تربیت جنسی کودک

تربیت جنسی کودک؛ مجموعه اقدامات برای شکل‌گیری هویت و نقش جنسی کودکان و جلوگیری از بیداری زودهنگام آن.

تربیت جنسی کودک، از مهم‌ترین و دشوارترین بخش‌های تربیتی کودک است. برای دستیابی به رشد جنسی سالم در کودکان و جلوگیری از انحرافات جنسی در بزرگسالی، لازم است زمینۀ شکل‌گیری هویت جنسی و نقش جنسی فراهم شده و به اقدامات پیشگیرانه و راهکارهای عملی برای جلوگیری از بیداری زودهنگام جنسی توجه شود و به پرسش‌های جنسی کودکان به‌صورت صحیح، با حفظ حیا و متناسب با سن، جنسیت و سطح درک کودک پاسخ داده شود.

مفهوم‌شناسی

مقصود از تربیت جنسی پرورش فرد در بازه‌های سنی کودکی، نوجوانی و جوانی جهت آشنایی با جنسیت خود، پذیرش آن و تمایل به ایفای نقش‌های فردی و اجتماعی منحصر به جنسیت خود، جلوگیری از انحرافات جنسی و نحوۀ تعامل با هم‌جنس و جنس مخالف و هنجارها و ناهنجاری‌های جنسی است. در تربیت جنسی کودکان، رعایت اصل تدریج و آموزش گام‌به‌گام، با در نظر داشتن رشد جسمی، عقلی و جنسیت کودک، لازمۀ اثربخشی آن است. بیان زودهنگام مسائل جنسی می‌تواند موجب بروز ناهنجاری‌ در کودک شود.

محورهای تربیت جنسی کودک

رشد و ثبات هویت جنسی و نقش جنسیتی، موجب سلامت جنسی کودک می‌شود. همچنین، اقدامات پیشگیرانه به‌منظور مراقبت از بیداری جنسی و جلوگیری از لغزش و اختلال جنسی، دو محور اساسی در تربیت جنسی کودک به شمار می‌روند.

اهمیت تربیت جنسی کودکان

تربیت جنسی از مهم‌ترین و حساس‌ترین مسائل تربیتی کودکان است که بر سایر سطوح زندگی کودک اثر می‌گذارد. توجه به این تربیت، زمینه‌های رشد طبیعی کودک را فراهم می‌کند و از بروز رفتارهای نابه‌هنگام و نابه‌هنجار در او جلوگیری می‌کند یا در صورت ابتلاء، برای آن راهکارهایی ارائه می‌دهد.

روش‌های تربیت جنسی کودک

استفاده همزمان از روش‌های مستقیم و غیرمستقیم در تربیت جنسی کودک ضروری است:

روش مستقیم؛ در این روش به آموزش نوع جنسیت، نقش جنسی، پرورش هویت جنسی و پیشگیری از تحریکات جنسی پرداخته می‌شود.

روش غیرمستقیم؛ این شیوه ناظر بر تأمین نیازهای روانی- عاطفی کودک با راهکارهایی، همچون محبت‌کردن، نوازش، هدیه‌دادن، حفظ شأن و ارزش کودک است؛ همچنین برقراری امنیت فردی و اجتماعی کودک، پرورش فطری کودک، تأدیب و پرورش روحیۀ پایبندی به ارزش‌ها، مجموعه عوامل مؤثر در رشد جنسی سالم کودکان است.

هویت جنسی

هویت جنسی، شناخت شخصی کودک از سرشت طبیعی و جنسیت خود به‌عنوان دختر یا پسر و همچنین کسب آگاهی از نقش جنسیتی خود و تمایلات متناسب با نوع جنس خود است. در صورتی که میان جنسیت و رفتارها سازگاری وجود نداشته باشد، سبب بروز اختلالاتی همچون دوجنسیتی، همجنس‌گرایی، نارضایتی جنسی و مبدل‌پوشی می‌شود.

نقش جنسی

به مجموعه رفتارها و کنش‌های هماهنگ با جنسیت هر کودک و متناسب با طبیعتِ دختربودن یا پسربودن، از جمله سبک لباس، نوع اسباب‌بازی‌ها و بازی‌ها، نقش جنسی گفته می‌شود.

