کپر

کپر؛ سازۀ مسکونی سنتی در استان‌های جنوبی.

کَپَر، سکونت‌گاه سنتی و سازگار با شرایط اقلیمی و جغرافیایی در برخی مناطق جنوب ایران است. کپر در گذشته، مسکن خانواده‌های کوچنده بوده، اما امروزه کپر‌نشینی منسوخ شده و برخی آن را نشانۀ فقر و محرومیت می‌دانند.

مفهوم‌شناسی

کَپَر به‌معنای خانه‌ای است که از نی و بوریا ساخته شده است. این خانه‌ها دارای اسکلتی چوبی بوده و اطراف آنها با حصیر بسته می‌شود. کپربه خانۀ نیی، کومه، آلونک و عریش نیز مشهور است. کپر در مناطق گرمسیری جنوب با شاخه و برگ درخت نخل ساخته می‌شود و روی آن را با حصیر می‌پوشانند. به کسی که در کپر زندگی می‌کند، کپرنشین می‌گویند.

تاریخچه

کپر، یکی از الگوهای مسکن روستایی است که در مناطق جنوبی ایران، قدمتی طولانی دارد. این نوع مسکن با بهره‌برداری از منابع محلی در دسترس و فناوری کاملاً بومی ساخته می‌شود. امروزه با گسترش سازه‌های مدرن، کپرنشینی کاهش یافته و بیشتر مختص به قشر مستضعف و محروم در مناطق جنوبی شده است. برخی از افراد متمکن نیز به‌دلیل علاقه به حفظ سنت‌های قدیمی، مجدد به اقامت فصلی در کپر روی آورده و در کنار خانه‌ها و ساختمان‌های مسکونی خود، در مناطق روستایی برای گذراندن اوقات فراغت مدتی از سال را به زندگی در کپر مشغول هستند. امروزه در ایران حدود 5 میلیون کپرنشین وجود دارد.

جغرافیا

فرهنگ کپرنشینی، برآمده از شرایط خاص اقلیمی در مناطقی از جنوب و جنوب‌شرق ایران است. استفاده از این سازه‌ها، بیشتر در کویرهای کشور مانند لوت و برخی استان‌ها مانند هرمزگان، سیستان و بلوچستان و کرمان رواج داشته است.

ویژگی

از ویژگی‌های کپر، انطباق آن با اقلیم و نوع اقتصاد بومیان مناطق کپرنشین است. بانوان محلی از برگ‌های نخل، بافته‌هایی به شکل طناب‌هایی بلند می‌بافند که از آنها برای ساخت کپر استفاده می‌شود. این خانه‌ها که در واقع یک اتاقک بزرگ است محلی برای خواب، استراحت و آشپزی کردن است. کپرها خنک‌تر از ساختمان‌ها و چادرها هستند و تحمل گرمای شدید این مناطق را آسان‌تر می‌کنند. در برخی موارد کپر محل تحصیل و آموزش کودکان و نوجوانان است. در هوای گرم و شرجی و نبودن برق و کولر با ریختن آب بر روی کپر، هوای خنک و دلچسبی فراهم می‌شود. از دیگر ویژگی‌های کپر، سهولت ساخت و مدت زمان کم برای برپا کردن این مسکن سنتی است.

شیوۀ برپایی کپر

احداث، تکمیل و مهیا کردن کپر برای زندگی، یک کار تعاملی توسط زنان و مردان خانواده است. مراحل برای برپا کردن و ساخت یک کپر عبارت‌اند از:

1. جمع آوری شاخ و برگ و نی‌ها یا چوب‌های متعدد از محیط اطراف؛
2. حفر یک گودال عمیق برای کارگذاشتن ستون و پایه‌های کپر؛
3. بستن شاک‌ها و چیلک به ستون؛
4. پوشش دادن طول و عرض کپر با مهر؛
5. وصل و محکم کردن شاک‌های طولی کپر؛
6. هم‌ترازکردن سقف کپر و تکمیل ساختار آن.

در اغلب خانواده‌های کپر‌نشین، معمولاً بنا گذاشتن سازۀ اولیۀ کپر و مستحکم‌سازی آن بر عهدۀ مردان بوده و بانوان پس از احداث سازۀ اصلی کپر، طول و عرض کپر و سقف آن را با حصیر و شاخ و برگ می‌پوشانند. همچنین ساخت درب ورودی و نصب آن، فرش کردن و تزئین کپر نیز بر عهده زنان است.

