اشتغال در سیستان

اشتغال در سیستان؛ فعالیت‌های اقتصادی در سیستان برای کسب درآمد و تأمین مخارج زندگی. اشتغال در سیستان، در گذشتۀ تاریخی از تنوع زیادی برخوردار بود، اما در اثر تحولات اجتماعی و اقلیمی، فراز و فرودهایی را تجربه کرده است. در طول تاریخ زن و مرد سیستانی در اقتصاد خانواده نقش مشترک داشته و در برخی دوره‌ها زنان پیش‌قدم و کوشاتر بوده‌اند.

اهمیت اشتغال در فرهنگ سیستانی

رونق اقتصادی سیستان در گذشته و مبارزه بی‌وقفۀ اهالی سیستان با تهدیدهای طبیعی، نشان از سخت‌کوشی و بردباری این مردم دارد. کارهای گروهی که در اصطلاح محلی «حّشر» گفته می‌شود، ریشه در تاریخ و فرهنگ مردم سیستان دارد که همواره برای انجام کارهای سخت استفاده می‌کنند. به دلیل اهمیت کار در فرهنگ سیستان، این مردم برای هر مرحلۀ کار به‌ویژه کارهای گروهی، ترانه‌های ویژه دارند که بدون آلات موسیقی خوانده می‌شود.

گونه‌های شغلی

1. تجارت و خدمات

کشف تعداد زیادی مهر در قبرستان شهر سوخته و گل‌نبشته‌ها، گویای رونق تجارت در این شهر و نقش زن و مرد این شهر در دادوستدهای بازرگانی است. تحقیقات نشان می‌دهد که تاجران شهر سوخته کالاهای وارداتی به‌ویژه سنگ لاجورد بدخشان را پس از فرآوری، به کشورهای دیگر صادر می‌کرده‌اند.از دورۀ هخامنشیان تا دورۀ ساسانیان، رونق تجاری سیستان با مرکزیت شهر زرنج پابرجا بود. از نظر کارشناسان تأسیس شهرها در دورۀ ساسانیان در این منطقه و دارالضرب برای زدن سکه در شهر زرنج قبل از اسلام، نشانۀ روشنی از رونق اقتصادی این منطقه است. در قرون اولیۀ اسلامی نیز زرنج راه ارتباطی شهرهای زیادی بود و جادۀ بین‌المللی ادویه و انشعابات جادۀ ابریشم از سیستان می‌گذشت. همچنین راه آبی تنگۀ هرمز از دورۀ هخامنشیان دارای اهمیت بود و از این جهت سیستان میزبان بازرگانان و ساخت کاروان‌سراهای زیادی بوده است. تا قرن چهارم هجری شهر بُست (هلمند امروزی) پس از زرنج (مرکز سیستان باستانی) به‌ویژه در دورۀ محمود و مسعود غزنوی رونق اقتصادی بالایی داشته که توسط علاءالدین غوری ویران شد. از نیمۀ قرن پنجم هجری تا اواسط قرن نهم هجری شهر زاهدان کهنه، جای زرنج را گرفت و رونق تجاری چشمگیری یافت. در این دورۀ تاریخی، بازرگانان سیستان بیشتر تولیدات داخلی به‌ویژه غلات را به کشورهای دیگر صادر می‌کردند. پول مبادلات تجارتی درهم (نقره) و دینار (طلا) بود که در دورۀ اسلامی در آغاز به نام خلفا اما در دورۀ صفاری‌ها به‌ نام امرا ضرب می‌شد. پس از حملۀ تیمور گورگانی در 785ق و شاهرخ گورگانی پسر او در 811ق، همراه با ویرانی سیستان و کشتار نیروی انسانی، شهرهای بزرگ و کوچک طرف دادوستد تجاری سیستان نیز ویران شد. بر این اساس رونق تجاری سیستان از بین رفت و تغییر راه‌های تجاری از خشکی به دریا، انزوای سیستان را شدیدتر کرد که تا امروز ادامه دارد. در نتیجه مردم سیستان علاوه بر از دست‌دادن سرمایۀ لازم برای تجارت، مشاغلی چون ارائۀ خدمات به کاروان‌های تجاری را نیز از دست دادند. بر اساس گزارش‌ها امروزه مردم بومی این مناطق به‌دلیل فقر، نقش چندانی در تجارت ندارند و تعدادی به عنوان خرده تاجر در بازار‌چه‌های مرزی و شهرهای این مناطق فعالیت دارند.

