خانواده دموکراتیک: تفاوت میان نسخه‌ها

خانواده دموکراتیک، گونه‌ای از خانواده است که ریشه در سبک زندگی مدرن غربی دارد و بر اصولی مانند آزادی و برابری زن و مرد استوار است. در خانوادۀ دموکراتیک یا مردمی‌شده، به علت انکار تفاوت‌هاي جنسيتی، خانواده به‌شکل افقی ساختار مي‌يابد و رواج آن در کشورها اسلامی موجب تعارض با ارزش‌هاي بنيادين دینی و فرهنگی شده است. پژوهشگران از بحران هويت جنسيتی، فروپاشی اقتدار مردانه و زنانه‌شدن خانواده، تحقیرشدن نقش‌های مادری و همسری، اولويت‌يافتن اشتغال زنان، رواج مناسبات طلب‌کارانه میان اعضای خانواده و تشديد منازعات خانوادگی و بی‌خانمانی، به‌عنوان مهم‌ترین آسیب‌های این نوع خانواده نام‌ برده‌اند.  

محققان در تبیین مفهوم خانوادۀ دموکراتیک، آن را در تقابل با مفهوم‌شناسی و توصیف ویژگی‌های «خانوادۀ استبدادی» و «خانوادۀ اخلاقی» (اسلامی) مطرح کرده‌اند تا درک بهتری حاصل شود؛ خانوادۀ استبدادی ريشه در فرهنگ قبيله‌ای دارد و به‌دلیل مواجهۀ قبايل با طبيعت خشن و جنگ‌هاي مستمر، «زورمداری» بنيادی‌ترين عامل برای ارزش‌گذاری‌های اجتماعی محسوب می‌شود. بر مبنای این فرهنگ، نهاد خانواده به‌شکل استبدادی «مردسالار» ساخت می‌يابد که در آن مرد نماد قدرت خانوادگی بوده و زن ناگزير از اطاعت شوهر است.<ref>عنبرسوز، زن در ايران باستان، 1389ش، ص188.</ref> خانوادۀ اخلاقی خاستگاه دينی دارد و مناسبات خانوادگی بر اساس تعاون<ref>سورۀ مائده، آیۀ 2.</ref> و سرعت در خيرات،<ref>سورۀ آل عمران، آیۀ 114.</ref> اصل «مودت» و «رحمت»  شکل می‌یابد<ref>سورۀ روم، آیۀ 21.</ref> و داراي ساختار عمودی تعديل‌يافته است. مناسبات زناشويی در این خانواده در قالب وفاداری عاطفی و تعهد جنسی نظم پیدا می‌کند<ref>رضی‌الدين، مكارم الاخلاق،1370ش، ص238.</ref> و موقعيت شوهری و پدری مركز اقتدار محسوب می‌شود.<ref>سورۀ نساء، آیۀ 34.</ref> مرد وظيفه دارد با رعايت مشورت‌های لازم، خانواده را مديريت،<ref>مكارم شيرازى، تفسیر نمونه، 1366ش، ج3، ص370.</ref> نيازهاي مادی<ref>پاينده، نهج الفصاحة، 1382ش، ص384.</ref> را تأمین و از فضای معنوی آن مراقبت کند.<ref>صدوق، امالی صدوق، 1400ق، ص577. </ref> در خانوادۀ اخلاقی، موقعيت بانویی و مادري، منبع آرامش است.<ref>سورۀ روم، آیۀ 21؛ سورۀ اعراف، آیۀ 189.</ref>در مقابل خانوادۀ دموکراتیک، داراي ساختار افقی است؛ یعنی قدرت در سطح اعضای خانواده پخش شده و فرديت اعضاء از برجستگی بيشتری برخوردار بوده و امور مشترك خانوادگی به‌شکل توافقی مديريت مي‌شود. به نظر پژوهشگران چنين خانواده‌ای، همسطح ديگر گروهای اجتماعی متزلزل بوده و دنیای غرب می‌كوشد آن را بر اساس «حقوق» حفظ كند؛ اما به‌دلیل حاکمیت بنیادهای مادی‌گرا و لذت‌طلبی، تعارض جدی با استحکام نهاد خانواده بر بنياد حقوق و اخلاق اسلامی دارد. ازاين‌رو در اين الگو، به‌طور طبيعی ازدواج در سطح قرارداد اجتماعی ساده، تنزل يافته و توليد مثل تا جايی اهميت می‌يابد كه سبب شادكامی زن و مرد شود و مزاحمتی برای آنها ايجاد نکند. <ref>محبی، «مردمي‌شدن خانواده؛ فرايند آسيب‌ديدگي و بحران خانوادگي»، 1402ش، ص87-88.</ref>

