تک‌فرزندی

تک‌فرزندی؛ وضعیت خانواده یا انتخاب والدین درباره تعداد فرزند.

تک‌فرزندی انتخابی است از سوی زوجین درباره تعداد فرزند که در مواردی به‌صورت اجبار بر افراد تحمیل می‌شود. امروزه، عواملی چون تغییر سبک زندگی و زیاد‌شدن مشغله افراد موجب شده زوجین تمایلی به فرزندآوری نداشته باشند. غالباً والدین با تصور منافع اقتصادی بهتر به این موضوع روی می‌آورند و تمام سرمایه‌گذاری مادی، معنوی و عاطفی خود را وقف یک بچه می‌کنند؛ اما این امر ممکن است آسیب‌هایی برای کودک ایجاد کند، البته نوع تربیت فرزند نیز در این امر دخالت دارد.

سیاست تک‌فرزندی

جمهوری چین پس از دورۀ رهبری مائو که معتقد بود کشور با افزایش جمعیت قدرتمند می‌شود به‌دنبال تضمین رفاه بیشتر و تحت‌ تأثیر سازمان‌های اروپایی، سیاست تنظیم خانواده معروف به سیاست تک‌فرزندی، را دنبال کرد. این سیاست از سال ۱۹۷۹م آغاز و تا سال ۲۰۱۵م ادامه داشت و از تولد بیش از ٣٣٨ میلیون نوزاد جلوگیری کرد. در این شرایط بسیاری از چینی‌ها تنها اجازه داشتن یک فرزند را داشتند و افرادی که این قانون را نقض می‌کردند جریمه‌های سنگینی را متحمل می‌شدند. این سیاست در سال 2010م توازن جمعیتی چین را بر هم زد به‌طوری که امروزه چین برای افزایش نرخ زادوولد به طور رسمی قوانین خود را در مورد داشتن فرزند تغییر داده و به این ترتیب زوج‌ها اجازۀ داشتن سه فرزند را دارند.

تک‌فرزندی در جهان

زمانی که سیاست تک‌فرزندی در برخی از کشورها اجرا شد، خانواده‌ها به دلیل تغییر سبک زندگی تمایلی به داشتن فرزند بیشتر نداشتند. تحقیقاتی در این زمینه در کشورهای کانادا و چین انجام شد که نشان داد کودکان تک‌فرزند تا حدودی درگیر پیامدهای منفی و اختلالات روانی قرار گرفته‌اند؛ اما امروزه در بسیاری کشورها از جمله چین، ژاپن و فرانسه سیاست تک‌فرزندی ملغی شده و با ارائه تسهیلات متنوع و متعدد زوجین را تشویق به فرزندآوری می‌کنند.

تک فرزندی در ایران

در ایران سه دوره برای تناسب جمعیت در نظر گرفته شد. اولین دورۀ طرح تنظیم جمعیت در سال 1346ش با شروع برنامه تنظیم خانواده به‌عنوان بخشی از برنامۀ توسعۀ دولت آغاز شد و با انقلاب اسلامی در سال 1358ش به پایان رسید. دورۀ دوم، حمایت از برنامۀ تنظیم خانواده به دلیل جنگ کاهش یافت و در دوره سوم، از سال 1367ش به بعد، سیاست‌های کنترل جمعیت و برنامه‌های تنظیم خانواده به‌طور چشمگیری افزایش یافت. جمعیت‌شناسان که چندین نفر از آنان در دانشگاه‌های غربی در موضوع «کنترل جمعیت» در دهۀ 50 شمسی آموزش دیده بودند، گردهم آمده و به‌طور جدی خواستار اجرای سیاست کنترل جمعیت ملی با هدف کاهش باروری شدند. دستاورد قانون کنترل جمعیت در سال 1372ش موجب شد که اکثر مزیت‌های اقتصادی برای خانواده‌های بزرگ حذف شود؛ حتی برای دانشجویان واحدی با عنوان تنظیم خانواده قرار دادند. این دوره مؤثرترین دورۀ سیاست‌های جمعیتی ایران بود که تا اوایل سال 1389ش ادامه یافت. نتیجۀ ادامۀ این روند جامعۀ ایران را به‌تدریج در مسیر گذر از جوانی به سالخوردگی قرار داد و تا حدودی موجب تغییر ترکیب جمعیتی در ایران شد. به‌طوری که آمارها و گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد، نسبت خانوار‌های تک‌فرزند به کل خانوار‌های کشور در سال ۱۳۶۵ش، ۱۳.۸ درصد بوده که در سال‌های ۱۳۷۵، ۱۳۸۵ و ۱۳۹۰ش به ترتیب به ۱۷.۲ درصد، ۲۳.۹ درصد و ۲۸.۵ درصد افزایش یافته است. آخرین گزارش‌ها و آمار‌ها از نرخ تک‌فرزندی در ایران، حکایت از افزایش آن به بیش از ۳۳ درصد دارد.

