دین

دین؛ مجموعه‌ای از باورهای قلبی و رفتارهای عملی متناسب با آن در قالب کیش و آیین.

مفهوم‌شناسی

دین در لغت

دیدگاه‌های گوناگون واژه‌شناسان درباره اصالت و معنای دین در سه دسته کلی جای می‌گیرد: 1ـ از اصل آرامی عبری، به‌معنای حساب؛ 2ـ دارای اصالت عربی و به‌معنای عادت یا استعمال؛ 3ـ واژه‌ای فارسی به‌معنای دیانت. به‌همین ترتیب، واژه «دین» با مفاهیم حکم و قضا، رسم و عادت، شریعت و مذهب همبستگی دارد.

دین در اصطلاح

با تکیه بر دیدگاه‌های خاص الهیاتی، فلسفی، اجتماعی و روان‌شناختی، تعریف‌های گوناگونی برای دین ارائه شده است.

1. دین، مجموعه‌ای از عقاید، اخلاق، قوانین و مقررات برای اداره جامعه انسانی و پرورش انسان‌ها است.
2. دین، سبک زندگی و مسیر دستيابی انسان به سعادت است.
3. دین، مجموعه‌اى از باورهاى قلبى و رفتارهاى عملى متناسب با آن‌ها است.
4. دین، اعتقاد به امری قدسی است که در قالب مفروض گرفتن یک جهان مقدس ممکن می‌شود.
5. دین، نظام یکپارچه‌ای از باورها و اعمال مربوط به امور مقدس است که مجموعه‌ای از انسان‌ها را در اجتماع اخلاقی واحدی، گرد می‌آورد.
6. دین، مجموعه‌ای از احساسات، اعمال و تجارب شخصی انسان‌ها است که در عالم تنهایی‌شان رخ می‌دهد و خود را با آنچه امر الوهی تلقی می‌شود در ارتباط می‌یابند.

 

خاستگاه دین

دیدگاه‌های گوناگون درباره منشأ دین در دو رویکرد کلی مادی‌ و الهی دسته‌بندی می‌شوند.

دیدگاه‌های مادی‌

در این رویکرد، دین دارای خاستگاه مادی و طبیعی انگاشته می‌شود. این خاستگاه مادی می‌تواند یک عامل انسانی (همچون عقل، حس یا عاطفه) یا عامل غیرانسانی (مثل طبیعت) باشد. ذیل این رویکرد، سه خوانش روان‌شناختی، جامعه‌شناختی و تجربه‌گرا وجود دارد.

خوانش روان‌شناختی

گرایش روان‌شناختی، خود شامل دو نظریه عاطفه‌گرا و عقل‌گرا است.

دین در نظریه عقل‌گرایان، محصول جهل و نادانی بشر است. انسان تا زمانی که از امکان و توانایی علمی اندکی برخودار بود مجهولات پدیده‌های عالم را به دین و متافیزیک ربط می‌داد. این نظریه با مبانی توحیدی ادیان الهی رد می‌شود. همچنین برخی از جامعه‌شناسان دین از منتقدان جدی این نظریه هستند و آن را فاقد شواهد اثبات‌پذیر اجتماعی و بشری دانسته‌اند.

نظریه عاطفه‌گرایان، باورهای مذهبی را برخاسته از حالات عاطفی در ذهن انسان‌ها می‌داند. غفلت از رهیافت عقل و عقیده در مناسبات و مناسک دینی و تبیین ناقص از رابطه عاطفه و مناسک دینی از مهم‌ترین نقدهای وارد شده بر این نظریه است.

خوانش جامعه‌شناختی

دورکیم (Durkheim)، از بنیان‌گذاران جامعه‌شناسی، طبیعت جامعه را خاستگاه نیازمندی افراد به دین دانسته است. از این منظر، نیاز به همبستگی اجتماعی، انسان‌ها را به‌سوی وضع قواعد و قوانین اجتماعی سوق داده و این قوانین در گذر زمان به‌شکلی در ذهن اجتماعی انسان‌ها نهادینه شده که گویی یک نیروی متعالی و برتر، آنان را به تبعیت از آن قوانین اجتماعی ملزم می‌کند. این نیروی برساخته‌ی جامعه، دین نامیده می‌شود.

