صائب تبریزی

صائب تبریزی، از شعرای معروف ایرانی در دورۀ صفویه.

صائب تبریزی، بزرگترین شاعر غزل‌سرای دوران صفویه در قرن یازدهم هجری است که در پاسداشت و بالندگی زبان و ادبیات فارسی نقش مهمی داشته است. در محافل ادبی، از وی به‌عنوان طلایه‌دار سبک هندی (اصفهانی) و شاعر اخلاق یاد می‌شود. اعتماد به عنایات خداوند، سخنان حکیمانه، مفاهیم قرآنی، آداب و فرهنگ عامیانه، از درون‌مایه‌های اصلی آثار صائب است.

نام‌گذاری

نام کامل این شاعر، «میرزا محمدعلی» و متخلّص به «صائب» است. به‌دلیل این‌که اجداد و خاندان وی از تبریز بوده‌اند، به «صائب تبریزی» مشهور شده است. لقب «ملک الشعراء» و «کثیرالشعر» را نیز به‌دلیل سرودن شعرهای زیاد، به وی داده‌اند.

زندگی‌نامه

«میرزا عبدالرحیم» پدر صائب، از تاجران تبریز بود که در دورۀ «شاه‌عباس بزرگ» به اصفهان مهاجرت کرد، در محلۀ عباس‌آباد سکونت یافت و میرزا محمدعلی، آن‌جا به دنیا آمد. برخی سال تولد وی را ۱۰۱۰ق و بعضی دیگر ۱۰۱۶ق، دانسته‌اند. وی بنابر اقتضای شرایط فرهنگی و اجتماعی آن دوره، از کودکی دانش زمانۀ خود را در موضوعات ادبیات و علوم عقلی و نقلی، از استادانی چون «حکیم رکن‌الدین مسعود کاشانی» و «حکیم شرف‌الدین حسن اصفهانی» فراگرفت. همچنین نوشتن خط را نزد عموی خود که معروف به «شیرین قلم» بود، آموخت. وی در ۱۰۳۴ق از اصفهان عازم هندوستان شد و سپس به هرات و کابل رفت و پس از چند سال به ایران بازگشت و برای همیشه در اصفهان زندگی کرد.

خاستگاه اندیشه

صائب تبریزی، در زمان صفویه زندگی می‌کرد و ارتباط مستقیمی با دربار و حکومت صفویان داشت. توجه ویژۀ پادشاهان صفویه به‌ترویج فرهنگ دینی و ایرانی، بستر مناسب اجتماعی و فرهنگی ایجاد کرده بود تا مفاهیم و عناصر مربوط به معارف اسلامی در آثار شاعران آن دوره، از جمله در اشعار صائب تبریزی، تبلور پیدا کند. در این دوره، شعر از دربار به‌سمت کوچه و بازار و مردم عامی رفت و بن‌مایه‌های عامیانه را در مرکز توجه قرار داد. در چنین شرایطی، شاعر برای دست‌یافتن به معنی و مضمون‌های بدیع، به‌گسترۀ وسیعی از واژگان نیازمند بود. همچنین وی از نزدیک با امور اجتماعی و سیاسی در ارتباط بود و این تجربه‌های ملموس را با سرمایه‌های ذهنی خود در هم آمیخت و به آثار خود تشخص بخشید. محیط اجتماعی و فرهنگی هند در زمان مسافرت صائب نیز در ذهن وی نهادینه شده بود؛ به‌طوری که وی از نمادهای هند از جمله فیل، مار و طاووس در شعرهای خود به‌طور تمثیلی استفاده کرده است.

سیرۀ عملی و اخلاقی

صائب تبریزی را مردی دیندار، خوش‌برخورد، کم‌آزار، متواضع و مواظب فرایض و سنن اسلامی دانسته‌اند. با مردم عادی، شعرا و درباریان معاشرت نیکو و یکسان داشت و مجلس وی، محل تجمع بزرگان و ادیبان بوده و اشعار وی از محبوبیت بالایی برخوردار بود.

جایگاه

صائب تبریزی، در ردیف شاعران برتر ایرانی شمرده شده و جایگاه بالایی در ادبیات و زبان فارسی دارد. از نظر مضمون‌پردازی، وی را به‌عنوان نماد «شعر اخلاقی» معرفی کرده‌اند.