2. کشاورزی و باغداری

از دورۀ هخامنشیان تا اوایل قرن 13م، سیستان دارای سیستم کشاورزی پیشرفته و در مدیریت آب از حوزه‌های مهم جهان باستان و قرون وسطا بوده است. سیستان از 2800 سال قبل دارای بندهای آب‌گردان و انحرافی پیشرفته بوده و در دورۀ اسلامی بیشترین بند‌های انحرافی و ذخیره‌ای در سیستان و وادی هیرمند ساخته شده است. سلطان محمود و سلطان مسعود غزنوی در توسعۀ کشاورزی سیستان به‌ویژه شهر بُست با استفاده از آب هیرمند نقش اساسی داشته‌اند. مردم سیستان در ساخت کاریز نیز مهارت خوبی داشتند و در مناطقی که استفاده از آب رودخانه امکان نداشت، کاریز می‌ساختند. انواع مختلف غلات به‌ویژه گندم، سبزیجات و انواع میوه مانند هندوانه، خربزه، انگور، در سیستان کاشته می‌شد و این منطقه به انبار غلات آسیا شهرت داشت. زراعت سیستان تاریخی از رودخانه‌های هیرمند، ارغنداب، فراه‌رود، هاروت‌رود و خاش‌رود، آبیاری می‌شد. تیمور هنگام حمله بر سیستان، سد رستم را ویران کرد و بعد از آن شاه‌رخ پسر تمیور سدهای کوچک و بزرگ سیستان را تخریب کرد و تمام سیستم آبیاری سیستان برهم خورد و دیگر شکوه قبلی را به دست نیاورد. پس از خشک‌سالی‌های اخیر نه‌تنها هزاران خانواده شغل کشاورزی را در سیستان ایرن، از دست دادند، بلکه مجبور به مهاجرت شدند.

3. دام‌داری

دام‌داری از شغل‌های اصلی ساکنین سیستان است و آنها از نی‌زار‌ها و تپه‌های سرسبز کنارۀ رود هیرمند برای چراگاه و علوفه استفاده می‌کردند. مردم سیستان از دورۀ شهر سوخته تا امروز از پشم حیوانات در صنعت بافندگی استفاده می‌کنند.

4. شکار و ماهی‌گیری

شکار حیوانات وحشی و پرندگان بومی و مهاجر یکی از شغل‌های سنتی مردان سیستان است. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که ماهی‌گیری از برکت رودخانۀ هیرمند و تالاب هامون در طول تاریخ سیستان رونق خوبی داشته و بازار مصرف آن در داخل سیستان بوده است.

5. صنایع دستی

پلاس‌بافی، گلیم‌بافی و قالی‌بافی در سیستان رایج و از شهرت برخوردار است. بافندگی در سیستان شغل زنانه است. سوزن‌دوزی شغلی دیگری است که زنان سیستانی انجام می‌دهند.

6. آهنگری

آهنگری یکی از شغل‌های پردرآمد مردان سیستان است. تولیدات آهنگران سیستان در کنار بازار داخلی به کشور‌های دیگر نیز صادر می‌شود. در سال‌های اخیر به‌رغم خشک‌سالی‌های دوام‌دار و کساد کشاورزی، آهنگری در سیستان ایران رونق خود را حفظ کرده است.

7. ‌دلاکی

یکی از شغل‌های با پیشینۀ طولانی در فرهنگ سیستان، آرایش‌گری است که در اصطلاح سیستانی به آرایش‌گر «دلاک» یا «اوستا» می‌گویند. یکی از وظایف مهم دلاک اصلاح سر و صورت در مراسم سرتراشک و حمام‌دادن داماد است. در گذشته دلاک‌ها به‌دلیل نبود پزشک متخصص، شغل ختنۀ کودکان سیستانی را نیز بر عهده داشتند. دلاکان زن در شب حنابندان به آرایش عروس می‌پردازند. امروزه دلاکی سنتی در سیستان بسیار کم‌رنگ شده است.