این پدیده که اصطلاحا توتمیسم نامیده شده، از منظر جامعه‌شناسان پسینی، نه یک پدیده دینی بلکه یک پدیده اجتماعی انگاشته می‌شود. توتمیسم، گستره‌ای کمتر از دین دارد و نمی‌تواند برابر با دین باشد. همچنین دیدگاه دورکیم در تبیین بسیاری از پدیده‌های دینی، مانند پیدایش ادیان جدید در جامعه و ادیان فراتر از یک جامعه مثل اسلام ناتوان است؛ زیرا در این نمونه‌ها دین فقط نماد یک جامعه و حافظ وحدت اجتماعی آن نیست. عدم جامع‌نگری در کارکردهای دین و فروکاستن آن به یک کارکرد اجتماعی از دیگر اشکالات این نظریه است.

خوانش تجربه‌گرایانه

این دیدگاه، دین را دارای حقیقت تجربی می‌داند به این معنا که باورهای دینی، برآمده از تجربه بیرونی افراد و بازتاب نیروهای خارجی حاکم بر زندگی روزانه در ذهن انسان‌ها است. منتقدان این نظریه، آن را خام و به‌دور از واقع‌بینی دانسته‌اند که به‌صورت ساده‌انگارانه‌ای سعی در ستیز با فطرت الهی انسان‌ها دارد.

دیدگاه‌ الهی

دین در این دیدگاه، دارای خاستگاه ماورائی و غیرمادی است. در چارچوب این دیدگاه اگرچه برخی، «امرِ قدسی»، «تجربه امر قدسی» و سرنمون‌ها یا کهن‌الگو را به‌عنوان منشأ دین مطرح کرده‌اند اما بسیاری از اندیشمندان و به‌ويژه مسلمانان در تبیین خاستگاه دین، به «وحیانی» بودن آن توجه کرده‌اند و در همین راستا، علت گرایش به دین‌داری را با «نظریه فطرت» تبیین کرده‌اند.

وحیانی بودن دین

دین در اندیشه اسلامی دارای خاستگاه وحیانی است؛ دین، ریشه در حقیقت برتری به نام وحی دارد که از سوی خدا به شخص پیامبر نازل شده و توسط او به مردم ابلاغ می‌گردد. وحی و نبوت از لوازم اصلی دین در اندیشه اسلامی است. از این منظر، خداوند برای هدایت بشر و رسیدن به کمال و قرب الهی، ابزارها و واسطه‌هایی را در نظر گرفته که یکی از آن‌ها وحی است تا امر دین از طرف خداوند به مردم برسد. در این دیدگاه، وحی نوعی تعلیم الهی خطاناپذیر است که از راه‌های عادی و شناخته‌شده برای انسان‌ها، حاصل نمی‌شود.

در خوانش اسلامی از دین، وحی فراتر از تجربه، مکاشفه و شهود است و منشأ انسانی ندارد. در رابطه‌ی تفهيم و تفهمی که از سوی خدا با پیامبر ایجاد می‌شود، پیامبر خدا ظرف نزول وحی است نه مبدأ فاعلی آن. چنین خوانشی بر خلاف برداشت برخی از متکلمین مسیحی است که وحی را به تجربه درون‌دینی فروکاسته‌اند. از نظر اندیشمندان مسلمان، وحی اگرچه از حال درونی پیامبر حکایت می‌کند اما هدف اصلی آن، رسیدن پیام الهی به مردم است.

ضرورت دین

تبیین فلسفی

از منظر ملاصدرا که از حکما و فلاسفه نامدار شیعه است، غرض نهایی آفرینش، هدایت کلیه افراد بشر به جوار الهی و بهره‌مندی از کرامت، عنایت و رحمت خدا است. انسان به‌دلیل حب ذات و برای رسیدن به منفعت خویش، به‌دنبال غلبه بر دیگران حتی به قیمت نابودی آنان است. پس اگر زندگی بشر به‌خود وانهاده شود، معیشت و زندگی انسان‌ها به دشواری می‌گراید، به جنگ و قتال می‌انجامد و آدمیان از حرکت به‌سوی پروردگار بازمی‌مانند. از اين‌رو یک نظام عدالت‌محور ضرورت می‌یابد و این نظام عادل که امور زندگی بشر را به‌درستی مدیریت و هدایت می‌کند در پرتو دین برپا می‌گردد.