خانوادۀ دموکراتیک، در بستر تجدد (مدرنيته) به وجود آمده که عنصر كانونی در اين تمدن، «لذت‌گرايي غریزی» است. از آن‌جایی‌که دسترسی به لذت‌های مادی احتیاج به امکانات اقتصادی دارد، دنیای مدرن بر بنیاد اصل سود و سرمایه بنا شده و به باور پژوهشگران ارزش‌های انسانی را با معیار پول و سرمایه ارزش‌گذاری می‌کند. از طرف دیگر روابط شخصی، پیوندهای خانوادگی، عشق و دوستی، علقه‌های همسایگی و اجتماعی همگی در سایۀ منافع شخصی تجاری، رنگ باخته‌<ref>تافلر، موج سوم، 1384ش، ص57.</ref> و منزلت‌های اجتماعی نیز با ملاک درآمدهای اقتصادی معنا پیدا کرده است. درچنین زمینه‌ای فرایند فروپاشی هویت ‌جنسیتی تشدید و خانوادۀ دموکراتیک غربی در زنجیره‌ای به‌هم‌پیوسته از آسیب‌ها گرفتار شده است.<ref>محبی، «مردمي‌شدن خانواده؛ فرايند آسيب‌ديدگي و بحران خانوادگي»، 1402ش، ص91-92.</ref>

پژوهشگران معتقدند که خانوادۀ دموکراتیک، بر مبنای نظری انکار تفاوت‌های مرد و زن (تفاوت جنسیتی) استوار است؛ مردسالاری در کنار نژادپرستی و اشرافیت‌گرایی، از ویژگی‌های مهم تاریخ غرب بوده و باعث شده است که در غرب مدرن واکنش‌های تند علیه این تبعیض‏‌ها شکل‌ بگیرد و مساوات‌طلبی تبدیل به خواست عمومی شود. در کنار جنبش‌های فراگیر اجتماعی، جریان‌های فمینیستی نیز با شعار برابری جنسیتی به وجود آمد.<ref>محبی، «مردمي‌شدن خانواده؛ فرايند آسيب‌ديدگي و بحران خانوادگي»، 1402ش، ص92. </ref> فمينيست‌ها، با تأکيد بر این اندیشۀ «دوبووار» که انسان، زن زاده نمی‌شود بلکه در جامعه به زن تبدیل می‌شود، وظایف و ویژگی‌های مرد و زن را بخشی از یک ایدئولوژی دانستند.<ref>احمدی و تشکری، «تأثير خانواده در جامعه‌پذيری نقش‌های جنسيتی از دیدگاه اسلام و فمينيسم»، 1400ش، 54.</ref> به‌همین دلیل آنها در صدد یکسان‌سازی نقش‌های زن‌ و مرد بوده و جامعه‌پذیری جنسیتی در خانواده را از علت‌های اصلی نابرابری‌های جنسیتی در سطح خانواده و اجتماع تلقی می‌کنند.<ref>بستان، «جنسیت در خانواده از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، 1397ش، ص55.</ref>  

از مهم‌ترین ویژگی‌های خانوادۀ دموکراتیک، زنانه‌شدن این نوع خانواده و فرزندسالاری است. پژوهشگران معتقدند که انکار تفاوت‌هاي نقش زن و مرد در فرايند دموکراتیک‌شدن خانواده در جهان اسلام، به‌تدریج به زنانه‌شدن خانواده و در نهایت به فرزندسالاری منجر می‌شود. نمودهاي چنین دگرگونی را می‌توان در موارد زیادی در خانواده‌های ایرانی مشاهده کرد. برای مثال در بسیاری از خانواده‌ها درآمدها، ارتباطات دوستانه و خانوادگي شوهر توسط همسرکنترل می‌شود. همچنین روابط خانوادگي به سمت طايفۀ مادري متمایل شده و فرزندان با خويشان مادري احساس همرنگي بيشتري دارند. فرزندسالاری در خانواده‌های دموکراتیک غربی کم‌تر است؛ زیرا با توجه به استقلال اقتصادی زنان، وقتی اقتدار مرد در ساختار خانواده می‌شکند، قدرت خانوادگی در میان زن و مرد توزیع شده و فرزندان با رویکرد مستقل‌شدن در اولین فرصت، جامعه‌پذیر می‌شوند و به کمک قوانین حقوقی می‌توانند منابع خود را تأمین کنند.<ref>محبی، «مردمي‌شدن خانواده؛ فرايند آسيب‌ديدگي و بحران خانوادگي»، 1402ش، ص94-95.</ref>

