکید دارد، می‌تواند از جنبه‌های مختلف با آموزه‌های دینی مرتبط باشد:

اهمیت کفویت در ازدواج

در آموزه‌های اسلام، کفویت در ازدواج به‌معنای تناسب و هماهنگی بین زوجین در ابعاد مختلف زندگی از جمله دین‌داری، اخلاق، فرهنگ و وضعیت اجتماعی است. این هم‌کفوی می‌تواند به ایجاد تفاهم و استحکام بیشتر در زندگی زناشویی کمک کند.

آیات متعددی در قرآن به این موضوع اشاره می‌کند که افراد ناپاک، از نظر اخلاقی یا رفتاری، معمولاً با افراد ناپاک ارتباط برقرار می‌کنند و افراد پاک با افراد پاک. این آیات از یک واقعیت تکوینی در عالَم حکایت دارند که بر اساس آن، افراد معمولاً با کسانی ارتباط دارند که شبیه خودشان هستند.

تأکید بر معاشرت با افراد صالح

آموزه‌های دینی بر اهمیت معاشرت با افراد صالح و نیکوکار تأکید دارند. در قرآن کریم و روایات اسلامی، مؤمنان به دوستی و همراهی با کسانی تشویق شده‌اند که به رشد معنوی و اخلاقی آن‌ها کمک کنند. همچنین اسلام همنشینی با افراد بد را دارای عواقب وخیمی در دنیا و آخرت دانسته است.

توجه به تفاوت‌های فردی

آموزه‌های دینی به تفاوت‌های فردی و احترام به تنوع انسانی نیز توجه دارند. قرآن کریم انسان‌ها را به شناخت یکدیگر و تعامل مثبت با وجود تفاوت‌ها دعوت می‌کند.

کاربرد ضرب‌المثل در زندگی سیاسی و ‌اجتماعی ایرانیان

ضرب‌المثل «کبوتر با کبوتر، باز با باز» در مسائل اجتماعی و سیاسی ایرانیان کاربردهای زیادی دارد. این ضرب‌المثل به‌طور غیرمستقیم به هم‌نشینی، هم‌فکری و اتحاد گروه‌های هم‌سان اشاره می‌کند. به‌طور مثال در گروه‌بندی‌های سیاسی، احزاب و جریان‌های سیاسی با افراد و جریان‌هایی هم‌پیمان می‌شوند که از نظر ایدئولوژی، اهداف و ارزش‌ها به آن‌ها نزدیک باشند. همچنین در مناطق مختلف ایران، گروه‌های قومی مانند کردها، ترک‌ها، بلوچ‌ها و عرب‌ها معمولاً در فعالیت‌های درون‌گروهی خود بیشتر شرکت می‌کنند و با هم‌فکران خود هم‌نشینی بیشتری دارند.

در محیط‌های دانشگاهی و صنفی نیز، افراد با کسانی هم‌کاری می‌کنند که از نظر فکری و اهداف به آن‌ها نزدیک هستند و کمتر با گروه‌های مخالف هم‌کاری می‌کنند. در عصر حاضر، افراد در رسانه‌ها و فضای مجازی، معمولاً مخاطبان هم‌فکر خود را جذب می‌کنند و کمتر با گروه‌های مخالف تعامل دارند که این مصداق مفهوم این ضرب‌المثل است. در انتخابات هم، مردم معمولاً به کسانی رأی می‌دهند که از نظر فکری و سیاسی به آن‌ها نزدیک‌تر هستند.

در سیاست خارجی و روابط بین‌المللی نیز ایران با کشورهایی هم‌پیمان می‌شود که از نظر ایدئولوژی یا منافع مشترک به آنها نزدیک باشد. سیاست خارجی نظام جمهوری اسلامی ایران، بر پایۀ تفکر اسلامی و ضداستعماری بنا شده است و بر همین اساس، این تفکر در تقابل با نظام سرمایه‌داری و به‌ویژه سیاست‌های آمریکا قرار دارد. این تقابل فکری و مبنایی سبب شده است ایران در برقراری روابط با کشورها، سیاست نگاه به شرق را پررنگ‌‌تر دنبال کند و همچنین با برخی جنبش‌های مقاومت مانند حزب‌الله لبنان و حماس روابط نزدیک‌تری داشته باشد و با آنها همکاری کند.