شغل‌ها و درآمدهای ممنوعه

در چهار دهه جنگ و ناامنی در افغانستان، در بخش‌های زیادی از سیستان تاریخی مربوط به افغانستان کشت و قاچاق مواد مخدر رایج شد و تا امروز ادامه دارد. پس از ویرانی گسترده در سیستان تاریخی و از بین رفتن رونق اقتصادی آن و گسترش فقر و بی‌کاری به‌ویژه در مناطق مرزی، تعداد زیادی از مرزنشینان، به قاچاق انسان، سلاح، سوخت و کالا رو آوردند.

پیامدهای اشتغال

از نظر کارشناسان، تنوع شغلی در سیستان تاریخی یکی از عوامل مهم شکوفایی آن سامان بود. همچنین تنوع شغلی و در دست‌رس بودن آن از گسترش مهاجرت، هنجارشکنی‌ها و جرایم رایج در این مناطق به‌ویژه قاچاق، جلوگیری می‌کند.

چالش‌های اشتغال

1. خشک‌سالی ناشی از تغییر اقلیم در مناطق سیستان به‌ویژه کاهش آب هیرمند از چالش‌های اشتعال در سیستان است و کشاورزی، دام‌داری، صیادی و حتی بافندگی به‌ویژه حصیربافی در این مناطق با مشکل جدی رو‌به‌رو شده است. 2. باد، باران و سیلاب‌های فصلی، به‌دلیل نبود سازه‌های مناسب برای مدیریت آنها و کاهش فرورفت آب در تابستان، محصولات کشاورزی مردم سیستان را با خطر مواجه می‌کند. 3. ناامنی به‌ویژه چهار دهه جنگ در افغانستان، سبب شد که قلمرو سیستان تاریخی به‌ویژه جنوب و جنوب‌غرب افغانستان به مرکز فعالیت باندهای مواد مخدر، قاچاق اسلحه، کالا و انسان و مرکز فعالیت گروه‌های تندرو مذهبی تبدیل شود.

