امام محمد بن علی (باقر العلوم): تفاوت میان نسخه‌ها

محمد بن علی (علیه السلام) فرزند [[علی بن الحسین]] و اُمّ‌عبدالله، فاطمه بنت الحسن، است.<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص331 (پاورقی)؛ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص422؛ قمی، منتهی الآمال، 1413ق، ج2، ص173.</ref>  وی نخستین کسی است که هم از طرف پدر (علی بن الحسین) و هم از طرف مادر (فاطمه بنت الحسن، که به گفتۀ [[امام صادق]]، نمونه‌اش در آل‌حسن یافت نمی‌شود<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص51.</ref> ) فاطمی – علوی است.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص285؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص343.</ref>  کنیه‌اش، أبوجعفر<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص422؛ قمی، منتهی الآمال، 1413ق، ج2، ص174.</ref>  و القابش، امین، شاهد، شبیه،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص53-54.</ref>  صابر، شاکر، هادی<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1379ق، ج2، ص320؛ ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص423؛ قمی، منتهی الآمال، 1413ق، ج2، ص174.</ref>  و به واسطۀ کثرت سجود و وسعت علم و شکافتن علوم، باقر نامیده شده است.<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص422؛ قمی، منتهی الآمال، 1413ق، ج2، ص174.</ref>  لقب مشهورش باقرالعلوم است.<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص331 (پاورقی).</ref>  وی از نظر شکل ظاهری و خصلت‌های نیکو، شبیه [[حضرت محمد]] بود.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص57.</ref>  محمد بن علی، در روز شنبه، دوشنبه یا [[جمعه]]، سوم [[صفر]]<ref>قمی، منتهی الآمال، 1413ق، ج2، ص173.</ref>  یا اول یا بیست‌ودوم [[رجب]] سال 56<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص52.</ref>  یا 57<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص262؛ قمی، منتهی الآمال، 1413ق، ج2، ص173.</ref>  یا 58  هجری،<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص337.</ref> اواخر حکومت معاویه<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص53.</ref>  در [[مدینه]]<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص262؛ قمی، منتهی الآمال، 1413ق، ج2، ص173.</ref>  پای به جهان گذاشت و در 57<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص337 و 338 (پاورقی)؛ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص262.</ref>  یا 58<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص286.</ref>  یا 73 سالگی<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص428.</ref> در مدینه،<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص262؛ پیشوایی، سیرۀ پیشوایان، 1380ش، ص305.</ref>  در روز دوشنبه هفتم ذیحجه<ref>قمی، منتهی الآمال، 1413ق، ج2، ص226؛ کوثر شاهین، صفحات من نور الشبیه محمد بن علی الباقر، 1430ق، ج1، ص450.</ref>  یا هفتم [[ربیع الأول]] یا هفتم [[ربیع الثانی]] سال 113، 114،<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص286عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص343.</ref>  115، 116، 117<ref>کوثر شاهین، صفحات من نور الشبیه محمد بن علی الباقر، 1430ق، ج1، ص449-450.</ref>  یا 118 هجری<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص427؛ کوثر شاهین، صفحات من نور الشبیه محمد بن علی الباقر، 1430ق، ج1، ص449-450.</ref> در دورۀ حکومت هشام بن عبدالملک<ref>قمی، منتهی الآمال، 1413ق، ج2، ص226.</ref>  توسط ابراهیم بن ولید<ref>طبری، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۲۱۶؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۲۱۰.</ref>  به‌واسطه زهر، مسموم شد و در [[بقیع]]<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص338 (پاورقی)؛ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص262؛ قمی، منتهی الآمال، 1413ق، ج2، ص227.</ref>  در کنار [[امام حسن|حسن بن علی]] و [[علی بن الحسین]] مدفون شد.<ref>نوبختی، فرق الشیعة، ۱۴۰۴ق، ص ۶۱؛ کلینی، الکافی، ۱۳۸۸ق، ج۲، ص۳۷۲؛ طبری، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۲۱۶؛ کفعمی، المصباح، ۱۴۱۴ق، ص۶۹۱</ref>  محمد بن علی دو سال و چند ماه،<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص337.</ref>  3 یا 4<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص201؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص167.</ref>  یا 5 سال<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص61 و 65.</ref>  را با [[حسین بن علی]] بوده، در [[کربلا]] حضور داشته و حوادث روز [[عاشورا]] و سپس اسارت [[اهل بیت]] پیامبر را از نزدیک مشاهده و گزارش کرده است.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1379ق، ج2، ص320؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص285.</ref>  34،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص61.</ref>  35<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص337؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص201.</ref>  یا 38  سال<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص167.</ref> را با پدرش، [[علی بن الحسین]] گذرانده و 18<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص201؛ پیشوایی، سیرۀ پیشوایان، 1380ش، ص305.</ref>  یا 19 سال و چند ماه<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص337و 338 (پاورقی)؛ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص267.</ref>  نیز دوران امامتش پس از [[علی بن الحسین]] بوده است. محمد بن علی، تمام عمر خود را در [[مدینه]] گذراند<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص21 و 63.</ref>  و طی این مدت، با معاویه بن أبی‌سفیان، یزید بن معاویة، معاویة بن یزید، مروان بن حکم، عبدالملک ین مروان، ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز (که طی دو سال خلافتش، لعن و سبّ بر [[امام علی|علی]] را قدغن، کتابت احادیث نبوی و تاریخ‌نگاری<ref>نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیّع و امامان، 1384ش، ص186.</ref>  را آزاد، پرداختن سهم [[اهل بیت]] از بیت المال،<ref>حمیری، قرب الأسناد، ص772؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص320.</ref>  اختصاص [[خمس]] به [[بنی‌هاشم]] و عودت [[فدک]] به بنی‌فاطمه، از خدمات اوست)،<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص320؛ حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص110، 112، 113 و 121.</ref> یزید بن عبدالملک و هشام بن عبدالملک،<ref>مسعودی، إثبات الوصیة، 1362ش، ص338؛ کوثر شاهین، صفحات من نور الشبیه محمد بن علی الباقر، 1430ق، ج1، ص32-33 و 283.</ref>  معاصر بوده است. وی دارای 6 فرزند (4 پسر و 2 دختر)<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص428.</ref>  یا 7 فرزند (5 پسر و 2 دختر) به نام [[امام صادق|جعفر]]، عبدالله (مادرشان اُمّ فَروَه بنت قاسم بن محمد بن أبی‌بکر)، علی، زینب، اُمّ سَلَمَه (مادرشان اُمّ‌ولد = کنیز)، ابراهیم و عبیدالله (مادرشان اُمّ‌حکیم)<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص428؛ منتهی الآمال، 1413ق، ج2، ص228.</ref>  بوده است.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص270؛ منتهی الآمال، 1413ق، ج2، ص228؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص179.</ref>  

