روانشناسی مثبت‌‌

روانشناسی مثبت‌‌؛ مطالعۀ علمی عملکرد بهینۀ انسان با تأکید بر نقاط قوت.
روانشناسی در مسیر تکامل خود به‌عنوان یک علم، بر بیماری‌ها، نابهنجاری‌ها و ضعف‌های بشر تأکید می‌کرد و روانشناسان تلاش کمتری جهت تقویت امید به زندگی، گسترش شادی و تعلیم نگاه خوشبینانه صرف می‌کردند. با پیدایش جنبش روانشناسی مثبت‌، تمرکز این علم به‌سمت موضوعاتی همچون عواطف و هیجان‌های مثبت، معنویت، فضایل اخلاقی، بهزیستی، کیفیت زندگی، شادکامی و امیدواری معطوف شد. هدف نهایی این رویکرد، شناسایی مفاهیم و روش‌های به وجود آورنده بهزیستی و شادکامی در انسان و مطالعه علمی نقش توانمندی‌های شخصی و نظام‌های اجتماعی مثبت در ارتقای سلامت بهینه فرد است.

مفهوم‌شناسی

روانشناسی مثبت‌ جدیدترین شاخه روانشناسی است که مطالعه موضوعات گوناگونی چون شادکامی، خوشبینی، بهباشی درونی و رشد شخصی را با هدف فهم، آزمودن، کشف و ارتقاء عوامل تسهیل‌کننده رشد افراد و جوامع در بر می‌گیرد. این رشته بر تجربه‌های مثبت در سه مقطع زمانی تاکید دارد. گذشته، با تمرکز بر مفاهیم بهباشی، خشنودی و رضایت؛ زمان حال، با محوریت شادکامی و تجربه‌های غرقگی و زمان آینده با تاکید بر مفاهیمی چون خوشبینی و امید. علاوه بر این، مفاهیم پیش‌گفته، در سه سطح درونی، فردی و گروهی بررسی می‌شوند.

پیشینه تاریخی

روانشناسی با سه هدف درمان و شفای بیماران روانی، شناسایی و پرورش استعدادهای مردم و کمک به پربارتر و رضایت‌بخش‌تر کردن زندگی انسان‌ها تشکیل شده است. اما پس از جنگ دوم جهانی و شرایط بحرانی پیش‌آمده، کاملاً بر درمان بیماری‌های روانی متمرکز شد و دو هدف دیگر مورد غفلت قرار گرفت. مارتین سلیگمن روانشناس مشهور، در دوره ریاستش بر انجمن روانشناسی آمریکا در سال 1998م با تاکید بیشتر بر اهداف مغفول روانشناسی، از روانشناسان خواست تا به اصل خود برگردند و بیشتر بر توانمندی‌ها، استعدادها و بهباشی انسان‌ها تمرکز نمایند. با توجه بیشتر و تخصیص بودجه‌های آموزشی، اولین شماره مجله روانشناسی مثبت در سال 2008م منتشر شد و کم‌کم کتاب‌های بسیاری صرفاً به روانشناسی مثبت اختصاص یافت. با این وجود نظریه روانشناسی مثبت اواسط دهه نود میلادی یعنی حدود سه دهه پیش مطرح شد و اصلی‌ترین مقاله‌ای که معمولاً به آن ارجاع داده می‌شود سرمقاله چیک سنت میهایی و مارتین سلیگمن است که در سال 2000م در نشریه American Psychologist منتشر شد. اکنون علاوه بر دانشکده‌های بسیار، انجمن‌ها و کنگره‌های بین‌المللی روانشناسی‌ مثبت نیز تشکیل شده و در این زمینه فعالیت علمی دارند.