در سبک زندگی اسلامی، مهم‌ترین نقش مرد در ساختار خانواده، «قوامیت» یعنی تکیه‌گاه‌ بودن برای زن است.<ref>سورۀ نسا، آیۀ 4.</ref> اقتدار مرد از سنخ ولایت بوده و نه تنها حق استبداد در رأی را ندارد که باید با رعایت تمایلات و نیازهای دیگران، خانواده را مدیریت<ref>مكارم شيرازى، تفسیر نمونه، 1366ش، ج‏3، ص370.</ref>و معیشت آنها را از روزی حلال تأمین کند.<ref>سورۀ مؤمنون، آیۀ 51.</ref> از دیگر سو، جهاد زن، شکيبایى در برابر ناملايماتى است كه از همسر خود مي‌بیند.<ref>صدوق، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏3، ص439.</ref> انکار تفاوت‌های جنسیتی در خانوادۀ دموکراتیک اما باعث فروپاشی اقتدار مردانه در ساختار خانواده شده است. زیرا دموکراسی مستلزم برابری در تصمیم‌گیری بوده و فمینیست‌ها اقتدار مرد در خانواده را منشأ اصلی شکل‌گیری نظام‌های پدرسالار معرفی و مظلومیت تاریخی زنان را بر همین مبنا تفسیر می‌کنند. حذف اقتدار پدر در خانواده‌‌های غربی از یک سوی نظارت مرد بر اعضای خانواده را دچار مشکل کرد و از سوی دیگر برابری‌خواهی و عدم تمکین زنان، موجب افزایش طلاق و گسترش آسیب‌های جدی در غرب شد. در خانوادۀ اسلامی نیز اقتدار مرد تضعیف شد. <ref>محبی، «مردمي‌شدن خانواده؛ فرايند آسيب‌ديدگي و بحران خانوادگي»، 1402ش، ص94.</ref>

==1. تحقير نقش‌های مادری و همسری==

در نگرش اسلامی نقش‌های زنانه معطوف به جایگاه زن در نظام خلقت تعریف شده و زن تجلی مهر الهی بوده که در کانون عاطفی خانواده قرارگرفته است. انجام وظایف همسری و مادری توسط زن خانواده، عبادت در راه خدا محسوب ‌می‌شود؛<ref>علاسوند، «اگر زن نباشی (ضرورت نگاه نظام‌مند به الگوی شخصیت زن مسلمان)»، 1386ش، ص39.</ref> اما در نگاه مدرن که هدف زندگی در سطح لذت‌‌های مادی تقلیل یافته، زنان منزلت اجتماعی را در میزان درآمد شغلی دنبال می‌کنند و نقش‌های مادری و همسری را بزرگترین مانع در این راه می‌دانند. آنان با منطق دموکراسی برای برداشتن این موانع از یک سوی به تحقیر این نقش‌ها پرداخته و آنها را در آشپزخانه ماندن و کهنه‌شستن می‌نامند و از سوي ديگر، اهميت اشتغال را با هويت انساني‏ زنان همسان معرفی کرده‌اند.<ref>مهدوي، «مصاحبه علمي: خوانش انتقادي اشتغال زنان»، 1383ش.</ref>

خانوادۀ دموکراتیک به‌دلیل خاستگاه و ریشۀ آن در فرهنگ سرمایه‌داری، اقتصاد محور بوده و معیار ارزش‌گزاری جایگاه زن و شوهر، پول است<ref>محبی، «مردمي‌شدن خانواده؛ فرايند آسيب‌ديدگي و بحران خانوادگي»، 1402ش، ص97.</ref> که در تعارض آشکار با الگوی خانوادۀ اسلامی قرار دارد. در این نگاه بر خلاف نگاه اسلامی؛ ثروت مادی زن، جایگزین اصالت خانوادگی او شده، درآمدزایی همسر مهم‌تر از نقش همسری و مادری او دانسته می‌شود. از سوی دیگر اشتغال با تحصیلات رابطۀ مستقیم دارد. خانواده‌ها در گذشته دخترها را براي مادري، همسري و خانه‌داري و پسرها را براي مهارت‏هاي شغلي مورد نیاز آموزش مي‏دادند، اما در خانوادۀ دموکراتیک، دختران و پسران، به‌صورت یکسان و برای اشتغال تربیت می‌شوند.<ref>مهدوي، «مصاحبه علمي: خوانش انتقادي اشتغال زنان»، 1383ش. </ref>  

