امام علی بن موسی: تفاوت میان نسخه‌ها

علی (علیه‌السّلام) فرزند امام موسی بن جعفر (علیهما‌السّلام) است و مادرش، کنیز بود و او را تُکتَم، <ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص379.</ref><ref> موصلی شافعی، النعیم المقیم لعترة النبا العظیم، ص379.</ref> خیزران، <ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص440.</ref> نجمه، اروی، <ref>. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص425-426.</ref> سَکَن، سمانه، ام‌البنین، <ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص41.</ref><ref> زمانی قمشه‌ای، هیئت و نجوم اسلامی، 1384ش، ج2، ص319.</ref> صَقر، شَقراء و طاهره<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص455.</ref> می‌گفتند. کنیۀ او، ابوالحسن ثانی یا ثالث<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص380</ref> و ابوبکر<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص46.</ref> و لقب او، رضا، <ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص380</ref> ولی، وفیّ، <ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص440.</ref><ref> الرحمة، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، 1424ق، ص290.</ref> صابر، فاضل، رضیّ<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص456.</ref> و زکی<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص95.</ref> است. وی پنج سال پس از وفات امام صادق، <ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص403</ref> در روز شنبه یا پنجشنبه<ref>. الرحمة، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، 1424ق، ص290.</ref> یا جمعه، 11ربیع‌الاول<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص48.</ref><ref> جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص425.</ref><ref> پورامینی، چشمۀ حکمت رضوی، 1398ش، ص20.</ref> یا 6 یا 7 یا 8 شوال<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص48.</ref> یا 11 ذیقعده<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص48.</ref><ref> الرحمة، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، 1424ق، ص290.</ref> یا ذیحجه سال 147، <ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص47.</ref> 148، <ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص304.</ref><ref> اربِلی، کشف الغُمّة فی معرفة الائمّة، 1381ق، ج2، ص311.</ref><ref> قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص455.</ref> 150، 151، <ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص47.</ref> 153، <ref>. پورامینی، چشمۀ حکمت رضوی، 1398ش. ص20.</ref> یا 158ق در مدینه<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص304.</ref> به دنیا آمد. 30 یا 35 سال<ref>. منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص210.</ref> با پدرش زیست و 19 یا 20 سال<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص304.</ref> یا 21 سال دوران امامت وی بود.<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص403 و پاورقی ص403</ref> امامت او، پس از موسی بن جعفر، از سال 183ق<ref>. الرحمة، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، 1424ق، ص290.</ref> یا 186ق آغاز شد و تا سال 203ق ادامه یافت.<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص385.</ref><ref> الرحمة، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، 1424ق، ص291.</ref> وی در روز جمعه یا سه‌شنبه 17<ref>. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص425.</ref> یا 23 یا 24 رمضان، یا آخر ماه صفر یا آخر ذیحجه سال 202 یا 203ق<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص402 و پاورقی.</ref><ref> مفید، الارشاد، 1399ق، ص304.</ref><ref> ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص444.</ref> در سن 44، 47، 48، <ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص590.</ref> 49، <ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص444.</ref> 50، <ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص590.</ref> 51، 55، <ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص304.</ref><ref> ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص444.</ref><ref> قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص547.</ref> 57<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص591.</ref>یا 59سالگی<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، پاورقی ص402-403</ref> در قریۀ نوقان، از توابع سناباد (مشهد کنونی) به واسطه غذا<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص315.</ref> یا انگور<ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص444.</ref><ref> قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص580.</ref><ref> امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، 1395ش، ص117-118.</ref> یا اناری که علی بن هُشام یا مامون<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص539، 541 و 545.</ref><ref> مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص211.</ref><ref> عطاردی، مُسنَد الامام الرضا، ج1، ص124-139.</ref> آن را مسموم کرده بود، به شهادت رسید.<ref>. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص318.</ref><ref> مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص401-402.</ref> مامون در سوگ او بسیار گریست<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص316.</ref><ref> ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص444.</ref><ref> قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص545.</ref><ref> قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص587.</ref> و چند روز از خوردن و آشامیدن، دست کشید<ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص444.</ref><ref> امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، 1395ش، ص116، 122 و 124.</ref><ref> امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص209، 212-213.</ref> و با جنازۀ امام به نجوا پرداخت!<ref>. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص318</ref> و سپس، دستور داد جنازۀ امام را در طوس، در خانۀ حُمَید بن قَحطبه، <ref>. امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، 1395ش، ص124.</ref> کنار قبر پدرش،‌هارون الرشید دفن کنند.<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص402.</ref><ref> مفید، الارشاد، 1399ق، ص316.</ref><ref> ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص444.</ref><ref> امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص213.</ref> برخی معتقدند علی بن موسی به مرگ طبیعی از دنیا رفته است، <ref>. امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، 1395ش، ص116.</ref> یا با مسمومیت غذایی رحلت کرده و یا عباسیان و نه مامون، موجب شهادت امام رضا شدند.<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص581.</ref> تشییع جنازه باشکوه امام، در تاریخ خراسان بی‌سابقه بوده است.<ref>. قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج2، ص587-588.</ref>

