سیاست‌های جمعیتی ایران

سیاست‌های جمعیتی ایران؛ مجموعه تدابیر حاکمیتی ایران در امور جمعیت کشور.

سیاست‌های جمعیتی ایران با هدف حفظ تعادل و پویایی ساختار کلی جمعیت کشور، طراحی می‌شود. در ایران سیاست‌های جمعیتی در چند دورۀ مختلف بنابر اقتضائات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی تغییر کرده است. آخرین سیاست جمعیتی ایران، با عنوان «قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» در 1400ش اعلام شد که تسهیل ازدواج و تحکیم خانواده، بهداشت باروری، ترویج فرزندآوری، توانمندسازی جوانان، تکریم سالمندان، تقویت مؤلفه‌های هویت‌بخش ملی، محیط زیست، آمایش سرزمین و رصد تحولات جمعیتی، از مؤله‌های مهم آن است.

مفهوم‌شناسی

سیاست‌های جمعیتی به مجموعه تدابیری اطلاق می‌شود که دولت‌ها برای افزایش یا کاهش جمعیت، بهبود کیفیت زندگی و توسعه و اصلاح شاخص‌های جمعیتی تدوین و اجرا می‌کنند. این سیاست‌ها دایرۀ وسیعی از مسائل جمعیتی را در برمی‌گیرد و تحولات آن را در ارتباط با سایر موضوعات کلان یک جامعه، بررسی می‌کند. سیاست جمعیتی گاهی فقط از یک جزء خاص تشکیل می‌شود و هدف واحد و مشخصی مانند کاهش میزان باروری به سطح جانشینی را تعقیب می‌کند، اما گاهی چندوجهی بوده و تغییرات متعددی را در رفتار باروری در نظر می‌گیرد. این سیاست‌ها در طول زمان ثابت نیست و شرایط خاص جمعیتی در هر کشوری لزوم تجدید نظر و بازنگری در سیاست‌های جمعیتی را ایجاب می‌کند.

تاریخچه

در ایران چهار دورۀ متمایز سیاست‌های جمعیتی بوده است: دورۀ اول سیاست کنترل جمعیت و شکل‌گیری ساختارهای لازم برای کاهش نرخ باروری که از اواسط دهۀ 1340ش تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران را شامل می‌شود. دورۀ دوم که با توقف برنامه‌های کنترل جمعیت و تشویق فرزندآوری پس از انقلاب تا 1368ش ادامه یافت؛ دورۀ سوم که توجه مجدد به کنترل جمعیت و برنامه‌ریزی ساختاری برای کاهش فرزندآوری از 1368ش تا 1389ش طی برنامه‌های اول و دوم توسعۀ کشور را دربرمی‌گیرد و دورۀ چهارم که با تاکید بر لزوم افزایش جمعیت از 1393ش آغاز شد و تا امروز ادامه دارد.

زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که سیاست‌های جمعیتی در جهان و خاورمیانه، با گسترش نظام سرمایه‌داری در ابعاد جهانی آن گره خورده است؛ به‌طوری که تا 1940م با وجود انقلاب فرهنگی- صنعتی در اروپا، رشد جمعیت به کمی بیش از 1 درصد در سال می‌رسید، اما در دورة بعد از جنگ جهانی دوم، به‌دلیل افزایش چشمگیری که در عرضۀ مواد غذایی و کنترل عوامل بیماری‌زا صورت گرفت، زمینه برای کاهش سطح مرگ‌ومیر و ثبات نسبی سطح باروری و رشد شتابان جمعیت کشورها، فراهم شد. در 1950م جمعیت جهان به 2/5 میلیارد نفر رسید وجمعیت خاورمیانه نیز که در طول صدها سال، حدود 30 میلیون نفر نوسان داشت، به حدود 100 میلیون نفر در 1950م رسید. با توجه به پیامدهای مختلف رشد جمعیت از جمله ناتوانی کشورها در فراهم‌آوردن نیازهای اساسی شهروندان، حساسیت خاصی نسبت به مسائل و سیاست‌های مختلف جمعیتی، در سطح جهانی، منطقه‌ای و ملـی برانگیخته شد، تاجـایی کـه همین شرایط زمینه را برای شکل‌گیری سیاست‌های جمعیتی در سطح کلان ملی و بین‌المللی فراهم آورد. در اولین نشست سازمان ملل متحد دربارۀ جمعیت جهان در 1954م و 1965م اثرگذاری رشد سریع جمعیت بر تشدید فقر و توسعه‌نیافتگی، مورد تاکید قرار گرفت. این تحولات، زمینۀ تدوین و اجرای سیاست‌های جمعیتی در ایران را نیز فراهم کرد.