آیات مودت،<ref>سوره شوری، آیه 22.</ref>  تطهیر،<ref>سوره أحزاب، آیه 33.</ref>  ذوی‌القربی،<ref>سوره إسراء، آیه 26.</ref>  خُمسِ غنایم<ref>سوره أنفال، آیه 41.</ref>  و آیه «و اُولواالأرحام بعضُهم أولی ببعضٍ فی کتاب الله»،<ref>سوره أحزاب، آیه 6.</ref>  در شأن او و سایر [[امامان شیعه]] نازل شده<ref>شهیدی، زندگانی علی بن الحسین، 1377ش، ص66.</ref>  و یکی از 12 امامی است که [[حضرت محمد|پیامبر خدا]] بر امامتش تصریح کرده<ref>مفید، الإختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۲۱۱؛ طبرسی، إعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص396-۳۹۷؛  کوثر شاهین، صفحات من نور الشبیه محمد بن علی الباقر، 1430ق، ج1، ص50، 51، 52، 53، 58، 59، 61، 62، 64، 65، 66، 67، 69-70، 85، 92 و 94.</ref>  و او را باقرالعلوم نامیده است.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1379ق، ج2، ص320؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص168.</ref>  همچنین بنابر روایت جابر بن عبدالله انصاری، نامش در لوحی که پیامبر از جانب [[جبرائیل]] به [[حضرت فاطمه|فاطمه]] داده بود، ذکر شده است که امامِ پس از [[علی بن الحسین]]، فرزندش، محمد بن علی است.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص262؛ کوثر شاهین، صفحات من نور الشبیه محمد بن علی الباقر، 1430ق، ج1، ص65-67 و 85.</ref>  همچنین، [[امام سجاد]] بر امامت محمد بن علی صِحِّه گذاشته و او را شکافندۀ علم دانسته است.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص69، 71-72.</ref>  