علی بن موسی (علیه‌السّلام) تنها یک فرزند، آن هم محمد بن علی را به‌عنوان یادگار و جانشینِ بعد از خود، داشته است که با لقب جواد، شناخته می‌شود.<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص316.</ref><ref> قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص548.</ref><ref> طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص27.</ref> وی، هنگام رحلت پدر، هفت سال و چند ماه داشت.<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص316.</ref><ref> قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص500-501 و 548.</ref> علامه مجلسی دختری به نام فاطمه را نیز از فرزندان امام رضا برشمرده، که از او حدیث نقل کرده است.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص548.</ref> برخی، علاوه بر امام جواد، فرزندان دیگری نیز برای علی بن موسی ذکر کرده‌اند: موسی، <ref>. موصلی شافعی، النعیم المقیم لعترة النبا العظیم، ص409.</ref> حسن، حسین، علی، فاطمه، <ref>. طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، 27.</ref> جعفر و ابراهیم.<ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص447.</ref>

از امام رضا به‌عنوان مصداقی بارز از واژۀ «کوثر»،  در سورۀ کوثر نام برده‌اند، <ref>. زارعی سبزواری، سیرۀ علمی و عملی امام رضا، 1394ش، ص121</ref> که زیارت او، از زیارت جدّش، امام حسین، بهتر است.<ref>. کلینی، کافی، 1407ق، ج4، ص584.</ref><ref> پورامینی، بر مدار آفتاب، 1395ش، ص19.</ref> پیامبر اکرم، او را کسی معرفی کرده است که با نور خدا می‌نگرد و حکیمانه سخن می‌گوید و دچار لغزش و خطا نمی‌شود، دانا است و از علم و حکمت پُر بوده<ref>. طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص34.</ref> و پاداشِ زیارت او، بهشت است.<ref>. زارعی سبزواری، سیرۀ علمی و عملی امام رضا، 1394ش، ص209.</ref> امام باقر و امام صادق او را بهترین خَلق روی زمین، پس از موسی بن جعفر دانسته‌اند.<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص379</ref> امام صادق، او را به دلیل علم سرشارش، «عالِم آل‌محمد» دانسته است.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص455.</ref><ref> رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص49.</ref> حتی مامون هم او را بهترینِ اهل زمین و داناترین و عابدترینِ آنان می‌دانست<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص474 و 508.</ref><ref> خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص317.</ref> و هیچکس را از علی بن موسی، افضل و مُحِقّ‌تر به خلافت، نمی‌دانست.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص508.</ref> او، بزرگ‌ترین، برگزیده‌ترین و محبوب‌ترین فرد نزد امام کاظم بود.<ref>. منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص210.</ref> از امام رضا به‌عنوان بزرگ‌ترین پیشوا،‌هادی دین، شهرۀ آفاق و مورد تکریم و احترام همگان، یاد می‌کنند.<ref>. خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص317.</ref><ref> منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص210.</ref> عظمت علمی، مقام معنوی و اخلاق عملی او، موجب جذب مردم به‌سوی وی شده بود.<ref>. منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص217.</ref> از او بیش از 20 مورد پیش‌گویی و امور خارق‌العاده گزارش شده است.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص490 و 504.</ref><ref> وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص109، 111-113.</ref> چیزی نبود که از او بپرسند و او پاسخش را نداند، <ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص363.</ref> زیرا به گذشته و حال، آگاه بود.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص464.</ref><ref> قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص65.</ref> همواره در مناظرات، بر خصم غلبه می‌کرد.<ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص461.</ref><ref> جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص442.</ref><ref> وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص114.</ref><ref> معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص364.</ref> این‌گونه، شخصیت علمی وی، بر همگان، از تمام فرقه‌ها و ادیان و مذاهب، ثابت شده بود.<ref>. مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص206.</ref><ref> وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص98 و 106-109.</ref> توجه بسیار به عبادت، ساده‌زیستی و تواضع، رعایت عدالت در برخورد با نزدیکان، از دیگر نکات اخلاقی امام رضا است.<ref>. امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، 1395ش، ص32-38.</ref> نماز را در اول وقت، اقامه کرده و به دیگران نیز همین را توصیه می‌کرد. هر صبح و شام، قرآن می‌خواند و پرسش دیگران را با قرآن پاسخ می‌داد.<ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص20-22.</ref>

