←تقسیمات کشوری
بدون خلاصۀ ویرایش |
مهدی مهدوی (بحث | مشارکتها) |
||
| (۵ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
<big>'''جبل عامل'''؛</big> سرزمین ساحلی در جنوب لبنان و از کانون‌های مهم گسترش فرهنگ تشیع. | <big>'''جبل عامل'''؛</big> سرزمین ساحلی در جنوب لبنان و از کانون‌های مهم گسترش فرهنگ تشیع. | ||
جبل عامل، منطقه‌ای حاصل‌خیز در جنوب لبنان و از کانون‌های فرهنگ و تمدن فنیقی در دوران باستان و از مراکز مهم فرهنگی شیعه در دوران اسلامی است. این منطقه به‌دلیل موقعیت راهبردی، حاصل‌خیزی، آثار باستانی نقش آن در گسترش فرهنگ تشیع از اهمیت و جایگاه والایی در جهان اسلام برخوردار است. | جبل عامل، منطقه‌ای حاصل‌خیز در جنوب [[لبنان]] و از کانون‌های فرهنگ و تمدن فنیقی در دوران باستان و از مراکز مهم فرهنگی [[شیعه]] در دوران اسلامی است. این منطقه به‌دلیل موقعیت راهبردی، حاصل‌خیزی، آثار باستانی نقش آن در گسترش فرهنگ تشیع از اهمیت و جایگاه والایی در جهان اسلام برخوردار است. | ||
==نام‌گذاری== | ==نام‌گذاری== | ||
| خط ۹: | خط ۹: | ||
==تاریخچه== | ==تاریخچه== | ||
سرزمین جبل‌عامل در دوران باستان محل زندگی کنعانیانِ سامی‌تبار<ref>حتی، لبنان فی التاریخ، 1959م، ص9.</ref> و شهر «صور» در این منطقه خاستگاه دانشمندان بزرگی مانند «موخوس صیدونی»، «امورفیس صوری»،<ref>بنوت، حرکات النضال فی جبل‌عامل، 1993م، ص24.</ref> «اقلیدس»<ref>اندلسی، التعریف بطبقات الامم، 1376ش، ص179.</ref> و «فرفوریوس» بوده است.<ref>اندلسی، التعریف بطبقات الامم، 1376ش، ص215.</ref> قبیلۀ عامله در پی حادثۀ طبیعی سیل و ویرانی سد مأرب در سرآغاز هزارۀ قبل از میلاد، در مقطع‌های مختلف زمانی از همان زمان تا سده‌های نزدیک به ظهور اسلام به تدریج از یمن، نخست به جنوب بحرالمیت و سپس به کوهساران جبل‌عامل کوچیده‌اند.<ref>آل صفا، تاریخ جبل‌عامل، 1981م، ص83. </ref> مردم این سرزمین در دوران پیش از اسلام به آیین مسیحیت معتقد بوده‌اند<ref>حوت، فلسطین، 1991م، ص71.</ref> و پس از آغاز فتح اسلامی سرزمین شام، دین اسلام را قبول کردند و از همان زمان به پیروی از امام علی (تشیع) معروف شدند.<ref>فقیه، جبل‌عامل في التاريخ، 1986م، ص31.</ref> از نظر سیاسی و نظامی، هنگام ظهور اسلام این منطقه در تصرف دولت بیزانس بود و در ۶۳۳م سپاه اسلام به مرزهای شام رسید. در جنگ یرموک که در ساحل رودی به همین نام رخ داد، مسلمانان نیروهای بیزانسی را به سمت شمال راندند و این مناطق به دست سپاه اسلام افتاد.<ref>بنوت، حرکات النضال فی جبل‌عامل، 1993م، ص29-30.</ref>در قرن‌های ۶ تا ۸ هجری قمری شیعیان این منطقه از نظر علمی قوت یافتند، اما از جانب اهل‌سنت این منطقه، به رافضی‌بودن متهم شدند و تحت ستم قرار گرفتند. تعداد زیادی از عالمان شیعی از جمله شهید اول در این درگیری‌ها کشته شدند و تعداد زیاد آنها به جاهای دیگر از جمله ایران مهاجرت کردند.