انواع سیاست‌های جمعیتی

سیاست‌های جمعیتی را به دو نوع مستقیم و غیرمستقیم تقسیم کرده‌اند. سیاست‌های مستقیم شامل تشویق به فرزندآوی، مبارزه با مرگ‌ومیر و بسته‌های تشویقی مانند امتیازهای اقتصادی، اجتماعی و شغلی می‌شود. سیاست‌های غیر مستقیم در نظر دارد که با تغییر جنبه‌های دیگری از زندگی و رفتار مردم بر روی رفتار جمعیتی آنان تاثیر بگذارد. برای مثال افزایش یا کاهش میزان مشارکت زنان در فعالیت‌های اقتصادی جامعه، بر افزایش یا کاهش فرزندآوری، اثرگذار است.

سیاست‌های جمعیتی قبل از انقلاب اسلامی ایران

1. سیاست‌های جمعیتی در ایران نخستین‌بار در 1341ش به‌طور جدی مورد توجه دولت‌مردان قرار گرفت. قبل از آن به‌دلیل توازن نسبی بین جمعیت و ابعاد مختلف ساختار اجتماعی، سیاست‌گذاری جمعیتی مشخص دولتی، وجود نداشت و تنها برخی انجمن‌های خیریه و مطب‌های خصوصی فعالیت می‌کردند.
2. در اواخر 1345ش با اعلام نظر کارشناسان شورای جمعیتی مستقر در آمریکا، شورای عالی بهداشت و تنظیم خانواده، ستاد عالی هماهنگی با دستگاه‌های دولتی، معاونت جمعیت و تنظیم خانواده در وزارت بهداری ایران تاسیس شد.
3. با مشخص‌شدن حدود موالید و رشد آن در سرشماری 1345ش سیاست‌های کنترل جمعیت به‌صورت علنی و رسمی در برنامه‌های عمرانی چهارم و پنجم گنجانده شد.
4. در 1346پس از صدور اعلامیۀ تهران که تنظیم خانواده را از مصادیق حقوق اولیۀ بشر دانسته بود، شورای تنظیم خانواده در وزارت بهداشت تاسیس و برنامه‌های کنترل جمعیت به‌طور رسمی به اجرا گذاشته شد و حدود 20 درصد از زنان واجد شرایط تنظیم خانواده، تحت پوشش این خدمات قرار گرفتند.
5. تاسیس 4 مرکز جمعیت‌شناسی و مراکز شبانه‌روزی سپاهیان خدمات اجتماعی زنان؛ تاسیس مرکز اسناد جمعیت و تنظیم خانواده؛ اجرای 125 طرح تحقیقات جمعیتی؛ اعزام 340 نفر به خارج از کشور برای کسب آموزش، تجربه و مهارت لازم در کنترل جمعیت؛ آموزش 239/251 نفر کادر پزشکی و پرستاری؛ تامین دارو و وسایل جلوگیری از بارداری برای 000/090/1 زن در سن باروری؛ آموزش در دبیرستان‌ها و مدارس عالی در موضوع کنترل جمعیت؛ اجرای 75 پروژه برای کنترل جمعیت؛ اعزام سپاه دانش به روستاها برای تسهیل انتقام پیام تنظیم خانواده؛ اجرای قانون عقیم‌سازی در 1350ش و زمینۀ قانونی‌کردن سقط در 1351ش؛ پیشگیری از تولد 000/300/1 کودک در پنج سال و تصویب برنامۀ ششم باهدف جلوگیری از تولد دو میلیون کودک، از دیگر اقدامات سازمانی و عملی برای اجرای سیاست جمعیتی بود.
6. به نظر کارشناسان سیاست‌گذاری‌های جمعیتی و تمهیدات قانونی و سازمانی مرتبط با آن پیش از انقلاب اسلامی ایران، در راستای الگوبرداری از سیاست‌های جمعیتی غرب بود.

سیاست‌های جمعیتی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی

الف) افزایش جمعیت

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، سیاست‌های جمعیتی سابق که برای کنترل زادوولد و کاهش جمعیت اجرا می‌شد، به‌دلیل مبانی شرعی متوقف شد و جمهوری اسلامی ایران در 1358ش و به‌ویژه پس از شروع جنگ تحمیلی، سیاست افزایش جمعیت را در پیش گرفت که با اعطای امتیازاتی مانند وام زمین، توزیع کوپن ارزاق عمومی و گسترش شبکه‌های بهداشتی و درمانی کشور همراه بود.