عوامل مؤثر در احداث کپر

در احداث کپر عوامل مختلفی مؤثر هستند که عبارت‌اند از:

1. ابعاد و اندازه‌های کپر: سازۀ کپر فضایی دایره‌ای یا مربعی و مستطیلی شکل است که عرض و طول آن به مواد اولیه و کاربرد آن بستگی دارد. اگر از کپر برای نشیمن استفاده کنند، اندازۀ آن بزرگتر و اگر برای آشپزخانه یا محل خواب باشد، اندازۀ آن کوچکتر است. عرض کپر معمولاً بین 1/1 تا 9 متر است. طول کپر متغیر بوده؛ اما اندازۀ متداول آن 1 متر است.
2. مکان برپایی کپر: از مهم‌ترین نکاتی که لازم است در احداث کپر به آن توجه کرد صاف و مسطح بودن سطح زمین، در معرض وزش شدید باد و تابش نور آفتاب نبودن، نزدیکی به محل فعالیت‌های کشاورزی و دامپروری ساکنان، نزدیکی به محل زندگی خویشاوندان و در معرض سیل و باران‌های سیل‌آسا نبودن است.
3. زمان ساخت و برپایی کپر: افرادی که از کپر برای سکونت دائم خود استفاده می‌کنند، ساختن کپر برای آنها زمان‌بندی ندارد و در صورت نیاز آن را بنا می‌کنند؛ اما افرادی که در کنار زمین‌های کشاورزی از کپر به‌عنوان مسکن موقت استفاده می‌کنند، اوایل پاییز و قبل از شروع زمستان به برپایی آن اقدام می‌کنند.
4. جهت قرار گرفتن کپر: معمولاً کپر طوری برپا می‌شود که درب آن به سمت شرق یا غرب باشد، زیرا از قسمت جنوب باد می‌وزد و به این دلیل، درب کپر را از قسمت طولی کپر درست می‌کنند.

مقایسۀ کپر نسبت به سازه‌های ساختمانی جدید

کپر در مقایسه با سازه‌های جدید روستایی دارای مزایایی مانند استفاده از تکنولوژی و مصالح بومی، امکان احداث در نزدیکی محل کار، ضد زلزله بودن، بی‌نیازی از خرید زمین و دریافت وام مسکن است؛ اما برای احداث خانه‌های جدید محدودیت‌های متعددی برای برقراری این شرایط وجود دارد. برتری خانه‌های جدید نسبت به سازه‌های قدیمی مدرن و شیک بودن آنها است. خانه‌های جدید نسبت به کپر از امنیت بیشتری در مقابل آتش‌سوزی برخوردار هستند. امروزه گرایش افراد به‌خصوص روستایی‌ها به سبک زندگی شهری سبب گرایش و تقویت تجمل‌گرایی، هزینه‌های بالای سبک زندگی شهری، بدهکارشدن به‌دلیل دریافت وام، دور شدن از محل کار، کاهش فعالیت‌های اقتصادی زنان و افزایش نیاز آنها به مصالح و تکنولوژی غیر‌بومی شده است. همۀ این عوامل اقتصاد خانوار روستایی را تحت تأثیر قرار داده و سبب تهدید زندگی آنها شده است.

خانوارهای روستایی باید برای در اختیار داشتن زمین، ساخت و تعمیر، مصالح، خرید وسایل خانگی و پرداخت اقساط، پول زیادی را در این راه مصرف کنند؛ اما استفاده از سازه‌های سنتی و بومی مانند کپر هیچ کدام از این هزینه‌ها و فشارها را بر آنها تحمیل نمی‌کند. 

از طرفی مسکن‌های جدید روستایی، نقش مهمی در وابستگی افراد به شهر دارد و به‌نوعی با سرازیر کردن جریان پول از روستا به شهر، نقش مهمی در برهم زدن تعادل اقتصادی در روستا و شهر دارد. همچنین نوع مصرف انرژی در کپر با ساختمان‌های جدید کاملاً متفاوت است. در سازۀ کپری، تهویۀ هوا به صورت طبیعی و با گردش هوا و باد صورت گرفته؛ اما خانه‌های جدید برای خنک کردن فضا از کولر گازی و برای گرم کردن از بخاری و چراغ نفتی استفاده می‌شود. به‌همین منظور انرژی زیادی در ساختمان‌های جدید صرف گرمایش و سرمایش شده و به نوعی اتلاف انرژی در آنها نسبت به سازۀ کپری بیشتر است.