<ref>[https://www.isna.ir/news/1403071612587/%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%84%D8%A8%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%DA%AF%D8%B0%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE شیعیان لبنان در گذر تاریخ»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> | سرزمین جبل‌عامل در دوران باستان محل [[زندگی]] کنعانیانِ سامی‌تبار<ref>حتی، لبنان فی التاریخ، 1959م، ص9.</ref> و شهر «صور» در این منطقه خاستگاه دانشمندان بزرگی مانند «موخوس صیدونی»، «امورفیس صوری»،<ref>بنوت، حرکات النضال فی جبل‌عامل، 1993م، ص24.</ref> «اقلیدس»<ref>اندلسی، التعریف بطبقات الامم، 1376ش، ص179.</ref> و «فرفوریوس» بوده است.<ref>اندلسی، التعریف بطبقات الامم، 1376ش، ص215.</ref> قبیلۀ عامله در پی حادثۀ طبیعی سیل و ویرانی سد مأرب در سرآغاز هزارۀ قبل از میلاد، در مقطع‌های مختلف زمانی از همان زمان تا سده‌های نزدیک به ظهور اسلام به تدریج از یمن، نخست به جنوب بحرالمیت و سپس به کوهساران جبل‌عامل کوچیده‌اند.<ref>آل صفا، تاریخ جبل‌عامل، 1981م، ص83. </ref> مردم این سرزمین در دوران پیش از اسلام به آیین مسیحیت معتقد بوده‌اند<ref>حوت، فلسطین، 1991م، ص71.</ref> و پس از آغاز فتح اسلامی سرزمین شام، [[دین]] اسلام را قبول کردند و از همان زمان به پیروی از [[امام علی]] (تشیع) معروف شدند.<ref>فقیه، جبل‌عامل في التاريخ، 1986م، ص31.</ref> از نظر سیاسی و نظامی، هنگام ظهور اسلام این منطقه در تصرف دولت بیزانس بود و در ۶۳۳م سپاه اسلام به مرزهای شام رسید. در جنگ یرموک که در ساحل رودی به همین نام رخ داد، مسلمانان نیروهای بیزانسی را به سمت شمال راندند و این مناطق به دست سپاه اسلام افتاد.<ref>بنوت، حرکات النضال فی جبل‌عامل، 1993م، ص29-30.</ref>در قرن‌های ۶ تا ۸ هجری قمری شیعیان این منطقه از نظر علمی قوت یافتند، اما از جانب اهل‌سنت این منطقه، به رافضی‌بودن متهم شدند و تحت ستم قرار گرفتند. تعداد زیادی از عالمان شیعی از جمله شهید اول در این درگیری‌ها کشته شدند و تعداد زیاد آنها به جاهای دیگر از جمله ایران [[مهاجرت]] کردند.<ref>[https://www.isna.ir/news/1403071612587/%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%84%D8%A8%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%DA%AF%D8%B0%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE شیعیان لبنان در گذر تاریخ»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> | ||
==اهمیت و جایگاه== | ==اهمیت و جایگاه== | ||
| خط ۱۹: | خط ۱۹: | ||
==موقعیت جغرافیایی== | ==موقعیت جغرافیایی== | ||
منطقۀ جبل‌عامل سرزمین‌های ساحلی و کوهستانی جنوبی لبنان را شامل می‌شود و در گذشته اراضی وسیع‌تری را در بر می‌گرفته است، اما در حال‌حاضر میان چند استان تقسیم شده است. جبل‌عامل از شمال به رود اَوَّلی (فرادیس) در شمال صیدا، از جنوب به رود قَرْن (نام ابوفَطْرَس یا نهرفطرس) در شمال شهر نَهاریّه (در فلسطین)، از مشرق تا «دریاچۀ حوله» (معروف به اردن کوچک) و رود حاصبیا و از غرب به دریای مدیترانه محدود می‌شود.