یادگیری نقش جنسی

روانشناسان بر این باورند که کودکان از راه آموزش مستقیم و همچنین شیوه‌های غیرمستقیمِ تقلید و پاداش و تنبیه، نقش‌های جنسیتی را می‌آموزند. طبق نظر اسلام، یادگیری نقش جنسیتی به‌صورت ناخودآگاه و غیرمستقیم، در خلال ارتباط کودک با پدر و مادر رخ می‌دهد و کودک در این ارتباط به ویژگی‌های مرد و زن پی می‌برد و از رفتار، گفتار، پوشش و حالات هر یک به‌صورت عملی تفاوت‌ها را درمی‌یابد.

آموزش‌های والدین در هدایت نقش جنسی

آموزه‌های اسلامی، والدین را به رفتارها و مواجهه‌های متناسب با جنسیت کودک موظف می‌‌دارد. نقش والدین و تأثیر مادر در اوایل کودکی مهم می‌نماید. پدر الگوی پسران و منبع تأیید دختران است. کودکان معمولاً مطابق شباهت جنسی خود با والدین، از آنان الگو می‌گیرند. از جمله راهکارهای مورد استفادۀ والدین در هدایت نقش جنسیتی کودکان عبارت است از:

توجه به بازی و اسباب‌بازی کودکان

در آموزه‌های اسلامی به والدین توصیه شده که با کودکان خود هم‌بازی شوند تا در این همراهی، نوع بازی متناسب با هر جنس و عدم بازی دختران با پسران را نظارت کنند. والدین باید توجه داشته باشند که استفاده مدام از اسباب‌بازی‌های جنس دیگر در طولانی‌مدت موجب سردرگمی در هویت و اختلال جنسی کودک می‌شود. همچنین توجه والدین به این نکته ضروری است که بازی‌های کودکانه محتوای جنسی را شامل نشود؛ بازی‌هایی، همچون دکتربازی و مامان‌بازی موجب می‌شود کودکان در مورد اندام جنسی یکدیگر به کنجکاوی بپردازند. این مورد ممکن است در کودکانی که فیلم‌های جنسی دیده‌اند، شاهد روابط زناشویی والدین خود بوده‌اند و اندام جنسی آنها را دیده‌اند و یا مورد سوء استفادۀ جنسی قرار گرفته‌اند، به‌صورت تقلید رفتار مشاهده شود؛ والدین باید در صورت چنین مشاهده‌ای ممنوعیت و زشتی این نوع بازی‌ها و اینکه خدا این نوع بازی‌ها را دوست ندارد را به کودکان اعلام کنند. ضمن اینکه رفتار هیجانی خود را کنترل کرده و از تنبیه افراطی خودداری کنند.

عدم تبعیض میان دختر و پسر

برتر ندانستن جنسیتی خاص در محیط خانواده سبب احساس رضایت فرزندان از جنسیت خود، اعتمادبه‌نفس و رشد مناسب هویت جنسی کودک می‌شود.

ناراضی نبودن والدین از جنسیت خود

برخی از مادران نارضایتی خود از جنسیت خویش را بارها در برابر فرزندان ابراز می‌کنند که این اظهار در برابر دختران سبب سردرگمی آنان و احساس عدم ارزشمندی و تنفر از جنست خود و گرایش به جنسیت مقابل می‌‌شود.

نوع پوشش والدین در منزل

استفادۀ والدین از پوشش جنس مقابل یا ایجاد هر نوع تغییر در ظاهر که مختص جنس دیگر است، سبب بروز اختلال در نقش جنسیتی و هویت جنسی کودکان می‌شود.

راهکارهای عملی تربیت جنسی در اسلام

اجازه‌گرفتن هنگام ورود به اتاق والدین

آموزش کسب اجازه برای ورود کودکان ممیز به اتاق خواب والدین در سه نوبت، قبل از نماز صبح، نیمۀ روز و بعد از نماز عشا مورد تأکید آیات و روایات است.

رعایت نحوۀ پوشش والدین و فرزندان

سبک پوشش والدین در حضور فرزندان اهمیت دارد، پوشش‌های محرک و باز یا در مقابل، افراط در پوشش در حضور کودک هر دو سبب برانگیختن حس کنجکاوی کودک می‌شود. البته مادر در حضور فرزند دختر می‌تواند از پوشش راحت‌تری استفاده کند.

پرهیز از معاشقه والدین در حضور فرزندان

هر گونه رفتار جنسی و استفاده از الفاظ و عبارات با مضامین جنسی در حضور کودکان توسط والدین به شدت نهی شده است. برقراری روابط جنسی در برابر نوزاد نیز به‌دلیل فعال بودن حافظۀ تصویری او و برداشت خشونت از آن مورد منع واقع شده است. البته ابراز محبت‌های رفتاری والدین در برابر کودکان با رعایت حدود برای برقراری روابط صحیح عاطفی کودک در آینده لازم است.