تبیین روان‌شناسی اجتماعی

از نظر اریک فروم (Erich Fromm) انسان موجودي اجتماعي است، هم نيازهاي خود را در اجتماع تأمين مي‌كند و هم كمالات شایسته‌اش را از همين راه به دست می‌آورد. از این‌رو، زندگي اجتماعي براي انسان اهميت ویژه‌ای دارد و برای حفظ آن، نیازمند نگرش مشترك است؛ يكي از راه‌های مهم دست‌یابی به اين نگرش، دين است. این نیازی پیوسته و همیشگی برای بشر در اجتماع است و دین بهترین تامین‌کننده آن است.

همچنین ویلیام جیمز(William James) معتقد است اتصال و ارتباط با روح عالم خلقت (خدا یا نظم کائنات) با اعمالی مثل نماز و نیایش، موجب ایجاد یک جریان قدرت و نیرویی است که هم دارای آثار مادی و معنوی است و هم زندگی دینی مزه و طعمی می گیرد که گویا رحمت محض است و زندگی سرشار از نشاط شاعرانه و بهجت دلیرانه شده، موجب اطمینان و آرامش باطنی است که در نتیجه آن ارتباط با دیگران همراه با احسان و عواطف بی دریغ است.

تبیین جامعه‌شناختی

حیات اجتماعی انسان، مستلزم نوعی تقسیم کار اجتماعی است که بر اساس آن، نقش و تکلیف هر فرد تعیین می‌شود. این وضعیت در زندگی اجتماعی بر محترم شمردن پیمان‌ها و قرارداد‌ها و پای‌بندی به آن‌ها استوار است. تنظیم این وضعیت در زندگی اجتماعی بشر را همواره دین بر عهده داشته و تا هنوز جانشینی برای آن پیدا نشده است.  

انواع دین

بشر در گذشته تاریخی خود، آئین‌های گوناگونی را به‌عنوان دین، تجربه کرده است. برخی از این آئین‌ها، که ادیان ابتدائی ناميده می‌شوند، به گذشته‌ای بسیار دور در بین‌النهرین، مصر، یونان و رومی باستان تعلق دارد و اکنون اثری از آن‌ها باقی نمانده است و گاهی آن‌ها را ادیان خاموش می‌گویند. اما بسیاری از ادیان نیز با وجود پیشینه کهن، همچنان زنده هستند و کم‌وبیش پیروان قابل توجهی در گستره جهانی دارند.

آیین دائو

«دائو» به‌معنای راه است. آئین دائو به «لائوتسه» منسوب است که 6 قرن پیش از میلاد مسیح، در سرزمین چین ظهور کرد. دائو در میان پیروان این آیین به‌معنای نیروی کیهانی است که به هستی، نظم می‌بخشد. این آیین با وجود بهره‌مندی از بن‌مايه‌های فلسفی و خردپذیر، به تدریج گرفتار اوهام و خرافات شد و سحر و جادو به آن اضافه شد.

متن مقدس این آیین، «دائو ده جینگ» ناميده می‌شود و رعایت اصول اخلاقی مانند ایثار و گذشت در این آیین، مورد تأکید قرار گرفته است. پیروان این آئين به دو اصل مذکر (یانگ) و مؤنث (یین) در جهان باور دارند که بر اثر آمیزش آن‌دو، موجودات عالم پدید می‌آیند. امروزه اين آئين رونق چندانی ندارد.