<ref>امین، خطط جبل‌عامل، 1403ق، ص۶۱ـ۶۶.</ref> میانگین طول منطقۀ جبل‌عامل از شمال تا جنوب حدود هشتاد کیلومتر و عرض منطقه از شرق تا غرب حدود چهل کیلومتر و مساحت کل آن حدود ۳۲۰۰ کیلومتر مربع است.<ref>امین، جبل‌عامل: السَّیف والقلم، 2003م، ج۱، ص۳۷.</ref> | منطقۀ جبل‌عامل سرزمین‌های ساحلی و کوهستانی جنوبی [[لبنان]] را شامل می‌شود و در گذشته اراضی وسیع‌تری را در بر می‌گرفته است، اما در حال‌حاضر میان چند استان تقسیم شده است. جبل‌عامل از شمال به رود اَوَّلی (فرادیس) در شمال صیدا، از جنوب به رود قَرْن (نام ابوفَطْرَس یا نهرفطرس) در شمال شهر نَهاریّه (در فلسطین)، از مشرق تا «دریاچۀ حوله» (معروف به اردن کوچک) و رود حاصبیا و از غرب به دریای مدیترانه محدود می‌شود.<ref>امین، خطط جبل‌عامل، 1403ق، ص۶۱ـ۶۶.</ref> میانگین طول منطقۀ جبل‌عامل از شمال تا جنوب حدود هشتاد کیلومتر و عرض منطقه از شرق تا غرب حدود چهل کیلومتر و مساحت کل آن حدود ۳۲۰۰ کیلومتر مربع است.<ref>امین، جبل‌عامل: السَّیف والقلم، 2003م، ج۱، ص۳۷.</ref> | ||
==ویژگی‌های اقلیمی جبل‌عامل== | ==ویژگی‌های اقلیمی جبل‌عامل== | ||
| خط ۳۱: | خط ۳۱: | ||
==زبان و میراث فرهنگی== | ==زبان و میراث فرهنگی== | ||
مردم جبل‌عامل از نظر تباری، عرب اصیل هستند و گویش زبانی آنها از همۀ گویش‌های دیگر سرزمین شام (سوریه) به عربی فصیح نزدیک‌تر است. همچنین در فرهنگ عمومی و آداب‌ورسوم و اخلاق اجتماعی مانند مهمان‌نوازی، بخشندگی و حفظ حقوق همسایگی از میراث‌داران فرهنگ عربی محسوب می‌شوند و در ادب منظوم و منثور نیز همین ذوق و سلیقه به چشم می‌خورد.<ref>فقیه، جبل‌عامل في التاريخ، 1986م، ص81.</ref> | مردم جبل‌عامل از نظر تباری، عرب اصیل هستند و گویش زبانی آنها از همۀ گویش‌های دیگر سرزمین شام (سوریه) به عربی فصیح نزدیک‌تر است. همچنین در فرهنگ عمومی و آداب‌ورسوم و اخلاق اجتماعی مانند مهمان‌نوازی، بخشندگی و حفظ حقوق [[همسایگی]] از میراث‌داران فرهنگ عربی محسوب می‌شوند و در ادب منظوم و منثور نیز همین ذوق و سلیقه به چشم می‌خورد.<ref>فقیه، جبل‌عامل في التاريخ، 1986م، ص81.</ref> | ||
==تقسیمات کشوری== | ==تقسیمات کشوری== | ||
جبل‌عامل در تقسیمات کشوری لبنان مدتی به‌عنوان استان مستقل بود، اما در تقسیمات کنونی، بیشتر | جبل‌عامل در تقسیمات کشوری لبنان مدتی به‌عنوان استان مستقل بود، اما در تقسیمات کنونی، بیشتر منطقه جبل‌عامل جزو استان‌های نبطیّه و لبنان جنوبی است.<ref>فقیه، جبل‌عامل في التاريخ، 1986م، ص28-30.</ref> جبل‌عامل روستاها و شهرهای بسیار و معروفی دارد که تعداد کل آنها را ۳۶۵ آبادی ذکر کرده‌اند.<ref>آل سلیمان، بلدان جبل‌عامل: قلاعه و مدارسه و جسوره و مروجه و مطاحنه و جباله و مشاهده، 1995م، ج۱، ص453-۴۵۵.</ref> برخی از شهرهای جبل‌عامل تاریخ کهن و شهرتی بسیار دارد و شخصیت‌های مهم علمی، دینی و فرهنگی از آنها برخاسته‌اند؛ این شهرها عبارت است از صیدا، صور، جزین، نبطیه، اسکندریه، عدلون، بنت‌جبیل، تبنین، جبع، شقیفه، صَرفَند، عَیناثا، مشغرا (مشعره)، ناقوره و هونین. برخی از این شهرها مانند صیدا، صور، اسکندریه و عدلون از بندرهای مهم جبل‌عامل در دریای مدیترانه هستند.<ref>فقیه، جبل‌عامل في التاريخ، 1986م، ۷۷-۷۸.</ref> | ||