منابع

• «آهنگری حرفه‌ای پر رونق در سیستان»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 2 اسفند 1396ش.
• ابراهیم‌زاده آسمین، حسین و عباسیان، مجتبی، «بررسی عوامل و دلایل قاچاق در استان سیستان و بلوچستان و راه‌کارهای رفع آن»، دوماه‌نامۀ توسعۀ انسانی پلیس، سال هفتم، شمارۀ 31، مهر و آبان 1389ش.
• «استادها بازنشسته شدند / شغل فراموش شده‌ی دلاکی در سیستان»، وب‌سایت سفیر شرق، تاریخ درج مطلب: 16 دی 1395ش.
• «انواع روش‌های صید ماهی در سیستان»، وب‌سایت سفیر شرق، تاریخ درج مطلب: 29 شهریور 1396ش.
• «با خرید صنایع دستی زابل از هنرمندان زابلی حمایت کنیم»، وبسایت ایرانشهر کالا، تاریخ تاردید: 24 تیر1403ش.
• بریمانی، فرامرز، «تحلیل هرمنوتیکی از فراز و فرود سیستان بزرگ»، مجلۀ جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان 1383ش.
• «بیکاری و افزایش شغل‌های کاذب در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1400ش.
• «تخریب 55 هکتار زمین کوکنار در ولایت نیمروز»، خبرگزاری جمهوری، تاریخ درج مطلب: 4 فروردین 1394ش.
• حازم اسپندیار، یحی، «سیستم آبیاری سیستان چگونه تخریب شد؟» وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 19 بهمن 1398ش.
• «حشر نماد غیرت و تعصب مردم سیستان / لایروبی انهار توسط مردان سختکوش»، پایگاه خبر عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1394ش.
• «خسارت جبران ناپذیر خشک‌سالی و سیلاب‌ها به زارعت و مال‌داری در نمیروز»، خبرگزاری صدای افغان آوا، تاریخ درج مطلب: 11 فروردین 1399ش.
• دلبری، شهربانو، «نقش اقتصادی سیستان در قرون نخستین اسلامی»، فصل‌نامۀ تخصصی فقه و تاریخ تمدن، سال ششم، شمارۀ بیست‌ و یکم، پایز 1388ش.
• دانشیار، مرتضی، «سیستان و حاکمیت خلفا تفرق و زوال 30-250ش»، دوفصل‌نامۀ تاریخ و فرهنگ، شمارۀ 101، پاییز و زمستان 1397ش.
• «رونق تجارت و رفاه مرزنشینان سیستان و بلوچستان با توسعه بازارچه‌های مرزی» خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 29 آذر1401ش.
• «روایت تسنیم از درد بیکاری و محرومیت در منطقه سیستان / چشم انتظاری مردم برای فعال شدن بازارچه‌های مرزی»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 22 اردیبهشت 1401ش.
• رحیم‌پور، شهدخت و شهربابکی، ابوالقاسم نعمت، «شناسایی و بررسی سفره‌های سیستان و بلوچستان با تأکید بر ساختار بافت و نقش‌مایه‌ها»، دوفصل‌نامۀ علمی پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شمارۀ 34، پاییز و زمستان 1397ش.
• سرگزی، زهرا، «جایگاه هیرمند در جغرافیای سیاسی و اقتصادی سیستان در دورۀ پهلوی»، پژوهش‌نامۀ تاریخ اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال سوم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1393ش.
• «سیستان اسیر گرد و غبار/ حکایت تلخ بادهای 120 روزه»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 17 خرداد 1402ش.
• شکری، علی و دیگران، «مسألۀ تاریخی هیرمند و راه‌کارهای کاهش چالش‌های ناشی از آن»، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دورۀ 16، شمارۀ 30، بهار و تابستان 1401ش.
• طاهری، صدرالدین، «جایگاه اجتماعی زنان در تمدن باستانی شهر سوخته»، فصل‌نامۀ زن در فرهنگ و هنر، دورۀ 11، شمارۀ 3، پاییز 1398ش.
• عبدی، کامیار، و گنجی، شادی، «بررسی ساختار سیاسی- اجتماعی جامعه شهر سوخته در هزاره سوم پیش از میلاد»، فصل‌نامۀ جامعه‌شناسی تاریخی، دورۀ 9، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1396ش.
• مظلوم‌یار، فیاض‌گل، و ناصح، احسان‌الله، «جایگاه و اهمیت تاریخی و جغرافیایی، سیستان برای افغانستان و ایران در قرون نخستین اسلام»، همایش بین‌المللی جایگاه سجستان (سیستان) در گسترۀ تمدن اسلامی، ژانویۀ 2024م.
• منافی، محمدرضا،«پاکستان و افغانستان؛ همسایگان شرقی ایران و مرزهای پر دردسر»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 2 دی 1402ش.
• موسوی‌ حاجی، رسول، «سقوط زرنگ؛ ظهور شهر سیستان»، دوفصل‌نامۀ پژوهشنامۀ تاریخ‌های محلی ایران، سال دوم، شماره سوم، پیاپی 5، پاییز و زمستان 1393ش.
• «نگاهی به موسیقی سیستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، تاریخ درج مطلب: 19 اسفند 1396ش.
• «نگاهی به شغل فراموش شده دلاکی در سیستان»، پایگاه خبر عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1397ش.
• «نگاهی به تاریخچۀ تولید تریاک در افغانستان»، ور‌سایت روزنامۀ اعتماد ملی، تاریخ درج مطلب: 5 تیر 1398ش.
• «وزارت زراعت 175 فارم مالداری در هلمند روزانه 13 هزار و 400 لیتر شیر تولید می‌کند»، روزنامۀ اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 24 بهمن 1397ش.
• «ورود گسترده طالبان به بازار پرسود منطقه / تجارت با میراث آمریکایی‌ها»، وب‌سایت اقتصاد نیوز، تاریخ درج مطلب: 17 تیر 1402ش.
• «هامون به صیادان نفس تازه بخشید»، پایگاه خبر عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 29 خرداد 1399ش.