آیین کنفوسیوس

آیین کنفوسیوس در سرزمین چین و معاصر با آیین لائو، توسط شخصی به نام «کنفوسیوس» شکل گرفت و جامعه‌ای آرمانی را ترسیم کرده که اصول اخلاقی آئین دائو و همچنین انگاره یانگ و یین نیز در آن پذیرفته شده است. پس از کنفوسیوس، شخصیت او نزد پیروان این آئین، متعالی‌تر گردید و بر پیروان او افزوده شد. متون مقدس این آیین، کتاب‌های منتسب به کنفوسیوس است. در متون این آئین بارها بر این نکته تأکید شده که «آنچه برای خود نمی‌پسندی، در حق دیگران انجام مده». در کتاب‌های کنفوسیوس، یک‌بار از خداوند یاد شده است.

آیین شین‌تو

شین‌تو مخفف کلمه چینی شین‌تائو به معنای راه خدایان است. آیین شین‌تو، آمیزه‌ای از ادیان ابتدایی و انگاره‌های وطن‌پرستانه و متأثر از آیین‌های کنفوسیوس و بودا است. این آیین در سال 1882م به‌عنوان دین ملی ژاپن برگزیده شد. متون مقدس آیین شین‌تو دو کتاب به نام‌های «کوجی‌کی» و «نیهون جی» است که در سال‌های 712 و 720 میلادی نوشته شده است.

آیین هندو

آیین هندو در سرزمین هندوستان و از تلاقی فرهنگ اقوام آریایی که به آن سرزمین مهاجرت کردند با فرهنگ بومی سرزمین هند شکل گرفته است. انگاره‌ی خدای مؤنث و خدای مذکر، از انگاره‌های ادیان پیشین به آیین هندو راه یافته است. در تحولات تاریخی آیین هندو، اصول دوره‌های پیشین همواره حفظ گردیده و امور جدیدی به آن افزوده شده است. این آیین به هیچ فردی منسوب نیست و با انعطاف بسیار، اندیشه‌های بیگانه زیادی را در آموزه‌های خود پذیرفته است.

«وِدَه» به‌معنای دانش و دانایی، نام قدیمی‌ترین متن مقدس هندوها و شامل چهار کتاب است. در برخی از سرودهای این متن اگرچه خدایان متعدد، ستایش شده‌اند، اما در بعضی از سرودهای دیگر آن، خدای یگانه با نام‌های «ویشوَه-کَرمه»، «پوروشَه» و «پرَه جاپتی» یاد شده است؛ این خدا، آفریدگار و پروردگار جهان است و همه چیز را می‌بیند و در همه‌جا حضور دارد.

آیین جَین

«جَین»، یکی از ادیان آریایی است که در میانه هزاره اول قبل از میلاد با جنبشی اصلاحی از درون آیین هندو متولد شد. فردی به‌نام وَردهامانا، که بعدها به مَهاویره (قهرمان بزرگ) مشهور شد، از طبقه دوم اجتماعی یعنی کَشَتریه‌ها برعلیه طبقه اول که برهمنان بودند به‌پا خواست و با پذیرش برخی از اصول آیین هندو و رد کردن بخش عمده‌ای از آن، روش جدیدی برای رهایی از رنج ابدی ارائه داد. در این آیین دو فرقه اصلی وجود دارد: سفید جامگان و آسمان جامگان؛ فرقه اول لباس سفید می‌پوشند و به زنان اجازه راهبه شدن می‌دهند، اما فرقه دوم کاملا برهنه هستند و به زنان اجازه راهبه شدن نمی‌دهند.

آیین بودا

آیین بودا، یکی از ادیان آریایی است که از دل آیین هندو زاده شده است. آیین بودا طی یک جنبش در سرزمین هند، توسط شخصی به نام سِدارتَه از طبقه دوم اجتماعی یعنی کَشتَریه‌ها به‌وجود آمد. او بعدها بودا (به‌معنای بیدار شده، روشن‌شده) خوانده شد. در آموزه‌های بودا به ابعاد اخلاقی و عملی توجه ویژه‌ای شده و ایثار و گذشت زیربنای اخلاق بودایی است. آیین بودا به دو تیره اصلی «واده» که حافظ سنت اصیل بودایی است و «مهایانه» (به‌معنای ارابه بزرگ برای عبور از وادی رنج) تقسیم شد. این آیین از هند، برچیده شد، اما مکتب مهایانه در شرق آسیا به حیات خود ادامه می‌دهد. آموزه‌های این آیین، مجموعه‌ای از سخنان بودا است که دارای سه بخشِ شیوه‌نامه زندگی، تعالیم بودا و تعالیم متافیزیکی است. این تعالیم که در طول سه قرن بعد از وفات بودا نگارش شده است، نزد بوداییان مشهور به «سه سبد» است و غربیان آن را «کانون پالی» نامیده‌اند.