دلایل تک‌فرزندی

برخی از زوج‌ها بر اين عقيده‌اند كه خانوادۀ ايده‌آل، خانواده‌اي تك‌فرزند است و داشتن بيش از يك فرزند، سطح كيفي فرهنگي و تربيتي كودك را كاهش مي‌دهد. عواملی چون: بالارفتن سن ازدواج، شاغل‌بودن مادر، ترس از مسئولیت‌پذیری، کوچک‌شدن محیط خانه و شرایط اقتصادی حاکم بر خانواده‌ها موجب این‌گونه نگرش‌ها در خانواده‌ها شده است. در حالی که طبق آمار، تک‌فرزندی در خانواده‌های با سطح درآمد بالا بیشتر دیده می‌شود.

پیامدهای تک‌فرزندی

از نگاه برخی روانشناسان تک‌فرزندی دارای مزایایی است؛ از جمله: رابطۀ خوب کودک با والدین، مقایسه‌نشدن فرزند با خواهر و یا برادر، معطوف‌بودن محبت و امکانات برای یک فرزند، اعتماد‌به‌نفس بیشتر نسبت به همسالان و مستقل‌تر بودن این فرزندان.

در مقابل، تک‌فرزندی معایب روحی و جسمی برای فرد، خانواده و جامعه به‌دنبال دارد  که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: نداشتن ارتباط مناسب با همسالان خود، داشتن اضطراب و فشار بیشتر نسبت به کودکان دیگر، توجه خاص و افراطی والدین، وابستگی شدید به والدین، تجربۀ تنهایی، بلوغ زودرس به‌دلیل قرارگرفتن در میان بزرگسالان، احساس کمال‌گرایی نسبت به همسالان خود، انتظار بیش از حد خانواده از او، حساس‌تر و زودرنج‌تر بودن نسبت به همسالان خود.  

تک‌فرزندی یکی از عوامل کاهش جمعیت نیز محسوب می‌شود و در صورت شیوع، می‌تواند بنیان جامعه را هدف قرار داده و در ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی آسیب‌زا باشد. نمونه‌ای از کاهش نسل؛ سالمندی جمعیت، کاهش تولید و در نهایت ضعف اقتدار یک امت است. همچنین طی تحقیقات صورت گرفته بین دانش‌آموزان چینی، مشخص شد دانش‌آموزان تک‌فرزند نسبت به سایر دانش‌آموزان، از شکیبایی کمتری برخوردار هستند و در آلمان بسیاری از افراد تک‌فرزند با دوستان خیالی خود صحبت و بازی ‌می‌کنند. تک فرزندی از منظر حقوقی از منظر برخی حقوق‌دانان فرزندآوري حقّي از حقوق زوجين است، كه مي‌توانند آن را استيفا كنند. زوجينی که از این حق استفاده كرده و تنها يك فرزند به دنيا می‌آورند، از این حق سوءاستفاده کرده‌اند؛ زیرا فرزندان نیز صاحب حقوقی هستند که یکی از آنها داشتن همراه و همدل است و تک‌فرزندی موجب عواقبی است که ممکن است مدت‌ها زندگي فرد تك‌فرزند را تحت تأثير قرار دهد و اين به‌معناي تضييع حق كودك است. از این رو حق فرزند است که تنها نباشد.