تفاوت مثبت‌اندیشی با روانشناسی مثبت

مثبت‌اندیشی یا مثبت‌نگری مبحثی است که حدود یک قرن قدمت دارد ولی با ظهور کتاب «بیندیشید و ثروتمند شوید» کمی پررنگ‌تر خودش را نشان داد. کتاب «راز» هم یکی دیگر از کتاب‌های پرفروش در زمینه مثبت‌اندیشی است. اما روانشناسی مثبت عمری کمتر از سه یا چهار دهه دارد و روانشناسی مثبت حداقل (در حالت ساختار یافته آن) از مثبت‌اندیشی و مثبت‌گرایی به مراتب جوان‌تر است. از لحاظ محتوایی نیز، روانشناسی مثبت بر روش‌های علمی تأکید دارد و قابل اثبات است در حالی که مثبت‌اندیشی و مثبت‌نگری (با وجود اثربخشی و شواهد عینی) هیچ گزاره علمی جهت اثبات آن استخراج نشده است. در مجموع، روانشناسي مثبت در سه اصل با مثبت‌اندیشی متفاوت است. • روانشناسي مثبت‌ يك شيوه كامل علمي ـ پژوهشی است. • تفكر مثبت وابسته به موقعيت بوده و از موقعيت‌ها تأثير مي‌پذيرد اما روان‌شناسي مثبت‌ اين گونه نيست. • روانشناسي مثبت‌ امر قابل پذيرش است اما براي دستيابي به انديشه مثبت شما بايد با اصل واقعيت چانه ‌بزنيد.

نظریه‌های اصلی در روان‌شناسی مثبت‌

نظریه توانمندی‌ها

بر اساس این نظریه بسیاری از مردم نسبت به شناسایی و پرورش توانمندی‌های خود عامدانه غفلت می‌ورزند و اعتقاد دارند که توانمندی‌ها کار خودشان را پیش خواهند برد و فرد باید مواظب خطاها و اشتباهاتش باشد. به‌عبارتی تاکید عمومی بیشتر بر روی ضعف‌ها و خطاها است و توانمندی‌های شخصی یا فردی مسئله‌ای طبیعی قلمداد می‌شود. این مسئله در نتیجه چند خطا صورت می‌گیرد. خطای اول: تاکید بر یک نقطه ضعف به قوی‌تر شدن فرد یا سازمان می‌انجامد. خطای دوم: توانمندی‌ها خودشان به‌صورت طبیعی شکل می‌گیرند و رشد می‌کنند و نیازی به دیده‌شدن و پرورش ندارند. خطای سوم: نقاط قوت و ضعف در تضاد با هم هستند و با تمرکز بر رفع نقاط ضعف، نقاط قوت رشد می‌کنند.

نظریه ساخت و گسترش هیجان‌های مثبت

روانشناسی مثبت پس از دهه‌ها، تمرکز پژوهش‌های علمی روانشناسی را از هیجان‌های منفی به سمت هیجان‌های مثبت هدایت کرد. در این نظریه بر اهمیت و اثربخش‌بودن هیجان‌های مثبت به اندازه هیجانات منفی تاکید می‌شود. طبق این نظریه، هیجان‌های مثبت، دامنه تفکر و عمل لحظه‌ای را گسترش می‌دهند و فرد در زمان تجربه هیجان‌های مثبت، می‌تواند احتمالات و امکانات بیشتری را در نظر بگیرد بر خلاف هیجان‌های منفی که باعث محدودیت در دامنه تفکر و ایجاد دید تونلی در فرد می‌شوند. علاوه بر این، تجربه هیجان مثبت از طریق بهبود عملکرد ذهنی، تقویت یادگیری و افزایش تاب‌آوری، فرد را قادر می‌سازد به‌نحو بهتری اثر هیجان‌های منفی را خنثی سازد.

روان‌درمانی مثبت

در روانشناسی مثبت از الگوهای مشاوره‌ای و درمانی متعددی استفاده می‌شود. مشاوره توانمندمحور، درمان مبتنی بر کیفیت زندگی، بهباشی‌درمانی و امیددرمانی از مهم‌ترین الگوهای مشاوره و درمانگری مثبت به حساب می‌آیند.