==جاذبه‌های فرهنگی، تاریخی و گردشگری== | ==جاذبه‌های فرهنگی، تاریخی و گردشگری== | ||
| خط ۷۸: | خط ۷۸: | ||
===1. خاستگاه اندیشۀ نظام سیاسی اسلام=== | ===1. خاستگاه اندیشۀ نظام سیاسی اسلام=== | ||
جبل‌عامل اولین خاستگاه اندیشۀ نظام سیاسی اسلام محسوب می‌شود؛ شهید اول برای نخستین‌بار در تاریخ تشیع ظرفیت فقه سیاسی شیعه را در جبل‌عامل فعال کرد. وی در ابتدا، بر ضرورت حکومت دینی تصریح کرد و تمایل به اجتماع را از ضروریات سبک زندگی انسانی دانست.<ref>عبدالله‌نسب و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبل‌عامل مقاله»، 1398ش، ص144.</ref> شهید اول با پیروی از «نظام وکالت» که در عصر حضور ائمه برای جمع‌آوری وجوهات شرعی وجود داشت، نایبانی را از میان شاگردان برجستۀ خود به مناطق مختلف جبل‌عامل فرستاد.<ref>رهدار، «مناسبات فقه و سیاست در مکتب جبل‌عامل»، 1399ش، 160-164.</ref> او از فقیه جامع‌الشرایط با عنوان نایب عام امام یاد کرده و قایل به اختیارات او در تصدی برخی مناصب سیاسی بود. فعالیت‌هایی که وی در زمینۀ اجتماعی انجام می‌داد، اولین سازماندهی اجتماعی شیعیان در جبل‌عامل محسوب می‌شود که باعث شکل‌گیری برخی فعالیت‌های سیاسی شیعیان شد و زمینۀ حکومت دینی بر اساس فقه اهل‌بیت را فراهم کرد.<ref>رهدار، «مناسبات فقه و سیاست در مکتب جبل‌عامل»، 1399ش، 160-164.</ref> | جبل‌عامل اولین خاستگاه اندیشۀ نظام سیاسی اسلام محسوب می‌شود؛ شهید اول برای نخستین‌بار در تاریخ تشیع ظرفیت فقه سیاسی شیعه را در جبل‌عامل فعال کرد. وی در ابتدا، بر ضرورت حکومت دینی تصریح کرد و تمایل به اجتماع را از ضروریات سبک زندگی انسانی دانست.<ref>عبدالله‌نسب و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبل‌عامل مقاله»، 1398ش، ص144.</ref> شهید اول با پیروی از «نظام وکالت» که در عصر حضور ائمه برای جمع‌آوری وجوهات شرعی وجود داشت، نایبانی را از میان شاگردان برجستۀ خود به مناطق مختلف جبل‌عامل فرستاد.<ref>رهدار، «مناسبات فقه و سیاست در مکتب جبل‌عامل»، 1399ش، 160-164.</ref> او از فقیه جامع‌الشرایط با عنوان نایب عام امام یاد کرده و قایل به اختیارات او در تصدی برخی مناصب سیاسی بود. فعالیت‌هایی که وی در زمینۀ اجتماعی انجام می‌داد، اولین سازماندهی اجتماعی شیعیان در جبل‌عامل محسوب می‌شود که باعث شکل‌گیری برخی فعالیت‌های سیاسی [[شیعیان]] شد و زمینۀ حکومت دینی بر اساس فقه اهل‌بیت را فراهم کرد.<ref>رهدار، «مناسبات فقه و سیاست در مکتب جبل‌عامل»، 1399ش، 160-164.</ref> | ||
===2. گسترش و رسمیت مذهب تشیع=== | ===2. گسترش و رسمیت مذهب تشیع=== | ||
| خط ۹۵: | خط ۹۵: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