آیین زرتشت

شرق ایران، خاستگاه آیین زرتشت بوده است. بسیاری از پژوهشگران، دوران زندگی زرتشت را یک هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌دانند. زرتشت در سی‌سالگی از فرشته‌ای به نام وُهُومَنَه (اندیشه نیک) که بر او ظاهر شده، رسالت یافت تا پیام خداوند را به مردم برساند. گرویدن گشتاسب پادشاه ایران به این آئین، موجب گسترش دین زرتشت ‌شد. زرتشت در 77 سالگی به‌دست تورانیان کشته ‌شد. «اَوِستا» به‌معنای علم و دانش، نام کتاب مقدس زرتشتیان است.

آیین سیک

آیین سیک در هندوستان پدید آمد و آموزه‌های آن برگرفته از آیین هندو و دین اسلام است. بنیان‌گذار آیین سیک فردی به نام نانَک است. او خود را «گورو» (به‌معنای معلم) و شاگردانش را سیک (شاگرد) نامید. از گوروی دوم تا گوروی دهم، جانشینان نانک بودند. گوروی پنجم اشعار نانک و گوروهای قبل از خود و اشعار خود را در کتابی به نام گرَنت صاحب (کتاب خدا) گردآوری کرد. گوروی دهم برای خود جانشین تعیین نکرد و کتاب گرنت صاحب را رهبر اعلام کرد. پیروان این دید در شمال غربی هند زندگی می‌کنند.

آیین یهود

یهودیت، یکی از ادیان ابراهیمی است که موسی از سوی خدا به قوم بنی‌اسرائیل عرضه کرد. دین یهود از آمیختگی قومیت و دیانت برخوردار است و تاریخ و گذشته قوم در این دین، بیش از هر دین دیگری اهمیت دارد. یهودیان قبل از ظهور اسلام پیوسته از ظهور پیامبر اسلام خبر می‌دادند و اخبار مکه را با دقت، دنبال می‌کردند.

«تورات»، کتاب مقدس یهودیان است. بر اساس گزارش‌های تاریخی، کتاب مقدس در دورانِ مابین حمله بُختُ‌النصر (از پادشاهان بابل) تا دوران کوروش (از پادشاهان ایران) از بین رفت و پس از تبعید بابلی، آنچه به‌صورت شفاهی در بین مردم رواج داشت دوباره نوشته شد. یکی دیگر از منابع مقدس یهودیان، الواح موسی است که شامل ده فرمان اخلاقی است. این الواح در تابوت عهد در معبد سلیمان نگهداری می‌شد که پس از حمله بُختُ‌النصر به اورشلیم و خرابی معبد، تابوت و الواح درون آن مفقود شد.