کاربرد

1. حفظ اصالت فرهنگی: بسیاری از بومیان مناطق کپر‌نشین، کپر را نماد تاریخ و اصالت فرهنگی خود می‌دانند. به‌همین منظور سبک زندگی کپر‌نشینی با فرهنگ مردم برخی مناطق ایران عجین شده و امکان حذف آن از چرخه زندگی ممکن نیست. کپرنشینی با وجود ساخت هزاران خانۀ روستایی مستحکم در مناطق محروم و دورافتاده در استان‌های جنوبی برپا است و به جزئی جدایی‌ناپذیر از زندگی مردمان این مناطق تبدیل شده است.
2. حفظ میراث معنوی و رفع فاصلۀ طبقاتی: بسیاری از مردم محروم و متمکن در برخی مناطق بدون توجه به فاصلۀ طبقاتی علاقه‌مند به زندگی در کپر‌های قدیمی هستند. بسیاری از مردم محلی در کنار خانه‌های نوساز خود، اقدام به احداث چندین کپر برای گذران فصل گرما کرده‌اند.
3. اهمیت گردشگری: در برخی از مناطق کشور، کپرنشینی به‌عنوان اوج محرومیت یک منطقه قلمداد می‌شود، اما برخی از فعالان حوزۀ گردشگری از آن برای تجربه متفاوت اقامت گردشگران بهره می‌برند. اگرچه مناطق کپرنشین بیشتر در کویرهای ایران وجود دارد، اما چند سالی است که از نحوۀ ساخت این کپرها برای یک نوع جدید از اقامتگاه گردشگران نیز استفاده می‌شود. آنها کپرهای اقامتی را با تزئینات سنتی و صنایع دستی محلی مانند سوزن‌دوزی‌های بلوچی و دست‌بافته‌های زنان روستایی، تزئین و امکانات رفاهی را به آن اضافه کرده‌اند تا شرایط مناسبی برای اقامت گردشگران مهیا شود.

همچنین در قلعه گنج و چابهار نیز هتل‌ها و اقامت‌های بوم‌گردی کپری ایجاد کرده‌اند. به‌همین منظور گسترش این سازه‌های سنتی و کاربردی کردن آن در سبک زندگی، نقش بسزایی در حفظ آنها و جذب گردشگران برای بازدید و اقامت از آنها داشته و به‌نوعی سودآوری اقتصادی را برای بومیان منطقه به‌دنبال دارد. همچنین کپر به‌عنوان سکونتگاهی که با شرایط ویژۀ اقلیمی، نظام اقتصادی، کشاورزی و دامپروری و با امکانات موجود در منطقه سازگار است، توانسته با اندک تغییراتی، استمرار خود را حفظ کند. حذف یا ایجاد تغییرات بنیادی در این نوع سکونتگاه به تغییر ساختار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی این جامعه منجر شده و می‌تواند به فروپاشی و در نهایت مهاجرت ساکنان به شهرها منجر شود. همچنین کپرنشینی علاوه بر اینکه محل سکونت است، مهم‌ترین کانون تولید ثروت و ارزش افزودۀ اقتصادی در بخش کشاورزی، دامپروری و صنایع دستی است و کارکرد دوگانۀ اشتغال همراه با سکونت را برای روستاییان فراهم می‌کند.

منابع

• دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 اسفند 1402ش.
• رفیع‌فر، جلال‌الدین و میراحمدی‌پور، ساجده، «کپرنشینی یا کپرزدایی؟ مطالعۀ مردم‌شناختی کپرنشینان شهرستان عنبرآباد جیرفت»، فصلنامۀ توسعه محلی، شماره1، 1396ش.
• «زندگی به سبک کپرنشینی»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 27 اردیبهشت 1400ش.
• «زندگی به سبک کپرنشینی»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: 17 اردیبهشت 1400ش.
• کریمی، فاطمه، «کپرنشینی برای گردشگران به اقامت لوکس تبدیل شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 17 آبان 1399ش.
• محمدی، علی‌اصغر، «کپر؛ ‌نشانه محرومیت یا نماد فرهنگ؟»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: 12 اسفند 1402ش.