ذاکر، خاشع و صابر بود.<ref>کوثر شاهین، صفحات من نور الشبیه محمد بن علی الباقر، 1430ق، ج1، ص97.</ref>  در برابر حکومتیان و کسانی که به او و خاندان و اجدادش ستم روا می‌داشتند، با احسان و نیکویی مواجهه می‌کرد،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص32-36.</ref>  در شبانه‌روز، 150 رکعت [[نماز]] می‌خواند.<ref>کوثر شاهین، صفحات من نور الشبیه محمد بن علی الباقر، 1430ق، ج1، ص192.</ref>  هنگام [[نماز]]، رنگ رخسارش تغییر می‌کرد.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص42.</ref>  سخاوتمند و معروف به [[بخشندگی]] در عین [[عیال‌واری]] بود،<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص265؛ مجلسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج۴۶، ص۲۹۴.</ref>  هر جمعه 1دینار صدقه می‌داد، از احسان به سائلان خسته نمی‌شد(8000 دینار در طول زندگانی خود صدقه پرداخت)،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص40.</ref>  جوایزش از 500 درهم تا 600 هزار درهم بود، در اوج گرما برای تحصیل معاش و بی‌نیازی از مردم، تلاش می‌کرد، راستگوترین مردم در گفتار، خوش‌روترین آنان در رفتار و فداکارترین‌شان در بذل جان بود.<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص168.</ref>  بسیار ذکر می‌گفت و همواره یاد [[خدا]] بود<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص168.</ref>  و نسبت به نعمت‌های خداوند سپاس‌گزار بود. با بدگویان و بدزبانان برخورد نیکو داشت و در برابر تندخویان، بردبار بود و با خوش‌خُلقی با هتّاکان برخورد می‌کرد، در برابر تندباد حوادث، تسلیم بود، در امور سخت و مشکل، خود، با مملوکانش همراهی و همکاری می‌کرد، هنگام وفاتش، یک‌سوم بردگانش را آزاد کرد،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص39.</ref>  در بخشش و جود، کَرَم و سخاوت، نزد عام و خاص زبانزد بود<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص168.</ref>  و در رفع آبرومندانۀ نیاز مستمندان و نیازمندان تلاش می‌کرد<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص39.</ref>  و در [[تشییع جنازه]] مؤمنان شرکت می‌کرد.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1413ق، ج2، ص180-189.</ref>