آیین مسیحیت

«مسیحیت» از ادیان ابراهیمی است که عیسی بن مریم از سوی خدا به قوم بنی‌اسرائیل عرضه کرد. پیروان این آئین، عیسی را مسیح می‌نامند و بر این باور هستند که مادر او باکره بوده و فرزند خویش را به‌صورت غیرطبیعی به‌دنیا آورده است. مسیحیان معتقدند که عیسی بن مریم به‌همراه دو تن دیگر به صلیب کشیده شد و جان ‌باخت؛ اما پس از سه روز از مرقدش بیرون آمد و به آسمان‌ رفت و در آخرالزمان برای نجات بشر باز می‌گردد. در قرآن چنین آمده است که عیسی بن مریم نه کشته شد و نه به دار آویخته شد بلکه امر بر آنان مشتبه شد و خداوند او را به‌سوی خود بالا برد. برخی از شاگردان عیسی بن مریم همچون پولس، باورهای شرک‌آلودی مثل تثلیث و الهی بودن عیسی را به آیین مسیحیت افزودند. قرآن نیز به این افزونه‌های شرک‌آلود در آیین مسیحیت اشاره کرده است. «کتاب مقدس» عنوان کتاب دینی مسیحیان است که آن را آسمانی و الهی می‌دانند. در زبان انگلیسی به آن «Bible» به‌معنای «کتاب‌ها» گفته می‌شود. در فارسی و عربی به آن «عهدین» می‌گویند که طبق اعتقاد مسیحیان اشاره به عهد و پیمانی دارد که خدا با انسان بسته است: عهد قدیم که خدا در آن از انسان پیمان گرفته است تا بر شریعت الهی گردن نهد و نماد آن ختنه کردن است. قدیم بودن آن به خاطر این است که ابتدا با ابراهیم و بعد با موسی این عهد بسته شد. و عهد جدید که با ظهور عیسی تازه شد و خدا عهد دیگری با انسان بست، این عهد و پیمان بر سر محبت خدا و عیسی مسیح است. یهودیان فقط عهد قدیم را به‌عنوان عهد قبول دارند. عهد قدیم به زبان عِبری نگاشته شده است و در سده‌های قبل از میلاد به زبان یونانی ترجمه شد که معروف‌ترین آن ترجمه‌ها «سبعینیه» است. مسیحیت دارای دو انشعاب به نام‌های کاتولیک و ارتدکس است که هر دو نسخه سبعینیه را معتبر می‌دانند. عهد جدید مشتمل بر 27 کتاب است که انجیل متی، انجیل مرقس، انجیل لوقا و انجیل یوحنا از جمله آن کتب است.

آیین اسلام

آیین اسلام از ادیان ابراهیمی و آخرین شریعت توحیدی است که محمد (صلی الله علیه و آله) از سوی خدا برای هدایت مردم عرضه کرد. علت نام‌گذاری این دین به اسلام، آن است که مسلمان تسلیم اراده خداوند می‌شود. افراد برای گرویدن به دین اسلام با گفتن دو جمله «أشهد أن لا إله إلا الله» و «أشهد أن محمداً رسول الله» به یگانگی خدا و رسالت محمد، شهادت می‌دهند. دستورات و پیام‌های الهی دین اسلام که از طریق وحی بر پیامبر نازل شده در «قرآن» به‌‌عنوان کتاب آسمانی مسلمانان گردآوری شده است. اصول دین اسلام، توحید (یگانگی خداوند)، نبوت (رسالت محمد) و معاد (زندگی پس از مرگ و محاسبه اعمال و پاداش و جزا) است. وظایف عملی مسلمانان با ‌عنوان فروع دین، شامل سه دسته کلی عبادات، اخلاق و احکام (فردی و اجتماعی) است. امروزه دین اسلام دارای دو مذهب شیعه و اهل سنت است که هر یک فرقه‌های متعددی دارند. در مذهب شیعه، امامت نیز امتداد اصل نبوت محسوب می‌شود. مهم‌ترین دلیل ایجاد این دو مذهب، اختلاف مسلمانان در مسئله امامت و جانشینی پیامبر خدا بود. در باور مسلمانان، «قرآن» آخرین کتاب آسمانی است که به‌وسیله جبرئیل بر محمد (صلی الله علیه و آله) وحی شده است و محتوا و الفاظ آن، کلام الهی است. این کتاب از معجزات پیامبر اسلام است و قرآن، نشانه‌ی این اعجاز را ناتوانی انسان‌ها در آوردن آیات و سوره‌هایی مشابه آن دانسته است. قرآن، فرقان، الکتاب و مُصحَف از مشهورترین نام‌های قرآن است. در قرآن، از موضوعاتی چون توحید، معاد، غزوات پیامبر اسلام، داستان‌های انبیاء، مناسک دینی، فضایل و رذایل اخلاقی و مبارزه با شرک و نفاق، سخن به میان آمده است. طبق اعتقاد مسلمانان در قرآن هیچ تحریفی رخ نداده است.