تربیت الهی، ثبات شخصیت، عزت نفس، زهد و ساده‌زیستی، تواضع و فروتنی، سخاوت و گشاده‌دستی، حِلم و بردباری، آشنایی به زبان‌های مختلف، حتی زبان حیوانات، از دیگر فضایل علی بن موسی به‌شمار می‌رود.<ref>. وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص90، 96، 114-116، 119، 121، 123، 126، 127.</ref><ref> طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص218.</ref>

واقدی او را از ثقاتی می‌داند<ref>. طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص36.</ref> که در بیست‌سالگی در مسجد نبوی فتوا می‌داد. حاکم نیشابوری، ابن‌جُندی، ذهبی و ابن‌حجر عسقلانی وی را از طبقه دهم<ref>. طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص31.</ref> یا هشتم تابعین مدینه دانسته‌اند.<ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص440.</ref><ref> الرحمة، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، 1424ق، ص292 – 294.</ref> ابن ابی‌الحدید او را داناترین، سخاوتمندترین مردم و باکرامت‌ترین افراد به لحاظ اخلاقی برشمرده است. ابن‌خلّکان و ابن‌حجر هیثمی او را یکی از امامان شیعه دانسته‌اند، که مامون او را ولیّ‌عهد خود قرار داد و به نامش سکه ضرب کرد و دخترش، ام‌حبیب را به زوجیت او در آورد.<ref>. الرحمة، ائمّة اهل‌البیت فی کتب اهل‌السنّة، 1424ق، ص297.</ref>

امام رضا یکی از 12 امامی است که پیامبر بر امامت آنها تصریح کرده است.<ref>. مفید، الاختصاص، 1413ق، ص211.</ref><ref> طبرسی، اعلام الوری، 1390ق، ص396-397.</ref> همچنین بنابر روایت جابر بن عبدالله انصاری، نام علی بن موسی در لوحی که پیامبر از جانب جبرائیل به فاطمه داده بود، به‌عنوان امامِ پس از موسی بن جعفر، ذکر شده است.<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص272.</ref><ref> منتظرالقائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص176.</ref><ref> وطن‌دوست، گذری بر سیرۀ عملی امام رضا، 1392ش، ص39.</ref> همچنین، در صحیفه‌ای که نزد اُمّ‌سَلَمه بوده است، نام یکایک امامان شیعه ذکر شده و یادآوری شده است که علم و سلاح هر یک از امامان، به امام بعدی به ارث گذاشته شده است.<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص275.</ref> حدیث «اوصیائی، الاثنی‌عشر»<ref>. قندوزی حنفی، ینابیع المودّة، جزء3، ص11.</ref> نیز، اشاره به امامت تک‌تک امامان، از جمله علی بن موسی دارد. موسی بن جعفر طی 48 روایت، <ref>. رحیمی و انفرادی، امام رضا، دانای خاندان محمد، 1400ش، ص18.</ref> به امامت علی بن موسی<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص304-307.</ref><ref> قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا، 1389ش، ج1، ص140 و 147.</ref> و جانشینی او پس از خود<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص382.</ref><ref> صدوق، عیون اخبار الرضا، 1404ق، ج1، ص42.</ref> تصریح کرده است.<ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص372-374.</ref> مقبولیت علی بن موسی میان شیعیان و برتری علمی و اخلاقی او نیز اثبات‌کنندۀ امامت وی است.<ref>. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص427.</ref>