امام باقر، در مدت زندگانی خود، شاهد حادثۀ [[کربلا]]، حادثۀ قتل‌عام مردم [[مدینه]] در واقعۀ حَرّه، دشمنی بی‌حد و حصر امویان با علویان، رواج انحرافات فکری، سیاسی، اقتصادی،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص140، 147 و 149.</ref>  تبدیل خلافت به سلطنت موروثی،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص142.</ref>  قیام‌های مسلحانه علیه امویان (که غالباً با شکست مواجه شدند)،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص66-67.</ref>  بدعت‌ها، عیاشی خلفای عیاش، لااُبالی، شهوت‌ران، ستمگر، خودکامه، خون‌ریز، و مردمانی شبیه به حاکمان خود، بود.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص201-202؛ نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیع و امامان، 1384ش، ص185.</ref>  همچنین در آن زمان، فساد سیاسی (نفوذ عناصر فاسد و منحرف در دستگاه خلافت،<ref>پیشوایی، سیرۀ پیشوایان، 1380ش، ص337.</ref>  رواج آداب و سنن جاهلی)، اجتماعی (تبعیض، بی‌عدالتی) و انحرافات فرهنگی (فساد اخلاقی، نظیر شیوع [[قمار]] و موسیقی‌های مبتذل،<ref>پیشوایی، سیرۀ پیشوایان، 1380ش، ص336.</ref>  جهالت و نادانی و جلوگیری از رشد و بالندگی فکری و فرهنگی) گسترش یافته بود.<ref> منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص169.</ref>  زمانۀ او آمیخته با سیاست ترور، استبداد، خفقان، عدم آزادی و آزادمنشی، انکار شریعت، استخدام افراد برای بهره‌برداری‌های حکومتی، جعل حدیث، تحریف تاریخ، نفاق و سکوت از حق‌گویی بود.<ref>کوثر شاهین، صفحات من نور الشبیه محمد بن علی الباقر، 1430ق، ج1، ص286-293.</ref>  به همین دلیل، از سیاست کناره گرفت و خود را وقف خدمت به [[اسلام]] با پرداختن به اصول و بنیادهای اسلامی و نشر تعالیم و [[احکام شریعت]] نمود.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص202-203.</ref>  [[شیعیان]]، که در [[عراق]]، به‌عنوان مرکز اصلی تشیع، تحت فشار خلفای مروانی بودند،<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص308.</ref>  همانند گذشته، پرشور و پرحرارت، از امام حمایت و اظهار علاقه می‌نمودند اما در مقام عمل پا پس می‌کشیدند!<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص310-311.</ref>  با همۀ این احوالات، همزمان با فتوحات امویان و توسعۀ قلمرو اسلامی در شرق و غرب که دامنه‌اش بخش‌هایی از [[هند]]، [[کابل]]، [[کاشغر]] و [[توس]] را در بر گرفت و تا [[اندلس]] نیز کشیده شد،<ref>پیشوایی، سیرۀ پیشوایان، 1380ش، ص312؛ نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیع و امامان، 1384ش، ص185.</ref>  عمران و آبادانی رونق گرفت و تأسیسات عمومی و رفاهی، نظیر بیمارستان و دارالأیتام تأسیس گردید. همچنین، ضرب سکه اسلامی به دستور امام باقر توسط عبدالملک بن مروان<ref>بیهقی، المحاسن و المساوی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۲۳۲ـ۲۳۶؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص226-230.</ref>  و [[صنایع دستی]] رونق چشمگیری پیدا کرد.<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص346-347.</ref>  امام باقر، خود در حدیثی طولانی، اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعه را پس از رحلت [[پیامبر اکرم]] تا زمان خود، به روشنی تبیین کرده است.<ref>ابن أبی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، 1387ق، ج11، ص44؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص202.</ref>  

رونق [[نهضت ترجمه]]، به‌ویژه [[فلسفه]]، گسترش مجادلات کلامی، ظهور مشایخ صوفیه، ظهور زاهدان و قلندران، رواج افکار توجیه‌گرا، نظیر قَدَریّه و جَبریه، شکل‌گیری جنبش‌های مسلحانه، شیوع مکاتب و آرای فقهی مختلف، گویای اوضاع فکری و فرهنگی زمانۀ محمد بن علی است.<ref>نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیع و امامان، 1384ش، ص187-188.</ref>  همچنین، بین سال‌های 94 تا 114 هجری، دورۀ پیدایش مشرب‌های فقهی و اوج‌گیری نقل حدیث دربارۀ تفسیر بود،<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص292.</ref>  که ضرورت إحیای سنت نبوی را به‌دور از شائبۀ تحریف عمدی توسط خلفا و علمای وابسته، لازم می‌نمود.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص294.</ref>  محمد بن علی در برابر این گروه‌ها، ایستادگی، روشنگری، و با طرح مباحث کلامی، نظیر اَزَلیّت و ابدیت خدا، عجز عقل آدمی از درک حقیقت خدا و وجوب اطاعت از امام،<ref>کلینی، الکافی، 1388ق، ج۱، ص۸۲، 88-89 و 185.</ref>  و با مناظره با آنها و استدلال و استناد به آیات [[قرآن]]، ادعاهای آنها را رد،<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص299.</ref>  و عیار واقعی [[دین]] را بر همگان عیان می‌کرد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص202-203.</ref>   

'''غلو کنندگان''' در شأن امامان؛ که در دورۀ محمد بن علی مسئله‌ساز شده بودند و با جعل و تحریف روایات امامان، موجب تزلزل جایگاه تشیّع در [[جامعه]] شده بودند. امام، آنها را طرد و امثال مُغَیرة بن سعید و بیان بن سُمعان را تکفیر کرد.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص308-309.</ref>  <br>