پرهیز از نگریستن به اندام جنسی کودک

والدین از نگریستن به اندام جنسی کودک باید خودداری کنند و کودکان خود را از نگریستن به اندام جنسی یکدیگر پرهیز دهند. در آموزه‌های اسلامی حمام رفتن دختربچه با پدر و پسر بچه با مادر نهی شده است و در صورت حمام پسر با پدر و دختر با مادر، باید اندام جنسی خود و فرزندان پوشانده شود. پسر بچه‌ها همراه با دختربچه‌ها نباید حمام بروند.

پرهیز از لمس اندام جنسی کودک

باید توجه داشت که هنگام خارش اندام جنسی کودک و شست‌وشوی آن، تا حد ممکن از لمس خودداری کرد تا موجب تحریک یا عادت کودک نشود.

جدا کردن بستر خواب فرزندان

در روایات از جداسازی بستر خواب کودکان از شش سالگی از یکدیگر تأکید شده است. این جداسازی تنها شامل رختخواب فرزندان پسر از دختر، یا فرزندان از والدین نیست؛ بلکه شامل دختران از هم و پسران از هم نیز می‌شود.

منع حرکات تهییج‌آمیز نسبت به کودک

پرهیز از نشاندن دختر خردسال روی زانوی فرد غریبه، پرهیز افراد بالغ از بوسیدن کودک جنس مخالف، پرهیز از خوابیدن چند کودک زیر یک لحاف، پرهیز از پوشاندن لباس دخترانه به پسران و بالعکس.

نظارت بر ابزار و محیط‌های مرتبط با کودک

وظیفۀ نظارت و مراقبت از ذهن و روان کودک در برابر محتواهای نامناسب موجود در بازی‌های رایانه‌ای، تلفن همراه، اینترنت، فیلم، شبکه‌های ماهواره‌ای، کتاب‌ها و لوازم‌التحریرها از دیگر مؤلفه‌های تربیت جنسی در کودکان است.

پاسخ مناسب به سؤالات جنسی کودک

سؤالاتی که معمولاً کودکان در ابتدا با آن مواجه می‌شوند؛ پرسش دربارۀ دلیل تفاوت آلت جنسی دختر و پسر، نحوۀ تولد کودک و محل خروج نوزاد است. برای پاسخ به این سؤالات صلاح نیست به تشریح مسائل پیچیدۀ زناشویی پرداخته شود. برخورد هیجانی و نفرت‌انگیز، شتاب‌زدگی، خندیدن و عصبانی‌شدن هنگام پرسش کودک سبب برانگیختن کنجکاوی کودک می‌شود؛ اما برخورد معمولی با این پرسش این تصور را به کودک می‌دهد که پرسش او با دیگر پرسش‌ها تفاوتی ندارد. پاسخ به سؤال‌های جنسی کودک متناسب با سطح درک او، با حفظ حیا و با بهره‌گیری از تمثیل و نظام تکوین و زندگی حیوانات باشد؛ برای مثال با بیان تخم‌زایی مرغ، بچه‌زایی گربه و گوسفند و تکثیر گیاهان، کودک به پاسخ می‌رسد. پاسخ به سؤال‌های جنسی در حد نیاز کودک و به‌صورت اجمالی کافی است؛ پاسخ‌ها نباید تحریک‌آمیز باشد و والدین نباید از پاسخ به سؤال‌های کودک طفره روند و یا احساس شرم کنند. پاسخ‌گویی به سؤالات کودک نیاز به آگاهی، هنرمندی و زکاوت دارد. از پاسخ‌های غیرواقعی، مانند اینکه خدا تو را از آسمان به ما داده یا از بیمارستان خریده‌ایم باید کاملاً اجتناب کرد.

تقویت مهارت‌های خودمراقبتی در کودکان

آموزش قسمت‌های خصوصی بدن و قوانین مربوط به آن، آموزش نحوۀ واکنش کودک در مواقع احساس خطر، تعیین قوانینی، مانند ممنوعیت بوسیدن لب‌ها، نشان دادن یا خارج‌کردن لباس زیر در برابر دیگران، معرفی افراد مجاز برای شست‌وشوی او از مواردی هستند که از سوءاستفادۀ جنسی کودکان جلوگیری می‌کنند.