روانشناسی مثبت و آموزه‌های اسلامی

به دلیل بهره‌مندی اسلام از مبانی هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و جهان‌شناختی و فقدان این مبانی در روان‌شناسی مثبت، ابعاد مثبت‌اندیشی در متون اسلامی بسیار گسترده‌تر و عمیق‌تر از روانشناسی مثبت‌گرا است. در متون‌ اسلامی اعتقاد به خداوند و صفات متعالی‌اش، از قوی‌ترین عوامل زمینه‌ساز توسعه خیرانگاری در انسان است. اما روانشناسی مثبت‌ با تاکید بر انسان‌محوری با سبک تفسیری اسنادیِ سطحی‌تر و‌ شکننده‌تر مواجه است. معنویت در روانشناسی مثبت‌، به دلیل عدم تعریف عالی‌ترین هدف غایی و تنوع و فراوانی اهداف غیرمتشخص، از عمق و گستره کمتری در انعطاف‌پذیری و تاب‌آوری نسبت به معنویت اسلامی برخوردار است. در متون اسلامی، تحقق عزت‌نفسِ انسان در توکل بر خداوند، با تعریف اعتماد ‌به‌ خود در روانشناسی مثبت‌گرا، قابل جمع نبوده و منافات دارد.

رشته روانشناسی مثبت در ایران

تاکید بر توانمندی‌های منش و فضائل اخلاقی در کنار نگاه خوشبینانه نسبت به ماهیت انسان در روانشناسی مثبت به عنوان ویژگی برجسته و مثبت این رشته علمی باعث شد تا برخی روانشناسان دانشگاهی و اندیشمندان حوزوی نسبت به کسب مجوز و تاسیس این رشته در ایران اقدام کنند. ابتدا، دانشگاه قرآن و حدیث وابسته به مجموعه علمی فرهنگی دارالحدیث واقع در قم، با کسب مجوز رشته روانشناسی اسلامی گرایش مثبت‌گرا در مقطع کارشناسی ارشد و تصویب سرفصل‌ها در سال 1389ش، از ابتدای سال تحصیلی 1391ش نسبت به برگزاری این رشته اقدام کرد و در ادامه دانشگاه اصفهان، موسسه آموزش عالی اخلاق و تربیت، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشکده تک‌جنسیتی بین‌المللی هدی وابسته به جامعه الزهرا به برگزاری این رشته مبادرت ورزیدند.

منابع

• «برنامه آموزشی دوره کارشناسی ارشد رشته روان‌شناسی اسلامی گرایش روان‌شناسی مثبت‌گرا»، وب‌سایت دانشگاه قرآن و حدیث، تاریخ بازدید: 10 آذر 1401ش.
• «سر فصل دروس روانشناسی اسلامی مثبت‌گرا»، در وب‌سایت دانشکده بین‌المللی هدی، تاریخ بازدید: 10 آذر 1401ش.
• سلطانی بناوندی، الهام و دیگران، «کنکاش درسازه‌های روانشناسی مثبت‌نگر؛ پیش‌بینی سرزندگی تحصیلی بر اساس معنای زندگی»، دوماه‌نامه علمی راهبردهای آموزش در علوم پزشکی، س10، ش4، 1396ش.
• شرف‌الدین، زهرا و دیگران، بررسی رویکرد مثبت اندیشی در متون اسلامی و مقایسه آن با روان شناسی مثبت، رساله دکتری، دانشگاه فردوسی مشهد، 1395ش.
• مسچی، علی، «روانشناسی مثبت چیست؟»، وب‌سایت توسعه فردی و روانشناسی مثبت، تاریخ بارگذاری مطلب: اسفند 1398ش.
• موئی، مگیار و جینا، ال، فنون روانشناسی مثبت‌گرا، ترجمه فرید براتی سده، تهران، رشد، 1391ش.
• هفرن، کیت و بونیول، ایلونا، روان‌شناسی مثبت‌نگر، ترجمه محمدتقی تبیک و محسن زندی، قم، دارالحدیث، 1394ش.