ب) تحدید جمعیت

سرشماری 1365ش سیاست جمعیتی کشور را تحت تاثیر قرار داد؛ زیرا جمعیت زیاد در آن مقطع زمانی عامل بازدارندۀ توسعه تلقی شد و برای کنترل جمعیت تلاش‌های تقنینی، سازمانی و عملی همه‌جانبه صورت گرفت. در 1368ش با تصویب برنامۀ اول توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، سیاست تنظیم خانواده تصویب شد و در 1372ش اولین قانون دائمی در حوزۀ کاهش جمعیت به تصویب رسید. در این قانون ضمن لغو تمام امتیازاتی که در قوانین قبلی بر اساس تعداد فرزندان برای فرزندان چهارم و بعد وضع شده بود، وزارتخانه‌های آموزش‌وپرورش، فرهنگ و آموزش عالی، بهداشت و درمان وظایف متعددی در حوزۀ آموزش و فرهنگ‌سازی در خصوص کاهش جمعیت عهده‌دار شدند. این سیاست منجر به کاهش شدید جمعیت ایران در حد زیر سطح جایگزینی شد.

ج) تشویق فرزندآوری و افزایش جمعیت

سیاست‌های تشویق فرزندآوری و افزایش جمعیت، از مراحل مهم سیاست‌های جمعیتی در ایران است که در 1385ش آغاز شد و تا اکنون ادامه دارد؛ مبنای این سیاست‌ها آن است که استمرار باروری زیر سطح جایگزینی، می‌تواند پیامدهای گوناگونی در زمینة سالخوردگی جمعیت، کاهش حجم و رشد جمعیت ملی و کاهش قدرت و امنیت کشور، داشته باشد. بر این اساس، زمینه برای تغییر رویکرد سیاست‌های جمعیتی در جهت تشویق افزایش فرزندآوری و جمعیت فراهم شد.

1. اصلاح قانون تنظیم خانواده و جمعیت

قانون اصلاح تنظیم خانواده، در اردیبهشت 1388ش با هدف تعدیل موانع و محدودیت‌های قانون پیشین که بهره‌مندی فرزند چهارم به بعد از مزایای اجتماعی و اقتصادی را محروم کرده بود، تصویب شد.

2. قانون تسهیل ازدواج جوانان

در راستای سیاست‌های فرزندآوری و افزایش جمعیت، قانون تسهیل ازدواج جوانان، در آذر 1384ش تصویب شد و دولت را مکلف کرد که به‌منظور توانمندسازی جوانان برای تشکیل خانواده، تسهیلات لازم را فراهم آورد: از جمله تاسیس صندوق‌اندوختة جوانان، ساخت‌وساز مسکن و واحدهای ساختمانی به‌عنوان «مسکن موقت»، فرهنگ‌سازی و ترویج الگوهای مطلوب ازدواج و ارائه و اجرای طرح جامع آموزش و مشاوره پیش و پس از ازدواج.

3. طرح آتیۀ مهر امام رضا

براساس طرح تشویقی تامین آتیۀ مهر امام رضا که در آبان 1388ش به تصویب هیئت‌وزیران رسید، دولت ایران ملکف شد که مبلغ یک میلیون تومان در حساب صندوقی به‌ نام «صندوق آتیه» برای هر نوزاد تازه‌متولدشده واریز کند و به‌طور سالانه نیز خانوادۀ نوزاد مبلغ 240 هزار تومان و دولت مبلغ 120 هزار تومان به این حساب واریز و بعد از 18 سال، تسهیلات 120 میلیون تومانی به فرد صاحب حساب، تعلق می‌گیرد.

4. تامین اجتماعی

قانون تامین اجتماعی به‌منظور فرهنگ‌سازی فرزندآوری و افزایش جمعیت کشور، حقوق فراوانی برای افراد تحت شمول بیمه مقرر کرد. از جمله: غرامت دستمزد که در دوران بارداری پرداخت می‌شود؛ کمک هزینة ازدواج که طبق شرایط خاصی برای فراهم‌کردن هزینه‎های ازدواج به بیمه‌شده پرداخت می‌شود و کمک‌هزینة عایله‌مندی که در ازای عائله‌مندی توسط کارفرما به بیمه‌شده داده خواهد شد.