محتوای تربیت جنسی در سنین مختلف کودکی

در هر سنی متناسب با درک کودک، اطلاعات جنسی خاصی باید به او داده شود:

3-5 سالگی؛ نام صحیح اعضای بدن، آموزش مفهوم فضای خصوصی، حس مثبت به جنسیت خود و درک صحیح از اینکه نوزادان از کجا می‌آیند.

6-9 سالگی؛ آگاهی از تفاوت‌های دو جنس، درک درست از تولیدمثل حیوانات و گیاهان.

9-13 سالگی؛ آگاهی از موارد سوء استفادۀ جنسی، آشنایی با تغییرات جنسی دوران بلوغ، درک درست از روند تولیدمثل.

تربیت جنسی در مدارس

تفکیک مدارس پسران و دختران، برنامه‎‌‌ریزی آموزشی متفاوت، تفاوت در برخی واحدهای درسی، استفاده از کارکنان آموزشی هم‌جنس در ایران و برخی از کشورها سبب فراهم شدن زمینه‌های رشد سالم جنسی، جسمی و روحی دانش‌آموزان و پیشرفت تحصیلی می‌شود.

پیامدهای نادیده‌انگاری تربیت جنسی

کارشناسان معتقدند که غریزۀ جنسی از سه سالگی در کودکان به‌صورت نهفته وجود دارد. عدم توجه به رفتار جنسی کودکان و استفاده نکردن از تدابیر تربیتی می‌تواند خطرات جدی به‌ویژه در دورۀ نوجوانی آنان در پی داشته باشد. آشناسازی کودک با مسائل جنسی و قراردادن او در معرض عوامل و تحریکات بیرونی پیش از زمان مناسب آن، سبب بیداری نابه‌هنگام جنسی، مشغولیت ذهنی و بروز عادت‌های ناپسند، انحراف‌ها و اختلال‌های جنسی همچون خودارضایی، پریشانی، قراردادن خود در معرض سوء استفادۀ جنسی، کندشدن دورۀ رشد طبیعی، جامعه‌پذیری منفی کودک و سرانجام توسعۀ مفاسد خواهد بود.

منابع

• «بوسیدن همسر در حضور فرزند»، وب‌سایت الو سلام مشاوره، تاریخ بازدید: 3 اردیبهشت 1402ش.
• تجاره، رومیناسادات، «15 اصل مهم برای تربیت جنسی کودکان زیر 7 سال»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 7 اسفند 1395ش.
• «داشتن رابطۀ جنسی در حضور نوزاد»، وب‌سایت مجلۀ تصویر زندگی، تاریخ بازدید: 3 اردیبهشت 1402ش.
• «در چه سنی مسائل جنسی را به کودکان آموزش دهیم؟»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 3 اردیبهشت 1402ش.
• فقیهی، علی‌نقی، تربیت جنسی، قم، مؤسسۀ علمی فرهنگی دارالحدیث سازمان چاپ و نشر، 1387ش.
• فقیهی، علی‌نقی، «خانواده و روش‌های تربیت جنسی کودکان بر مبنای آموزه‌های اسلامی»، دوفصلنامۀ پژوهشنامۀ تربیت تبلیغی، سال 5، شمارۀ 13 و 14، پاییز و زمستان 1395ش.
• «فواید و مضرات جداکردن کلاس‌ها و تک‌جنسیتی شدن»، مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی، تاریخ درج مطلب: 9 مهر 1397ش.
• محمدی‌پناه، شیرین و دیگران، «مؤلفه‌های تربیت جنسی کودک از منظر فقه تربیتی»، فصلنامۀ پژوهش‌های اخلاقی، سال یازدهم، شمارۀ 44، تابستان 1400ش.
• مدن، یوسف، «تربیت جنسی در اسلام»، ترجمۀ بهروز رفیعی، فصلنامۀ علمی- پژوهشی مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی، شمارۀ 8، پاییز 1383ش.
• مرویان حسینی، تربیت جنسی در اسلام، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1395ش.
• مقدادی، محمدمهدی و جوادپور، مریم، «پیشگیری از آسیب‌های جنسی کودکان در اسلام»، فصلنامۀ اخلاق زیستی، شمارۀ 23، بهار 1396ش.
• نادری، نگین و دیگران، «تجربۀ زیستۀ مادران از تربیت جنسی کودکان پیش از دبستان»، فصلنامۀ فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، شمارۀ 54، بهار 1400ش.