ادیان انحرافی

بابیت

بابیت، فرقه‌ای مذهبی است که در سده 13 هجری توسط سید علی‌محمد شیرازی، در ایران تأسیس شد. او با ادعای بابیت از طرف پیشوای دوازدهم شیعیان شروع کرد و سپس ادعای نبوت کرد و نوشته‌های خود را افصح از قرآن و ناسخ اسلام دانست و تا ادعای مقام الوهیت پیش رفت. او در اثبات ادعاهای خود ناتوان بود و چندین بار در حضور علمای شیعه از عقاید خود توبه کرد اما باز به ترویج عقاید خود بازمی‌گشت. علی‌محمد باب، سرانجام در 1266 هجری به‌همراه یکی از یارانش در تبریز اعدام شد.

بهائیت

بهائیت، فرقه‌ای انحرافی است که از بابیت منشعب شد. این فرقه توسط میرزا حسینعلی نوری در قرن سیزدهم قمری پدید آمد. او پس از اعدام شدن باب، فرقه بهائیت را پایه‌گذاری کرد و خود را بهاءالله نامید. او از ادعای بهاءالله شروع کرد و به ادعای نبوت و الوهیت رسید. پیروانش او را پیامبر و بهائیت را دین جدیدی که ناسخ اسلام است می‌دانند. آنان آثار بهاءالله را کتاب‌های مقدس خود به‌شمار می‌آورند. مسلمانان، بهائیت را فرقه‌ای ضاله و خارج از اسلام می‌دانند. فقیهان شیعه، اعتقاد به این فرقه را کفر دانسته‌اند و بهائیان را نجس و کافر محارب شمرده‌اند.

خاتمیت دین با ظهور اسلام

مسلمانان با تکیه بر تصریح قرآن، دین اسلام را آخرین دین آسمانی و محمد (صلی الله علیه و آله) را آخرین پیامبر الهی می‌دانند. در حدیث منزلت نیز، که شیعه و اهل سنت آن را نقل کرده‌اند، خاتمیت پیامبر اسلام به صراحت آمده است. همچنین قرآن در آیه اکمال دین، اسلام را دین کامل و جامعی دانسته که نیازهای آیندگان را هم در بر دارد و دین نهایی است.

مناسبات دین و سیاست

سکولاریسم (Secularism)، قلمرو دین را از حوزه سیاست جدا می‌کند و آن‌ها را همچون دو خط موازی، دارای مسیرهای جداگانه می‌داند. اندیشمندان مسلمان، سکولاریسم را با انتقادهای جدی روبرو کرده‌اند و دین حداقلی را بر پایه آموزه‌های اسلام و عقل، باطل دانسته‌اند. طبق نظریه تفکیک قوا، سه قوه مقننه، مجریه و قضائیه از شئون حکومت هستند و برای پیشبرد امور جامعه پیش‌بینی‌شده‌اند؛ قرآن در همین زمینه به حق پیامبر در قانون‌گذاری و اجرای قانون اشاره کرده و همزمان در آیه 65 از سوره نساء به مسئله حل اختلاف و نزاع‌ها که بُعد دیگری از حکومت و سیاست و از وظایف قوه قضائیه است اشاره کرده است. اسلام، سیاست و رفتارهای سیاسی را همچون رفتارهای اجتماعی و اعمال فردی در یک مسیر و به‌سوی هدفی واحد می‏داند. آن هدف، رسیدن انسان به سعادت و کمال نهایی است که از راه عبودیت و اطاعت از خداوند در همه عرصه‏های اجتماعی و سیاسی و فردی به دست می‏آید. حتی گاهی عمل به واجبات سیاسی و اجتماعی اسلام، اساس ایمان و شرط قبولی دیگر اعمال است؛ چنان‌که در مذهب شیعه، پذیرش ولایت ائمه، شرط تأثیر ایمان و اعمال شایسته در سعادت جاودانی است.