آثار

صائب تبریزی، اشعار زیادی سروده و ديوان او را تا دويست‌هزار بيت نوشته‌اند. صائب، گزيده‌اى از اشعار خود را فراهم کرده است. یک مثنوی به‌نام «قندهارنامه» دارد که دربارۀ جنگ‌هاى شاه‌عباس دوم و فتح قندهار است. «دیوان صائب» که حاوی مجموعه اشعار وی است، در کشورهای فارسی‌زبان و هندوستان از شهرت و محبوبیت زیادی برخوردار است. بیشتر اشعار صائب در قالب غزل سروده شده اما وی حدود چهارهزار بیت در قالب‌ قصیده، یک مثنوی و چند قطعه نیز سروده است. همچنین ۱۷ غزل به زبان ترکی در آثار صائب دیده می‌شود.

نوآوری

صائب تبریزی نوآوری‌های زیادی در شعر و ادبیات فارسی داشته است؛ از جمله با ابداع روش «معادله»، موضوعی اجتماعی را به زبان ساده و عامیانه مطرح می‌کرد و برای اثبات ادعای خود دلیلی قانع‌کننده می‌آورد.

سبک شعری

پژوهشگران، صائب تبریزی را مقتدای شاعران در سبک هندی (اصفهانی) می‌دانند. پیش از صائب، از این سبک با عنوان «طرز نو» نام برده می‌شد؛ اما پس از او به «طرز صائب» معروف شد و تذکره‌نویسان، شعرای این سبک را «پیروان طرز صائب» می‌نامند. از ویژگی‌های این سبک، کاربرد ترکیبات خاص و گزینش زبان متمایل به‌ گفتار عامیانه است و به‌همین دلیل وی را «شاعر مردمی» نیز لقب داده‌اند.

اثرپذیری

صائب تبریزی، از اندیشه و آثار شاعران عرب و فارسی‌زبان، از جمله مولانا جلال‌الدین بلخی، عطار نیشابوری، كلیم كاشانی و حافظ شیرازی تأثیر زیادی پذیرفته است.

اثرگذاری بر ادبیات فارسی

زبان امروزی شعر، ادبیات و گفت‌وگوهای روزمره‌ را تا حد زیادی مدیون تلاش‌های صائب دانسته‌اند؛ زیرا وی عناصر مختلف فرهنگی و ادب عامه را در این زبان وارد کرد، قابلیت‌های تازه‌ای، به آن افزود و ظرفیت‌های جدید آن را کشف کرد. همچنین وی نقشی اساسی در نشر زبان و ادب فارسی به شبه‌قارۀ هند داشته و شاعران زیادی در جهان را تحت‌تأثیر فرهنگ ايرانی و اسلامی قرار داده است.

ویژگی شعری

1. گزینش زبان صمیمی و مردمی به‌جای زبان رسمی و درباری به‌گونه‌ای که اصطلاحات و تعبیرهای عامیانه، بی‌تکلف و آزاد، در شعر وی دیده می‌شود؛
2. عنصر خیال، تشبیه، استعاره، کنایه و تمثیل به‌صورت گسترده در اشعار وی وجود دارد؛
3. اشتیاق به آوردن مضامین نو در یک بیت که به آن «ایجاز» می‌گویند؛
4. آوردن ضرب‌المثل در شعر که از آن به‌عنوان «ارسال‌المثل» و «تمثیل» یاد می‌شود؛
5. استفادۀ زیاد از ردیفهای اسمی در شعر و تلاش شاعر به‌تصویرسازی در هر بیت که به نوعی با ردیف ارتباط دارد.

درون‌مایۀ شعری

درون‌مایۀ شعر صائب از اندیشه‌های ساده و بی‌آلایش مردم آن دوره تا عرفان سدۀ هفتم و هشتم هجری، تقدیرپذیری، تلاش، اعتماد به عنایت خداوند، پند و حکمت به زبان ساده تشکیل شده است. همچنین ضرب‌المثل‌ها و سخنان حکیمان به‌وفور در اشعار وی دیده می‌شود. صائب مانند برخی دیگر از غزل‌سرایان عهد صفوی، شاعر مدیحه‌سرا نیز بوده است که از جمله مدح «شاه جهان» و «شاه عباس دوم» در قصاید وی آمده است. مفاهیم قرآنی و تعالیم اهل‌بیت نیز در در بسیاری از اشعار وی بازتاب یافته است.