5. قانون حمایت از خانواده

قانون حمایت از خانواده در 1391ش به‌منظور حمایت از کیان خانواده و به‌خصوص حقوق زنان و فرزندان تصویب شد. بر اساس این قانون سلامت جسمانی زوجین و فرزندان، تسهیل ازدواج و کاهش ضمانت اجرا نسبت به مهریه‌های سنگین مورد توجه قرار گرفت. همچنین حمایت کیفری از افراد واجب‌النفقه و نیز توجه ویژه به مسائل مالی و حق ملاقات در تصمیمات قضایی مربوط به طلاق، اعطای نقش به مراکز مشاورۀ خانوادگی در جریان دعاوی مربوط به طلاق، تشدید شد.

6. قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت

قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، جامع‌ترین سیاست جمعیتی کشور است که به‌منظور اصلاح ترکیب هرم جمعیتی کشور، به‌عنوان یکی از مولفه‌های توسعۀ همه‌جانبه، ترویج فرهنگ اصیل اسلامی و قدرت کشور در 1400ش به تصویب رسید و در حال‌حاضر اجرا می‌شود. هدف اصلی این قانون حمایت، تسهیل و تشویق به فرزندآوری زوجین جوان با استفاده از مشوق‌های فرهنگی، اقتصادی، استخدامی، اجتماعی و سلامت‌محور و همچنین کاهش سقط جنین و حذف برنامه‌های تحدیدکنندۀ جمعیت است. در این قانون مشوق‌های زیادی برای فرزندآوری در نظر گرفته شده که از جملۀ آنها برای مثال می‌توان به «اعطای یک قطعه زمین مسکونی به خانواده‌های دارای سه فرزند و بیشتر»، «فراهم شدن امکان دریافت خودرو با قیمت کارخانه بدون قرعه کشی» و «اعطای تسهیلات قرض الحسنه فرزند»، اشاره کرد.

د) سیاست‌های کلی جمعیت

سیاست‌های کلی جمعیت ایران را آیت‎الله خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی ایران در اردیبهشت 1393ش اعلام کرد که از سوی پژوهشگران، مترقی‌ترین و جامع‌ترین سند سیاستی موجود در حوزۀ جمعیت توصیف شده و دارای 14 اصل مهم است:

1. ارتقاء پویایی، بالندگی و جوانی جمعیت با افزایش نرخ باروری به بیش از سطح جانشینی؛
2. رفع موانع ازدواج، تسهیل و ترویج تشکیل خانواده و افزایش فرزند، کاهش سن ازدواج و حمایت از زوج‌های جوان و توانمندسازی آنان در تامین هزینه‌های زندگی و تربیت نسل صالح و کارآمد؛
3. اختصاص تسهیلات مناسب برای مادران بویژه در دوره بارداری و شیردهی و پوشش بیمه‌ای هزینه‌های زایمان و درمان ناباروری مردان و زنان و تقویت نهادها و مؤسسات حمایتی ذی‌ربط؛
4. تحکیم بنیان و پایداری خانواده با اصلاح و تکمیل آموزش‌های عمومی درباره اصالت کانون خانواده و فرزند پروری و با تاکید بر آموزش‌ مهارت‌های زندگی و ارتباطی و ارائه خدمات مشاوره‌ای بر مبنای فرهنگ و ارزش‌های اسلامی- ایرانی و توسعه و تقویت نظام تامین اجتماعی، خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی در جهت سلامت باروری و فرزندآوری؛
5. ترویج و نهادینه‌سازی سبک زندگی اسلامی- ایرانی و مقابله با ابعاد نامطلوب سبک زندگی غربی؛
6. ارتقاء امید به زندگی، تامین سلامت و تغذیه سالم جمعیت و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، بویژه اعتیاد، سوانح، آلودگی‌های زیست محیطی و بیماری‌ها؛
7. فرهنگ سازی برای احترام و تکریم سالمندان و ایجاد شرایط لازم برای تامین سلامت و نگهداری آنان در خانواده و پیش‌بینی ساز و کار لازم برای بهره‌مندی از تجارب و توانمندی‌های سالمندان در عرصه‌های مناسب؛
8. توانمندسازی جمعیّت در سن کار با فرهنگ سازی و اصلاح، تقویت و سازگار کردن نظامات تربیتی و آموزش‌های عمومی، کارآفرینی، فنی-حرفه‌ای و تخصصی با نیازهای جامعه و استعدادها و علایق آنان در جهت ایجاد اشتغال مؤثر و مولد؛
9. باز توزیع فضایی و جغرافیایی جمعیّت، متناسب با ظرفیت زیستی با تاکید بر تامین آب با هدف توزیع متعادل و کاهش فشار جمعیتی؛
10. حفظ و جذب جمعیت در روستاها و مناطق مرزی و کم تراکم و ایجاد مراکز جدید جمعیّتی بویژه در جزایر و سواحل خلیج فارس و دریای عمان از طریق توسعه شبکه‌های زیربنایی، حمایت و تشویق سرمایه‌گذاری و ایجاد فضای کسب و کار با درآمد کافی؛
11. مدیریت مهاجرت به داخل و خارج هماهنگ با سیاست‌های کلی جمعیّت با تدوین و اجرای ساز و کارهای مناسب؛
12. تشویق ایرانیان خارج از کشور برای حضور و سرمایه گذاری، و بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و توانایی‌های آنان؛
13. تقویت مؤلفه‌های هویت‌بخش ملی (ایرانی، اسلامی، انقلابی) و ارتقاء وفاق و همگرایی اجتماعی در پهنه سرزمینی بویژه در میان مرزنشینان؛ و ایرانیان خارج از کشور؛
14. رصد مستمر سیاست‌های جمعیتی در ابعاد کمی و کیفی با ایجاد ساز و کار مناسب و تدوین شاخص‌های بومی توسعه انسانی و انجام پژوهش‌های جمعیّتی و توسعه انسانی.