امام باقر در دوران [[امامت]] خود، اصلاح فکر و عقیدۀ مردم با ردّ افکار و عقاید منحرف و مناظره با صاحبان عقاید انحرافی و محکومیت علمای درباری، دعوت مردم به اخذ اندیشه‌های صحیح از سرچشمۀ وحی و نشر علوم اهل بیت،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص155-166.</ref>  تأسیس دانشگاه فقه بر اساس انعطاف‌پذیری، بازگشت به حکم عقل و انفتاح باب اجتهاد،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص167، 170-171.</ref>  دعوت مردم به إحیای [[امر به معروف و نهی از منکر]] و نشر مفاهیم صحیح سیاسی و رسواسازی عملکرد دستگاه اموی،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص172-179.</ref>  دعوت مردم به روآوری به سنت نبوی و مکارم اخلاق<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص188-193.</ref>  و ترسیم راه صحیح درآمد مباح و حلال، را پیشۀ خود نمود.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص194-200.</ref>  

امام باقر با وجود شرایط نامساعد سیاسی و مذهبی حاکم بر زمانۀ خود، با اتّخاذ شیوۀ [[تقیه|تقیّه]]، که امام باقر آن را دین خود و پدرانش معرفی می‌کرد<ref> قاضی نعمان، دعائم الإسلام، 1383ق، ج1، ص95؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص318.</ref>  و یکی از اصولی‌ترین سپرهای شیعه برای صیانتِ خود از ظلم و جور بیدادگران زمانۀ خود بود،<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص318.</ref>  در قبال خلفای مروانی، برای نجات مذهب تشیع و استحکام پایه‌ها و مبانی آن، مبادرت به کادرسازی کرده و با نشر معارف شیعه، به بازسازی و گسترش تشیع پرداخت.<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص170.</ref>  و این‌گونه با تبیین جایگاه علمی اهل بیت، و پی‌ریزی بنیان‌های فکری مکتب تشیع،<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص62؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص172.</ref>  جنبش علمی دامنه‌داری را آغاز کرد و موجبات تأسیس دانشگاه بزرگ اسلامی را در عهد فرزندش، [[جعفر بن محمد]] فراهم آورد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص207؛ پیشوایی، سیرۀ پیشوایان، 1380ش، ص306.</ref>  امام باقر با تدریس در [[مسجد النبی]]، هزاران نفر از اندیشمندان در حوزه‌های مختلف را از اقصی نقاط سرزمین‌های اسلامی، از [[حجاز]] و [[کوفه]] و [[بصره]] و واسِط، گِرد خود جمع نموده<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص63.</ref>  و جویندگان علم را از [[دانش]] خود سیراب می‌کرد.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص62؛ منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص170-171.</ref>  احادیث و روایات باقی‌مانده از محمد بن علی، تا بدان حد فراوان است که تا آن روزگار از هیچ‌یک از امامانِ پیشین سابقه ‌نداشته است.<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص344.</ref>  پس از مدتی و تنها در [[کوفه]]، 900 عالم بر فراز [[منبر]]، سخنان او و فرزندش، [[امام صادق]]، را بازگو می‌کردند.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص207.</ref>  این دو امام، مذاهب شیعه و سنی را به‌گونه‌ای تحت تأثیر افکار و اندیشه‌های خود قرار داده بودند که پایه‌گذاران چهار مکتب فقهی مهم [[اهل سنت]] از چشمۀ جوشان [[دانش]] امام باقر بهره‌مند شده<ref>نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیع و امامان، 1384ش، ص188.</ref>  و بازماندگان صحابه، بزرگان تابعین، رؤسای [[مذاهب فقهی اسلامی]]، معالم و احکام دینی خود را از او روایت کرده‌اند.<ref>منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص167.</ref>  [[ابوحنیفه]]، از امامان اهل تسنن، از او حدیث نقل می‌کرد.<ref>ابن‌جوزی، تذکرة الخواص، 1427ق، ص423؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص203.</ref>  در این دوره، 6000 کتاب به نگارش در آمد که 400 کتاب، به عنوان «اُصول أربعمأة» در مجامع حدیثی شیعه، اشتهار یافته است.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص207.</ref>  