مفاهیم اعتقادی در آثار صائب

در آثار صائب تبریزی، مفاهیم و مسائل اعتقادی شیعه از جمله مفاهیم ولایت، امامت، مهدویت، انتظار، شفاعت، تولی و تبری، منقبت امام علی، امام حسین و امام رضا، به‌صورت هنرمندانه ترسیم شده است. صائب و عرفان اسلامی صائب تبریزی به اقتضای سنت شعر فارسی از مضامین و مفاهیم عرفانی بهره‌های زیادی گرفت و اندیشه‌های او بیشتر بر پایۀ عرفان نظری بود.

درگذشت

صائب تبریزی در 1080ق در اصفهان از دنیا رفت و در باغی در کنار زاینده‌رود، به خاک سپرده شد.

یادبود

1. آرامگاه

آرامگاه صائب تبریزی امروزه از جاهای دیدنی اصفهان است و در جاهای مختلف این بنا می‌توان اشعار وی را دید. در ساخت این آرامگاه از معماری دوران صفویه الهام گرفته شده است. این مقبره، در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۵۵ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

2. روز صائب

10 تیر در تقویم ملی ایران به‌عنوان روز«صائب تبریزی» نام‌گذاری شده است.

نمونه‌ای از شعر صائب

یا رب از دل مشرق نور هدایت کن مرا		از فروغ عشق، خورشید قیامت کن مرا
تا به کی گرد خجالت زنده در خاکم کند؟		شسته رو چون گوهر از باران رحمت کن مرا
خانه‌آرایی نمی‌آید ز من همچون حباب		موج بی‌پروای دریای حقیقت کن مرا
استخوانم سرمه شد از کوچه‌گردی‌های حرص		خانه‌دار گوشۀ چشم قناعت کن مرا
چند باشد شمع من بازیچه دست فنا؟		زندۀ جاوید از دست حمایت کن مرا
خشک برجا مانده‌ام چون گوهر از افسردگی		آتشین رفتار چون اشک ندامت کن مرا
گرچه در صحبت همان در گوشۀ تنهاییم		از فراموشان امن آباد عزلت کن مرا
از خیالت در دل شب‌ها اگر غافل شوم		تا قیامت سنگسار از خواب غفلت کن مرا
در خرابی‌هاست، چون چشم بتان، تعمیر من		مرحمت فرما، ز ویرانی عمارت کن مرا
از فضولی‌های خود صائب خجالت می‌کشم		من که باشم تا کنم تلقین که رحمت کن مرا؟

منابع

• «آثار صائب»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 18 اسفند 1401ش.
• «آرامگاه صائب تبریزی باید در شأن این شاعر بزرگ باشد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ تیر ۱۳۹۷ش.
• آسرایی، مریم، «مفاهیم و تفکرات شیعی در شعر صائب تبریزی»، فصلنامۀ علمی پژوهش‌های اعتقادی و کلامی، سال یازدهم، شماره 43، پاییز 1400ش.
• احمدی، هانیه، «آرامگاه صائب تبریزی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 18 اسفند 1401ش.
• «دربارۀ صائب تبریزی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۰ تیر ۱۴۰۰ش.
• «صائب بن‌بست ادبیات فارسی را شکست»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
• صائب تبریزی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 18 اسفند 1401ش.
• «صائب تبریزی شاعری تاثیرگذار بر ادبیات ترکیه»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ دی ۱۳۹۵ش.
• «صائب تبریزی؛ شاعری مضمون‌پرداز و اخلاق‌مدار»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۹ تیر ۱۳۹۵ش.
• «صائب شاعر بلند‌آوازه‌ای که ادبیات شعر را متحول کرد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 11 تیر 1398ش.
• مهرکی، ایرج و بصیرپور، منصوره، «خاستگاه تصاویر اجتماعی – سیاسی در شعر صائب تبریزی»، مجلۀ مطالعات زبان و ادبیات غنایی، سال ششم، شماره 20، پاییز 1395ش.
• نجفی، مهدی، «خدمت صائب تبریزی به زبان فارسی»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 10 تیر 1401ش.
• «10 تیرماه به‌عنوان روز صائب تبریزی نام‌گذاری شد»، خبرگزای ایسنا، تاریخ درج مطلب: 7 خرداد 1392ش.