در سبک زندگی اسلامی «خانه»، محل آسایش، آرامش،<ref>سورۀ نحل، آیۀ 80.</ref> معنویت‌گرایی<ref>سورۀ احزاب، آیۀ 34.</ref> و فضای عاطفی است که در فرهنگ فارسی «مأوا» نامیده می‌شود.<ref>جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات آسیب‌های اجتماعی ایران، 1389ش، ص41.</ref> از طرف دیگر زن، کانون عاطفه و عامل دلبستگی‌ها در خانه بوده و رمز اصلي ازدواج‌‌هاي ناموفق ناشی از ناکامي زوجين در دستيابي‌ به شيوه‌هاي مؤثر دادوستد عاطفي است؛<ref>شرفي، خانواده معتدل (آناتومي خانواده)، 1388ش، ص52.</ref> اما در خانوادۀ دموکراتیک، به‌دلیل تحقیر نقش مادری و جذب زنان در بازار کار، کانون محبت در نهاد خانواده آسیب دیده و خانه تبدیل به «خوابگاه» می‌شود.<ref>محبی، «مردمي‌شدن خانواده؛ فرايند آسيب‌ديدگي و بحران خانوادگي»، 1402ش، ص97.</ref> در خانوادۀ دموکراتیک، زن و شوهر وقتی از کار برمی‌گردند، هرکدام در صدد رفع خستگی‌های ناشی از اشتغال در بیرون هستند و به اعضای بیمار و سالمندان، به‌ویژه کودکان توجه لازم نمی‌شود. در حالی‌که بچه‌ها در سنین کودکی نیاز به حضور فیزیکی مادر دارند و هيچ‌ جايگزيني‌ براي‌ مادر تصور نمی‌شود.<ref>محبی، «مردمي‌شدن خانواده؛ فرايند آسيب‌ديدگي و بحران خانوادگي»، 1402ش، ص98.</ref>

بر اساس تحقیقات پژوهشگران، از پیامدهای مهم مناسبات حاکم بر خانوادۀ دموکراتیک، افزایش طلاق و کاهش جمعیت است؛ زنان و مردان امروزی وقتی ناسپاسی از همدیگر و از فرزندان خود می‌بینند، طلاق را بهترین گزینه در نظر گرفته و پرورش فرزند را عمل غیر منطقی تلقی می‌کنند. این نوع خانواده شعار «فرزند کمتر زندگي با لذت‌تر» را در افکار عمومی منطقی جلوه داده و تمایلات طبیعی مادرشدن و پدربودن را در انسان‌ مدرن‌شده، سرکوب می‌کند. پژوهشگران یکی از عوامل افزایش طلاق در ایران را نیز گسترش تمایلات به خانوادۀ دموکراتیک در جامعه می‌دانند. برای مثال ميزان طلاق‌هاي ثبت شده در ایران در 1375ش نسبت به ازدواج‌های ثبت شده 8/7% بوده‌ که این میزان در مهرماه 1391ش به 16.3 درصد افزایش یافته است.<ref>محبی، «مردمي‌شدن خانواده؛ فرايند آسيب‌ديدگي و بحران خانوادگي»، 1402ش، ص100.</ref>

به‌دلیل فروپاشی نهاد خانواده در غرب و افرایش تمایلات خانوادۀ دموکراتیک، روحیۀ مجردزیستی و فرار از مسئولیت‌های خانوادگی میان زنان و مردان افزایش پیدا کرده و این مسئله به نظر کارشناسان امور خانواده باعث افزایش بزه‌کاری‌های اجتماعی می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد که مردان جوان و مجرد هميشه در سراسر جهان تهديدي براي خود و جامعه هستند؛ چنین مردانی به خشونت، پرخاش و بي‌بندو‌باري بيشتري تمايل دارند. همچنين بيشتر آنها از بيماري، سانحه يا حوادث نابهنگام مي‌ميرند. آنان اکثريت منحرفان، تبهکاران و خلافکاران را تشکيل مي‌دهند.<ref>محبی، «مردمي‌شدن خانواده؛ فرايند آسيب‌ديدگي و بحران خانوادگي»، 1402ش، ص100.</ref>

*احمدی، فاطمه و تشکری، زهرا، «تأثير خانواده در جامعه‌پذيری نقش‌های جنسيتی از دیدگاه اسلام و فمينيسم»، مجله پژوهش‌های اسلامی جنسيت و خانواده، سال چهارم، شمارۀ ششم، بهار و تابستان 1400ش.

*پاينده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه؛ مجموعه كلمات قصار حضرت رسول، تهران، دنياى دانش، 1382ش.

*رضى‌الدين، حسن، مكارم الأخلاق‏، قم، رضى‏.1370ش.

*شرفي، محمدرضا، خانواده معتدل (آناتومي خانواده)، تهران، انجمن اوليا و مربيان، 1388ش.

*صدوق، محمد بن على، من لايحضره الفقيه، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسين حوزۀ علميه قم، 1413ق.

*عنبرسوز، مريم، زن در ايران باستان، تهران، روشنگران و مطالعات زنان، 1389ش.

*محبی، محمدعارف، «مردمي شدن خانواده؛ فرايند آسيبديدگي و بحران خانوادگي»، مجلۀ معرفت فرهنگی، سال پانزدهم، شمارۀ 57، زمستان 1402ش

*مکارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالکتاب الاسلامية، 1353ش.

*مهدوي، محمدصادق، «مصاحبۀ علمي: خوانش انتقادي اشتغال زنان»، مجلۀ حوراء، شمارۀ 8، آبان و آذر 1383ش.