* آل سلیمان، ابراهیم، بلدان جبل‌عامل: قلاعه و مدارسه و جسوره و مروجه و مطاحنه و جباله و مشاهده، بیروت، مؤسسة الدائرة، 1995م. | *آل سلیمان، ابراهیم، بلدان جبل‌عامل: قلاعه و مدارسه و جسوره و مروجه و مطاحنه و جباله و مشاهده، بیروت، مؤسسة الدائرة، 1995م. | ||
*آل صفا، محمدجابر، تاریخ جبل‌عامل، بیروت، دارالکتاب، 1981م. | |||
* آل صفا، محمدجابر، تاریخ جبل‌عامل، بیروت، دارالکتاب، 1981م. | *امین، محسن، خطط جبل‌عامل، بیروت، دارالانصاف، 1403ق. | ||
*امین، حسن، جبل‌عامل: السَّیف والقلم، بیروت، دار الامیر، 2003م. | |||
* امین، محسن، خطط جبل‌عامل، بیروت، دارالانصاف، 1403ق. | *اندلسی، صاعد بن احمد، التعریف بطبقات الامم، به کوشش غلام‌رضا جمشیدنژاد، تهران، مرکز پژوهشی ميراث مکتوب، 1376ش. | ||
*بنوت، جهاد، حرکات النضال فی جبل‌عامل، به کوشش وجیه کوثرانی، بیروت، 1993م. | |||
* امین، حسن، جبل‌عامل: السَّیف والقلم، بیروت، دار الامیر، 2003م. | *«جبل‌عامل، خاستگاه تشیع و ترویج مکتب اهل بیت»، وب‌سایت شبکۀ الکوثر، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1396ش. | ||
*«جبل‌عامل، خاستگاه تشیع و ترویج مکتب اهل بیت»، وب‌سایت مؤسسۀ تحقیقاتی-فرهنگی امام موسی صدر، تاریخ بازدید: 22 آبان 1403ش. | |||
* اندلسی، صاعد بن احمد، التعریف بطبقات الامم، به کوشش غلام‌رضا جمشیدنژاد، تهران، مرکز پژوهشی ميراث مکتوب، 1376ش. | *حتی، فیلیپ، لبنان فی التاریخ، ترجمۀ انیس فریحه، بیروت، دارالثقافه، 1959م. | ||
*حوت، بیان نویهض، فلسطین، بیروت، بی‌نا، 1991م. | |||
* بنوت، جهاد، حرکات النضال فی جبل‌عامل، به کوشش وجیه کوثرانی، بیروت، 1993م. | *«حوزه علمیه جبل‌عامل»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد 1385ش. | ||
*خلیل، شرف‌الدین، تاریخ الزراریة و البلاد العاملیة: ماضیاً و حاضراً و تطلعات، بیروت، بی‌نا، 2000م. | |||
* «جبل‌عامل، خاستگاه تشیع و ترویج مکتب اهل بیت»، وب‌سایت شبکۀ الکوثر، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1396ش. | *رفعت‌سید، احمد، سیدحسن نصرالله؛ انقلابی جنوبی، قم، نشر معارف، 1394ش. | ||
*رهدار، احمد، «مناسبات فقه و سیاست در مکتب جبل‌عامل»، مجلۀ فقه و سیاست، شمارۀ دوم، 1399ش. | |||
* «جبل‌عامل، خاستگاه تشیع و ترویج مکتب اهل بیت»، وب‌سایت مؤسسۀ تحقیقاتی-فرهنگی امام موسی صدر، تاریخ بازدید: 22 آبان 1403ش. | *«شیعیان لبنان در گذر تاریخ»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1403ش. | ||
* ظاهر، سلیمان، جبل‌عامل فی الحرب الکونیّة، بیروت، دار المطبوعات الشرقية، 1986م. | |||
* حتی، فیلیپ، لبنان فی التاریخ، ترجمۀ انیس فریحه، بیروت، دارالثقافه، 1959م. | *عبدالله‌نسب، محمدرضا و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبل‌عامل مقاله»، مجلۀ سیاست متعالیه، شمارۀ 26، پاییز 1398ش، ص137. | ||
*عثامنه، خلیل، فلسطین فی خمسة قرون، بیروت، مؤسسة الدراسات الفلسطينية، 1986م. | |||
* حوت، بیان نویهض، فلسطین، بیروت، بی‌نا، 1991م. | *فقیه، محمدتقی، جبل‌عامل في التاريخ، بیروت، دارالاضواء، 1986م. | ||
*مكی، محمدعلی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، بیروت، دارالنهار للنشر، 1991م. | |||