تک فرزندی در آموزه‌های دینی

در آموزه‌های اسلامی، مسلمانان تشویق به افزایش نسل شده‌اند. قرآن، فرزند را مایۀ زینت زندگی و یار و مددکار انسان معرفی کرده است، حتی اعمال نیک فرزندان سبب آمرزش والدین در زندگی اخروی می‌شود. پیشوایان دینی، همیشه مسلمانان را به داشتن فرزندان بیشتر جهت افزایش شمار مسلمانان و قوی‌شدن آنان در برابر دشمنان تشویق کرده‏اند و فرزندآوری را موجب افزایش روزی دانسته‌اند. همچنین زوجینی که به سبب فقر و سختی تربیت فرزند، مانع فرزندآوری می‌شوند، مورد مذمت قرار گرفته‌اند.

دیدگاه‌ها

دربارۀ تک‌فرزندی و کنترل جمعیت نگرش‌های مثبت و منفی بسیاری وجود دارد از این بین ارسطو و افلاطون معتقد بودند شمار فرزندان باید نسبت به امکانات کشور متوازن باشد. در این راستا توماس مالتوس بر اساس آمارهای علمی خود، معتقد بود افزایش جمعیت جهان از رشد تولید زراعی، بیشتر است و از این‌رو تولید نسل باید محدود شود. در حالی‌که آگوست امپراتور روم باستان از نخستین کسانی بود که تشویق به فرزندآوری می‌کرد و امکانات ویژه‌ای در اختیار زوجینی که فرزند زیاد داشتند، قرار می‌داد. در عصر حاضر نیز لورن سندلر، جامعه‌شناس آمریکایی عوامل بسیاری را در شخصیت فرزندان دخیل می‌داند که تک‌فرزندی ممکن است یکی از آن عوامل باشد و معتقد است این افراد معمولاً رابطۀ بهتری با پدر و مادر خود دارند. در مقابل برخی روانشناسان مانند بلر بر این باورند که تک‌فرزندان از مشکلات اخلاقی و روحی برخوردارند و در کسب توانایی‌های ارتباطات اجتماعی دچار مشکل می‌شوند.

وضعیت کنونی ایران

در سال‌های اخیر در ایران «سیاست کلی جمعیت» که یکی از بندهای اصلی آن ضرورت افزایش جمعیت با توجه به ابعاد مختلف آن است توسط آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، امضا و ابلاغ گردیده و جایگزین طرح کنترل جمعیت شده است. در چارچوب این سیاست، با کمک ارکان حکومتی، نخبگان و مراکز علمی و تبلیغی، مجلس و دولت در جهت تبیین سبک زندگی اسلامی اقداماتی صورت می‌گیرد؛ از جمله: آگاه‌سازی مردم، فرهنگ‌سازی، اعطای وام به فرزندان دوم و بیشتر، کوتاه‌کردن ساعت کاری مادران شاغل و افزایش مرخصی بعد از زایمان. البته به‌دلیل تغییر نگرش مردم و تبدیل تک‌فرزندی به‌عنوان یک فرهنگ، رسیدن به اهداف این سیاست جمعیتی، کار آسانی نیست.