در گزارش‌های تاریخی چنین آمده است که مامون، ابتدا با رفتاری احترام‌آمیز، خلافت را پیشکش کرد، اما با استنکاف امام رضا از قبول خلافت، ولایتعهدی<ref>. واژۀ ولایتعهد، اولین بار، توسط مامون در قضیۀ انتصاب امام رضا به ولایتعهدی، به کار رفت. (مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص169-170)</ref> را پیشنهاد داد.<ref>. پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص478-479.</ref> وی، علی بن موسی را از مدینه به خراسان فرا خواند و در روز دوشنبه، دوم، <ref>. امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص164.</ref> پنجم، <ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص410.</ref> ششم، <ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص510.</ref> هفتم، نهم یا بیست‌وسوم رمضان سال 200ق یا 201ق برای ولایتعهدی وی، بیعت گرفت و به او لقب «الرضا من آل‌محمد» داد.<ref>. ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص442.</ref> مامون دستور داد بر منابر بر امام رضا ثنا گفته و به نام او سکه (درهم و دینار) ضرب کردند.<ref>. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص315.</ref><ref> مفید، الارشاد، 1399ق، ص311.</ref><ref> ابن‌جوزی، تذکرة الخواصّ، 1427ق، ص442.</ref> سپس، مامون، دختر یا خواهرش، ام‌حبیب را به تزویج امام رضا در آورد.<ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص397.</ref><ref> نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص220.</ref>

امام، در ابتدا، از پذیرش دعوت مامون و رفتن به خراسان، استنکاف ورزید<ref>. نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص221.</ref> تا نشان دهد علاقه‌ای به همکاری با حکومت ندارد؛ <ref>. پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص493.</ref> اما پس از آن که مجبور شد، تمکین کرده<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص310-311.</ref><ref> مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص185-186 و 190-192.</ref> و با چشمانی اشک‌بار، در حالی که با قبر پیامبر وداع می‌کرد، <ref>. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص436-437.</ref> به‌همراه ماموران مامون، از طریق بصره به سمت مرو<ref>. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، 1387ش، ص315</ref> روانه شد. در مرو، ابتدا پیشنهاد پذیرش خلافت را با این استدلال که امر خلافت برای ما نخواهد بود، <ref>. مسعودی، اثبات الوصیة، 1362ش، ص396.</ref><ref> مفید، الارشاد، 1399ق، ص310-311.</ref> رد کرد<ref>. پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص493.</ref> و سپس، وقتی مامون، امام را تهدید کرد، به‌ناچار، پیشنهاد ولایتعهدی را پذیرفت.<ref>. خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص313.</ref><ref> جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص437 و 440.</ref> علی بن موسی با این شرط ولایتعهدی را پذیرفت که در هیچ امر و نهی و عزل و نصبی دخالت نکند و چیزی را تغییر ندهد و در فتوا و قضا، ورود نکند، <ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص310-311.</ref><ref> خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص313 و 314.</ref> زیرا نمی‌خواست مسئولیت وضع موجود را بر عهده بگیرد.<ref>. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص441.</ref> امام، به سبک پیامبر با مردم بیعت کرد، یعنی دست خود را بر روی دستان بیعت‌کنندگان قرار می‌داد.<ref>. مفید، الارشاد، 1399ق، ص311.</ref> اولین بیعت‌کننده نیز عباس، پسر مامون بود.<ref>. مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص187.</ref> امام رضا، پس از برگزاری تشریفات تفویض ولایتعهدی و بیعت با مردم و مقامات، در سخنانی، خطاب به مردم، یادآور شد که ما را به واسطۀ قرابت با پیامبر، بر شما حقی است. شما را نیز، بر ما حقی است. هرگاه شما حق ما را پرداخت کردید، بر ما نیز، واجب است حق شما را بپردازیم.<ref>. اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، 1408ق، ص455.</ref><ref> منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص215.</ref> امام رضا، طی ولایتعهدی خود، علاوه بر برپایی جلسات مناظره، که توسط مامون ترتیب داده می‌شد و تبیین معارف اسلامی و شیعی، <ref>. معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ص418-425.</ref> مبادرت به برپایی نماز عید فطر کرد که ناتمام ماند.<ref>. امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص172-173.</ref> او همچنین برای نزول باران، دعا کرد.<ref>. عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، از مدینه تا مرو، 1382ش، ص171-176.</ref><ref> طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص219.</ref>