* «حوزه علمیه جبل‌عامل»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد 1385ش. | *مکی، محمدکاظم، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبل‌عامل، بیروت، دار الزهراء، ۱۹۹۱م. | ||
*«ملیتا؛ درد دل‌های زمین با آسمان-تصاویر»، وب‌سایت شبکۀ العالم، تاریخ درج مطلب: 23 مرداد 1396ش. | |||
* خلیل، شرف‌الدین، تاریخ الزراریة و البلاد العاملیة: ماضیاً و حاضراً و تطلعات، بیروت، بی‌نا، 2000م. | *مهاجر، جعفر، جبل‌عامل تحت الاحتلال الصلیبی: صفحات مجیدة مجهولة من تاریخه، بیروت، دار الحق ، ۲۰۰۱م. | ||
*مهاجر، جعفر، «حوزه علمیه (جبل‌عامل)»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، 1389ش. | |||
* رفعت‌سید، احمد، سیدحسن نصرالله؛ انقلابی جنوبی، قم، نشر معارف، 1394ش. | *«موزه جنگي حزب الله+عکس»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: ۳۱ شهریور ۱۳۸۹ش. | ||
*«نقش عالمان جبل‌عامل در تثبیت حوزه تشیع»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 25 بهمن 1394ش. | |||
* رهدار، احمد، «مناسبات فقه و سیاست در مکتب جبل‌عامل»، مجلۀ فقه و سیاست، شمارۀ دوم، 1399ش. | *یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، بیرت، دار الکتب العلميه، 2002م. | ||
* «شیعیان لبنان در گذر تاریخ»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1403ش. | |||
* ظاهر، سلیمان، جبل‌عامل فی الحرب الکونیّة، بیروت، دار المطبوعات الشرقية، 1986م. | |||
* عبدالله‌نسب، محمدرضا و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبل‌عامل مقاله»، مجلۀ سیاست متعالیه، شمارۀ 26، پاییز 1398ش، ص137. | |||
* عثامنه، خلیل، فلسطین فی خمسة قرون، بیروت، مؤسسة الدراسات الفلسطينية، 1986م. | |||
* فقیه، محمدتقی، جبل‌عامل في التاريخ، بیروت، دارالاضواء، 1986م. | |||
* مكی، محمدعلی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، بیروت، دارالنهار للنشر، 1991م. | |||
* مکی، محمدکاظم، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبل‌عامل، بیروت، دار الزهراء، ۱۹۹۱م. | |||
* «ملیتا؛ درد دل‌های زمین با آسمان-تصاویر»، وب‌سایت شبکۀ العالم، تاریخ درج مطلب: 23 مرداد 1396ش. | |||
* مهاجر، جعفر، جبل‌عامل تحت الاحتلال الصلیبی: صفحات مجیدة مجهولة من تاریخه، بیروت، دار الحق ، ۲۰۰۱م. | |||
* مهاجر، جعفر، «حوزه علمیه (جبل‌عامل)»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، 1389ش. | |||
* «موزه جنگي حزب الله+عکس»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: ۳۱ شهریور ۱۳۸۹ش. | |||
* «نقش عالمان جبل‌عامل در تثبیت حوزه تشیع»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 25 بهمن 1394ش. | |||
* یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، بیرت، دار الکتب العلميه، 2002م. | |||
[[رده:ویکی‌زندگی]] | [[رده:ویکی‌زندگی]] | ||
[[رده:رویدادها]] | [[رده:رویدادها]] | ||
[[رده:هویت]] | [[رده:هویت]] | ||