قلمرو دین

پلورالیسم (Pluralism) یا تکثرگرایی دینى و معرفتى، حقیقت واحد را به‌گونه‌اى ارزیابی می‌کند که هیچ انسانى حتى پیامبران، توان دستیابى كامل به آن را ندارند و هر كس، بخشی از حقیقت را شناسایی می‌کند. پس هر دین و مکتبی، قسمتى از حقیقت را به‌دست می‌آورد و نمی‌تواند به‌صورت یقینی ادیان دیگر را نفی کند. اندیشمندان مسلمان، تکثرگرایی در مقام عمل و هنگام گفت‌وگو با پیروان ادیان و مذاهب دیگر را با تأسی به آیات قرآن پذیرفته‌اند. اما تکثرگرایی معرفتی را به این معنا که هیچ دینی، حق مطلق نیست و هر یک بخشی از حقیقت را دریافته‌اند، با عقل و مبانی اسلام ناسازگار می‌دانند؛ به‌عنوان مثال نمی‌توان بین اعتقاد به توحید در اسلام و تثلیث در مسیحیت، جمع کرد. مناسبات علم و دین مرزبندی بین علم و دین و مطرح کردن دوگانه‌ی «دین حداقلی و دین حداکثری»، مبتنی بر این نگاه است که دین یا به همه مسائل زندگی انسان می‌پردازد و در هر زمینه‌ای بهترین راهکار را ارائه کرده است (دین حداکثری)؛ یا به بخشی کوچک و محدود از زندگی انسان می‌پردازد و منحصر در امور عبادی است (دین حداقلی). اندیشمندان مسلمان در برابر این دوگانه، دیدگاه سومی را مطرح کرده‌اند که تبیین کارآمدی از حضور دین در زندگی را پی می‌گیرد. بر اساس این تبیین، دین در تمام عرصه‌های زندگی انسان حضور دارد اما نه به این صورت که کیفیت وقوع و کم و کیف هر چیزی را مورد بررسی قرار دهد، بلکه دین در مسائل زندگی از لحاظ ارزشی و ارتباط آن مسائل با خوشبختی و عدم خوشبختی ابدی انسان داوری می‌کند. پس موضوعات علمی در حیطه قلمرو خویش مستقل هستند و تا جایی که با سعادت و شقاوت انسان ارتباط پیدا نکنند، حیثیت ارزشی نداشته و بایدها و نبایدهای دینی در آن‌ها راه ندارد.

منابع

• قرآن کریم
• «اسلام»، سایت ویکی اهل البیت، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• «اسلام»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• «الواح موسی»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• آذربایجانی، مسعود، روان‌شناسی دین از دیدگاه ویلیام جیمز، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1394ش.
• «بابیه»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• «بهائیت»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• پیروزمند، علیرضا، قلمرو دین در تعیین مفروضات اساسی، ارزش‌ها، رفتارها و نمادها، تهران، عابد، 1389ش.
• «تورات»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• جوادی آملی، عبدالله، شریعت در آینه معرفت، قم، موسسه فرهنگی رجا، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
• «حضرت عیسی»، سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• «خاتمیت»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• دوركيم، امیل، صور ابتدايي حيات ديني، ترجمه نادر سالارزاده امیری و خدامراد فولادی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1382ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373ش.
• سلیمانی اردستانی، عبدالرحیم، سیری در ادیان زنده جهان (غیر از اسلام)، قم، آیت عشق، 1387ش.
• صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، الشواهد الربوبیه، تهران، دانشگاه تهران، 1346ش.
• طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ پنجم، ۱۳۷۲ش.
• عباسی، ولی‌الله، «توتم پرستی و تمایز امور مقدس از عرفی»، پگاه حوزه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1376ش.
• «قرآن»، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• قشقایی، طاهره و اترک، حسین، «بررسی و نقد دیدگاه اریک فروم، در باب گرایش انسان به دین»، در فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، شماره 2، تابستان 1392ش.
• «کتاب مقدس»، سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• «مسیحیت»، سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 24 آبان 1400ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، پاسخ استاد به جوانان پرسشگر، قم، انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(ره)، 1394ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1381ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، حکیمانه‌ترین حکومت: کاوشی در نظریه ولایت فقیه، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1394ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، رابطه علم و دین، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1392ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، راه و راهنما شناسی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1393ش.
• مطهری، مطهری، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1374.
• همدانی، اسحاق بن محمد، سیرت رسول‌الله، تحقیق اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.