منابع

• «ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1393ش.
• اسلامی، روح‌الله و فرخاری، محبوبه، «بررسی چرخۀ سیاست‌گذاری افزایش‌ جمعیت در جمهوری اسلامی ایران (با تمرکز بر دورۀ چهارم سیاست‌های جمعیتی)»، مجلۀ راهبرد اجتماعی و فرهنگی، دورۀ 12، شمارۀ 5، دی 1402ش.
• «بررسی مقایسه‌ای سیاست‌های جمعیتی جمهوری اسلامی ایران با تعدادی از کشورهای سازمان ملل متحد»، مجلۀ تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، دورۀ 13، شمارۀ 67، 1400ش.
• حسینی، حاتم، درآمدی بر جمعیت‌شناسی اقتصادی-اجتماعی و تنظیم خانواده، همدان، دانشگاه بوعلی سینا، 1383ش.
• حیدری، سیامک و دیگران، «جهانی‌شدن، نوسازی و سیاست‌های جمعیتی در ایران (قبل از انقلاب، از سال 1342 تا 1355)»، فصلنامۀ برنامه‌ریزی رفاه و توسعۀ اجتماعی، شمارۀ 44، پاییز 1394ش.
• رحیمی،‌هادی، «جمعیت؛ مهم‌ترین مؤلفه ایران قوی»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 2 شهریور 1399ش.
• زنگی‌آبادی، محمدرضا و دیگران، «پیامدهای اقتصادی جرم ترک انفاق زوجه با تاکید بر قانون حمایت خانواده»، فصلنامۀ تحقیقات کاربردی فقه و حقوق، دورۀ چهارم، شمارۀ 1، تیر 1403ش.
• سرایی، حسن و بحرانی، محمدحسین، «کاربرد نتایج سرشماری‌های عمومی در بررسی ساختار و تحولات قشربندی اجتماعی ایران». نامۀ انجمن جامعه‌شناسی ایران، شمارۀ 3، 1386ش.
• طاهری، مجتبی و دیگران، «بررسی مقایسه‌ای سیاست‌های جمعیتی جمهوری اسلامی ایران با تعدادی از کشورهای سازمان ملل متحد»، فصلنامة تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، شماره 46، بهار1400ش.
• صادق‌پور رودسری، حمیدرضا و دیگران، کنترل جمعیت و تنظیم خانواده، تهران، نواندیشان آریا، 1383ش.
• عباسی شوازی، محمدجلال و حسنی چاوشی، میمنت، «ضرورت تدوین سیاست‌های جامع جمعیت مجموعه مقالات سیاسی، 1395ش.
• علیئی، محمدولی، «نقش جمعیت و سیاست‌های جمعیتی در استحکام ساخت درونی قدرت نظام جمهوری اسلامی ایران»، مجلۀ آفاق امنیت، دورۀ هشتم، شمارل 28، 1394ش.
• کاظمی‌پور، شهلا، «ارزیابی و نقد سیاست‌های جمعیتی در ایران با تاکید بر قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت مقاله»، کنفرانس الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت، مجموعه مقالات یازدهمین همایش ملی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، بی‌تا.
• «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تحدید تا تشویق»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: 21 شهریور 1403ش.