تفویض و پذیرش ولایتعهدی، به نوعی پذیرش ضمنی علویان توسط عباسیان بود<ref>. عبدالرحمان، سیرۀ اهل‌بیت، ص399.</ref><ref> پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص491.</ref> و اهل‌بیت را از فراموشی در عرصۀ سیاسی، حفظ می‌کرد و جان امام و شیعیان نیز حفظ می‌شد.<ref>. پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص490.</ref> همچنین چهرۀ واقعی مامون، توسط امام به مردم، شناسانده می‌شد<ref>. عبدالرحمان، سیرۀ اهل‌بیت، ص400.</ref><ref> پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص491.</ref> تا جایی که مامون ناگزیر بود تا خود را به لحاظ فکری، متمایل به تشیّع نشان دهد؛ <ref>. مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص175-176.</ref><ref> طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص182.</ref><ref> پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص476.</ref> تا جایی که برخی شواهد، دلیل تمایل مامون به تشیع دانسته شده است، مانند مناظرۀ مامون با علمای اهل‌سنت در رابطه با برتری علی بر خلفای دیگر، تفویض ولایتعهدی به امام رضا، وامدار دانستن خود در هدایت به تشیع در جریان بحث بین‌هارون‌الرشید و امام کاظم، حلال کردن مُتعه (صیغه)،  اعتقاد به مخلوق بودن قرآن، گواهی علمای اهل‌سنت بر دوست‌داشتن علی توسط مامون، منع از ذکر خیر معاویه و نیز سروده‌های مامون در مدح علی و اولاد او.<ref>. امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص151-152.</ref> شیخ مفید و شیخ صدوق معتقدند مامون نذر کرده بود تا در صورت چیره‌شدن بر برادرش، امین، خلافت را به اهلش واگذار کند، <ref>. طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص181-182.</ref><ref> امین، سیرۀ معصومان، ج5، 1397ش، ص153-154.</ref> اما بعداً پشیمان شد!<ref>. مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص177-178 و 180 و 198-199.</ref><ref> طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص174.</ref>

* جلب نظر ایرانیان، به ویژه اهالی خراسان و استمرار حمایت آنان؛ <ref>. مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص180-181.</ref><ref> نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص219.</ref>

* جلب اعتماد و محبت اعراب؛ <ref>. پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص487.</ref>

* مشروعیت‌بخشی<ref>. خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص310.</ref><ref> عبدالرحمان، سیرۀ اهل‌بیت، ص396.</ref> و قانونی جلوه دادن حکومت عباسیان در چشم علویان؛ <ref>. نصیری، تحلیلی از تاریخ تشیُّع و امامان، 1384ش، ص219.</ref>

* فرو نشاندن شورش‌های متعددِ علویان و مقابله با آشوب‌ها و مخالفت‌های آنان و زدودن احترامِ رو به فزونی علویان از دل و دیدۀ مردم؛ <ref>. خامنه‌ای، انسان 250ساله، 1391ش، ص308.</ref><ref> عبدالرحمان، سیرۀ اهل‌بیت، ص395-396.</ref><ref> طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص182.</ref>

* بازگرداندن و تقویت حسّ اعتمادِ از دست رفتۀ مردم، به واسطۀ کشتن برادرش، امین؛ <ref>. پیشوایی، سیرۀ پیشوایان.</ref><ref> نگرشی بر زندگانی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی امامان معصوم، 1380ش، ص487.</ref>

* کنترل و خلع سلاح علی بن موسی و ایجاد مصونیت برای خود از ناحیۀ امام رضا، که همواره او را تهدیدی برای خلافت خود می‌دانست؛ <ref>. قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج2، ص499.</ref><ref> مطهری، سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار، 1383ش، ص181، 182 و 199.</ref>  

* کنترل مستمرّ علی بن موسی، به عنوان کانون مبارزه و معارضه با حاکمان عباسی.<ref>. عبدالرحمان، سیرۀ اهل‌بیت، ص397.</ref><ref> طبسی، الامام الرضا عند اهل‌السنّة، 1391ش، ص183.</ref>

* رشد و گسترش تشیّع در خراسان و تاثیر عمیق آن بر فرهنگ، هنر و اقتصاد ایران؛ <ref>. صفی‌زاده، خدمات تمدنی و فرهنگی ایران به اسلام، 1390ش، ص369 و 375.</ref><ref> امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، 1395ش، ص104.</ref>

* مناظرات علمی و عقیدتی با اهل کتاب (یهودیان، مسیحیان، زرتشتیان، مانویان و صابئیان)، نِحلِه‌های فکری گوناگون و ارباب مذاهب مختلف؛ <ref>. منتظر القائم، تاریخ امامت، 1384ش، ص216.</ref><ref> صفی‌زاده، خدمات تمدنی و فرهنگی ایران به اسلام، 1390ش، ص369-375.</ref>