یکی از فرقه‌های شیعه، زیدیه، پیروان زید بن علی، برادر امام باقر هستند که در مسائل فقهی، پیرو ابوحنیفه و در کلام، پیرو معتزلیان بودند.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص315.</ref>  زیدیه، یکی از ارکان مذهب خود را در معرفی امام، قیام به شمشیر در برابر حاکمان ستمگر می‌دانند. اما در عالم واقع، طَرْفی از آن نبستند و جز چند قیام نافرجام توسط زید بن علی، یحیی بن زید، محمد بن عبدالله بن حسن (نفس زکیّه)، ابراهیم بن عبدالله إمام (برادر نفس زکیّه) و حسین بن علی (شهید فَخّ) دستاوردی نداشتند.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص315.</ref>  اما امام باقر و سپس، [[امام صادق]]، با پرهیز از اقدامات خصمانه و مسلّحانه، طی نیم قرن، مکتبی با فرهنگی غنی را پایه‌گذاری کردند که در عرصه‌های مختلف فقهی، کلامی، تفسیری، اخلاقی و اعتقادی دارای مبانی روشنی بود.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص315-316.</ref>  

در کتاب‌های رجالی، نام 467،<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص313.</ref>  477<ref>قرشی، حیاة الإمام محمد الباقر، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۱۹۵-۳۴۰.</ref>  یا 654<ref>عطاردی، مسندالإمام الباقر، ۱۳۸۱ش، ج۶، ص۲۹۲-۵۶۰.</ref>  نفر به‌عنوان اصحاب امام باقر ثبت شده است. جابر بن یزید جُعفی (که 50 هزار یا 70 هزار<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص324-325.</ref> حدیث از امام باقر روایت کرده است!) و کیسان سَختِیانی<ref>کوثر شاهین، صفحات من نور الشبیه محمد بن علی الباقر، 1430ق، ج1، ص274.</ref>  یا سجِستانی (از تابعین)، أبان بن تَغلِب (که 30 هزار حدیث از امام باقر و امام صادق در موضوعات مختلف روایت کرده است)، زُرارة بن أعیَن، ابوبصیر -لیث بن البُختُری- اسدی مرادی، بُرَید بن معاویه عِجلی، محمد بن مُسلِم ثقفی (که 30 هزار حدیث از امام باقر<ref>کوثر شاهین، صفحات من نور الشبیه محمد بن علی الباقر، 1430ق، ج1، ص274.</ref>  و 16 هزار حدیث از امام سجاد روایت کرده است)، فُضَیل بن یسار، عبدالله بن مُسکان، أبان بن عثمان، حریز بن عبدالله، عبدالله بن جُندَب، علی بن نُعمان، صَفْوان جَمّال، عبدالله بن میمون قدّاح،<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص312؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص210-215.</ref>  حُمران، بُکَیر، عبدالملک و عبدالرحمان بن أعیَن،<ref>کوثر شاهین، صفحات من نور الشبیه محمد بن علی الباقر، 1430ق، ج1، ص275.</ref>  هُشام بن سالم،<ref>پیشوایی، سیرۀ پیشوایان، 1380ش، ص309.</ref>  محمد بن اسماعیل بن بَزیع، محمد بن مروان کوفی،<ref>کوثر شاهین، صفحات من نور الشبیه محمد بن علی الباقر، 1430ق، ج1، ص275.</ref>  ابن‌مبارک، زُهری، اوزاعی، ابوحنیفه، مالک، شافعی و زیاد بن منذر نَهدی، خوشه‌چین محضر محمد بن علی بوده‌اند.<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص344؛ پیشوایی، سیرۀ پیشوایان، 1380ش، ص307.</ref>  اینان، سرآمدان فقیهان و محدّثان زمان خود بودند.<ref>پیشوایی، سیرۀ پیشوایان، 1380ش، ص309.</ref>  طبری، بلاذُری، سلامی، خطیب بغدادی و ابو نُعَیم اصفهانی در کتاب‌های خود، و نیز، کتاب‌های مُوَطَّأ مالک بن أنس، سُنن أبوداود، مُسند أبوحنیفه، مسند مَروَزی، تفسیر نقاش، تفسیر زمخشری،<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص344-345؛ پیشوایی، سیرۀ پیشوایان، 1380ش، ص307.</ref>  وسائل‌الشیعه، البرهان و صافی فیض کاشانی، مملُوّ از سخنان نَغز امام باقر است.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص302-307. </ref> <br>