تصویرپردازی

در عرصه رسانه‌ای، برنامه‌های متنوعی به موضوع فرزندآوری اختصاص یافته است؛ فیلمی کوتاه از مرکز مستند سوره با عنوان «کودکان تک‌فرزند»، صحبت‌های کودکانی است که خواهر و برادری ندارند. در چین نیز یک خانم فیلمساز پس از اینکه صاحب فرزند شد تصمیم گرفت پیامدهای قانون تک‌فرزندی در چین را بررسی کند و به نسلی از چینی‌ها بپردازد که زندگی‌شان تحت‌ تأثیر این قانون قرار گرفته است؛ از این رو فیلم مستندی با عنوان «ملت تک‌فرزندی» را در سال 2019م ساخته است. همچنین کتاب‌های زیادی در مورد تک‌فرزندی و پیامدهای آن برای شخص، خانواده و جامعه نوشته شده که از جمله آنها کتاب «روانشناسی تک‌فرزندی» است.

منابع

• «آثار تک فرزندی»، در سایت خبری ایسنا نیوز، تاریخ درج مطلب: 26 اردیبهشت 1401ش.
• «بررسی آسیب‌های تک فرزندی از دیدگاه اسلام»، در سایت خبری رسانیوز، تاریخ درج مطلب: 10 اسفند 1396ش.
• «تک فرزندی از دیدگاه اسلام»، در سایت نی‌نی بان، تاریخ درج مطلب: 12 فروردین 1397ش.
• «تک فرزندی از دیدگاه اسلام مورد تایید نیست»، در خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1400ش.
• «تک فرزندی چیست»، در سایت هم‌اندیشان، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1401ش.
• جباری، مصطفی و صابریان، بهروز، «تك فرزندي، مصداق سوء استفاده از حق»، در مجله مطالعات و حقوق اسلامی، شمارۀ 11، 1393ش.
• جمالی، محمد و دیگران، «پیشینه تاریخی برنامۀ جهانی کنترل جمعیت»، فصلنامه تاریخ پزشکی، شمارۀ 20، 1393ش.
• «چین، سیاست سه فرزندی را قانونی کرد»، در سایت خبری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 29 مرداد 1400ش.
• «دو روی مسئلۀ تک فرزندی»، در وب‌سایت روانشناسی، تاریخ بازدید: 8 مرداد 1401ش.
• «سندروم تک‌فرزندی چیستـ،»، در وب‌سایت دکتر مجازی، تاریخ درج مطلب: 14 اردیبهشت 1398ش.
• «سیاست تک‌فرزندی در دهه 70 اشتباهه بود»، درسایت خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 16 آبان 1400ش.
• «سیاست تک‌فرزندی»، در سایت ویکی پدیا، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1401ش.
• شجاعی، جواد و عرفانی، امیر، «روند الگوی تک‌فرزندی در ایران»، مجله علوم اجتماعی، شمارۀ 85، 1389ش،
• غیاثوند، امید، «سیاست کلی جمعیت»، در سایت خبری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1399ش.
• کاوریان، پویان، «تشریح بزرگ ترین برنامۀ کنترل جمعیت ایران»،در سایت مهرنیوز، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1398ش.
• «کم‌کاری صدا و سیما در مسئله فرزندآوری»، در سایت خبری آنا، تاریخ درج مطلب: 4 تیر 1399ش.
• «کنترل جمعیت»، در سایت ویکی پدیا، تاریخ بازدید: 9 مرداد 1401ش.
• «کودکان تک‌فرزند»، در پایگاه خبری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 26 اردیبهشت 1394ش.
• «مزایا یا معایب تک فرزندی»، در خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 1 خرداد 1400ش.
• «مشکلات تک فرزند بودن چیست؟»، در خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 3 اسفند 1400ش.
• «مشوق‌های متنوع کشورهای مختلف جهان»، در سایت خبری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1398ش.
• «معرفی کتابـ»، در سایت کبابراه، تاریخ بازدید: 9 مرداد 1401ش.
• «ملت تک فرزندی»، در سایت نماوا، تاریخ بازدید: 9 مرداد 1401ش.