منابع

• قرآن کریم.
• «اختلاف طبقاتی بین زوج چقدر مشکل‌ساز است؟»، وب‌سایت سیمیاروم، تاریخ درج مطلب: 2 فوریه 2020م.
• «اصطلاح کبوتر با کبوتر، باز با باز، کند همجنس با همجنس پرواز به زبان فرانسه»، وب‌سایت امیر گلرخی، تاریخ بازدید: 19 اسفند 1403ش.
• الهی، الله‌قلی، «تفاوت‌هاى فردى»، نشریه علمی معرفت، شماره 10، 1373ش.
• پاکروان، مولود، «قدرت رفاقت بین‌طبقاتی»، وب‌سایت هفته‌نامه تجارت فردا، تاریخ درج مطلب: 19 شهریور 1401ش.
• «تحلیل اندیشکده شورای روابط خارجی آمریکا از توافق ایران و روسیه»، وب‌سایت مشرق، تاریخ درج مطلب: 8 فروردین 1400ش.
• «درباره روابط رو به رشد ایران با چین و روسیه»، وب‌سایت دیپلماسی ایرانی، تاریخ درج مطلب: 2 اسفند 1403ش.
• «دوستی با افراد ناباب»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: 16 دی 1392ش.
• «رفتارشناسی انتخابات؛ از دلبستگی روانشناختی تا گرایش سیاسی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1399ش.
• «سمبل پرندگان و معانی آنها»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 25 بهمن 1401ش.
• «ضرب‌المثل کبوتر با کبوتر، باز با باز»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 18 اسفند 1403ش.
• «ضرب‌المثل کبوتر با کبوتر باز با باز، کند هم‌جنس با هم‌جنس پرواز»، وب‌سایت نم‌نمک، تاریخ بازدید: 17 اسفند 1403ش.
• علیزاده اقدم، محمدباقر و دیگران، «مطالعه نقش تعدیل کننده سرمایه اجتماعی و ابعاد آن در ارتباط با قوم گرایی در جوانان ۱۸ تا ۲۹ سال شهر تبریز»، مجله علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد، سال چهاردهم، شماره 2، 1396ش.
• «کبوتر با کبوتر، باز با باز»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: 3 اردیبهشت 1390ش.
• «کبوتر با کبوتر، باز با باز»، وب‌سایت شعر نو، تاریخ درج مطلب: 18 شهریور 1394ش.
• «کبوتر با کبوتر، باز با باز به زبان انگلیسی»، وب‌سایت پردیس تالک، تاریخ بازدید: 19 اسفند 1403ش.
• «معاشرت با افراد عالم و صالح از عوامل سعادت انسان است»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 22 اردیبهشت 1399ش.
• «معنی ضرب‌المثل کبوتر با کبوتر باز با باز، کند هم‌جنس با هم‌جنس پرواز+داستان»، وب‌سایت دانش‌چی، تاریخ بازدید: 17 اسفند 1403ش.
• «معنی ضرب‌المثل کبوتر با کبوتر باز با باز، کند همجنس با همجنس پرواز»، وب‌سایت ستاره، تاریخ به‌روزرسانی: 20 خرداد 1402ش.
• «معنی ضرب‌المثل کبوتر با کبوتر باز با باز، کند همجنس با همجنس پرواز»، وب‌سایت ماگرتا، تاریخ بازدید: 17 اسفند 1403ش.
• مولانا، مثنوی معنوی، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 26 اسفند 1403ش.
• میرباقری، سیدمحسن، «همتایی یا هم‌کفو بودن زوجین»، وب‌سایت ایمانور، تاریخ بازدید: 18 اسفند 1403ش.
• نخاولی، فاخته و استاجی، اعظم، «بررسی کاربرد مجازی نام حیوانات در زبان فارسی»، وب‌سایت دانشگاه فردوسی مشهد، تاریخ بازدید: 26 اسفند 1403ش.
• نظامی گنجوی، خمسه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 18 اسفند 1403ش.
• هاشملو، جعفر، «نظریه جرم‌شناسی هم‌نشینی افتراقی ادوین ساترلند»، وب‌سایت روانشناسی هاشملو، تاریخ درج مطلب: 19 بهمن 1401ش.
• هاشملو، «نظریه‌های جامعه‌شناختی آنتونی گیدنز»، وب‌سایت روانشناسی هاشملو، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1401ش.