نکته: ممکن است در گزارش تعداد روایات نقل شده از امامان، مبالغه صورت گرفته باشد. اما آنچه در اینجا مراد است، کثرت نقل روایات از این دو امام، در آن دوره، است.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج2، ص214.</ref>

پس از علی بن أبی‌طالب، بخش عمده‌ای از روایات فقهی، تاریخی، سیرۀ نبوی و علوی، تفسیری و اخلاقی شیعه، از امام پنجم و ششم صادر شده است،<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص291، 302-307.</ref>  به گونه‌ای که چندین هزار روایت در منابع حدیثی شیعه و سنی از امام باقر نقل شده است.<ref>حکیم، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، 1385ش، ج7، ص324-325.</ref>  یک کتاب تفسیر نیز به محمد بن علی، منسوب است.<ref>ابن‌ندیم، الفهرست، 1366ش، ص۵۹؛ شریف القرشی، حیاة الامام المحمد الباقر، 1397ق، ج۱، ص۱۷۴.</ref>

 

* قرآن

* ابن أبی‌الحدید معتزلی، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، دارالإحیاء الکتب العربیة، 1387ق.

* ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، قم، ذوی‌القربی، چاپ اول، 1427ق.

* ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.

* ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ دمشق، تحقیق عمرو بن غرامة العمروی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.

* ابن‌ندیم، محمد، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران، چاپخانه سپهر، چاپ سوم، ۱۳۶۶ش.

* بیهقی، ابراهیم بن محمد، المحاسن و المساوی، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1380ق.

* پیشوایی، مهدی، سیرۀ پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق، چاپ دوازدهم، 1380ش.

* جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ یازدهم، 1387ش.

* حکیم، سیدمنذر، پیشوایان هدایت، شکافنده علوم، حضرت امام محمد باقر، ترجمه کاظم حاتمی طبری، تهران، مجمع جهانی اهل بیت، چاپ اول، 1385ش.

* حمیری، جعفر بن عبدالله، قرب الأسناد، تهران، مکتبة النینوی الحدیثة، بی‌تا.

* ذهبی، شمس‌الدین، سیر أعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1401ق.

* شریف القرشی، باقر، حیاة الإمام محمد الباقر، قم،‌ دار الکتب العلمیة، ۱۳۹۷ق.

* شهیدی، جعفر، زندگانی علی بن الحسین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم، 1377ش.

* طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیه،‌ چاپ سوم، ۱۳۹۰ق.

* طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامة، قم، موسسة البعثة، ۱۴۱۳ق.

* عبدالحمید، عبدالرحمان، سیرۀ اهل بیت، زاهدان، مکتبة الإسلامیه، چاپ اول، بی‌تا.

* عطاردی، عزیزالله، مسند الإمام الباقر علیه السلام، تهران، عطارد، ۱۳۸۱ش.

* قاضی نعمان، دعائم الإسلام، مصر، دارالتعارف، 1383ق.

* قرشی، باقر شریف، حیاة الامام محمد الباقر، قم، مهر دلدار، ۱۴۲۹ق.

* قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، چاپ ششم، 1413ق.

* کفعمی، تقی الدین ابراهیم بن علی، المصباح، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.

* کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبرغفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ سوم، ۱۳۸۸ق.

* کوثر شاهین، صفحات من نور الشبیه محمد بن علی الباقر، بیروت، دارالتعارف، 1430ق.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، بی‌جا، 1403ق.

* مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیة لعلی بن أبی‌‌طالب، ترجمه محمدجواد نجفی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ دوم، 1362ش.

* معروف حسنی، هاشم، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، چاپ ششم، 1389ش.

* مفید، محمد بن نعمان، الإختصاص، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.

* مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، 1399ق.

* منتظرالقائم، اصغر، تاریخ امامت، قم، دفتر نشر معارف، چاپ سوم، 1384ش.

* نصیری، محمد، تحلیلی از تاریخ تشیع و امامان، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1384ش.

* نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت،‌ دار الاضواء، ۱۴۰۴ق.

* یعقوبی، ابن‌واضح، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، 1379ق.

[[رده: ویکی‌زندگی]] [[رده: پیشوایان]] [[رده: گروه‌های مرجع]] [[رده: الگوهای اخلاقی]]