عنصری بلخی
عنصری بلخی؛ شاعر پارسی‌گوی ایرانی در قرن چهارم هجری.
عنصری بلخی، شاعر نام‌دار سبک خراسانی در قرن چهارم هجری قمری بوده که آداب و رسوم و آیین‌های سوگواری و جنش‌های مذهبی و ملی را در سروده‌ها و قصیده‌های مدحی خود، مضمون‌پردازی کرده است. او با حضور در دربار پادشاهان غزنوی و مطابق با اقتضائات آن روز، در بالندگی و ماندگاری زبان و ادبیات فارسی نقش مؤثر داشته است.
زندگی‌نامه
«ابوالقاسم حسن بن احمد عنصری بلخی» در ۳۵۰ق در «بلخ»، در خانواده‌ای مرفه به دنیا آمد و پس از پایان دورۀ تحصیل به شغل تجارت روی آورد و سپس به شاعری پرداخت و در اين فن، شاگردى «ابوالفرج سگزى» شاعر اواخر قرن چهارم و مداح «سيمجوريان» را اختيار کرد. وی به‌زودی یکی از برجسته‌ترین شاعران دربار محمود غزنوی شد و جایگاه اجتماعی بالا و ثروت زیادی به‌دست آورد.[۱] عنصری بلخی، علاوه‌بر شعر و ادب، در علوم گوناگون رایج آن زمان نیز مطالعه کرد و بهره برد.[۲]
سیرۀ عملی و اخلاقی
عنصری بلند همت، با وقار و اخلاق‌مدار بود و به‌همین دلیل به موضوعات اخلاقی در شعر خود توجه کرده است.[۳] وی اگرچه مدیحهسرای دربار شاهان غزنوی بود اما میانهروی را از دست نداد و از تملق کناره‌گیری می‌کرد و هدفی جز اعتلای فرهنگ و شکوه ایران نداشت. او مدعی بود که هرگز چیزی نمی‌خواهد و اشخاص نالایق را نمی‌ستاید و دانش، آزادگی، دین و مروت را فدای پول نمی‌کند. [۴]
جایگاه
عنصری در زمان خود سرآمد شعرای دوران غزنویان بوده است. گفته می‌شود که حدود چهارصد شاعر، ملازم سلطان محمود غزنوی بودند که عنصری در میان آنها، از منزلت استادی و احترام زیادی برخوردار بود. او در شاهنامه مورد تحسین فردوسی قرار گرفته است. همچنین عنصری را استاد مطلق در مدح و غزل بعد از رودکى دانسته‌اند[۵] به‌گونهای که به‌دلیل خلق اشعار بی‌بدیل، عنوان «ملک‌الشعرایی» را از شاه محمود غزنوی دریافت کرده است.[۶]
زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی
دورۀ حکومت سامانیان در قرن چهارم هجری، اوج شکوه فرهنگ، تاریخ و زبان و ادبیات فارسی بود. در این دوره شعر به‌ویژه مدیحه‌سرایی به‌عنوان ابزار مشروعیت مردمی و دستگاه تبلیغی در خدمت دربار بود و شاعران درباری به ثروت و جایگاه اجتماعی بالایی دست پیدا میکردند. در دورۀ غزنویان نیز شرایط برای شاعرنوازی و مدیحه‌سرایی بر منوال دوران سامانی ادامه یافت و پادشاهان غزنوی برای مشروعیت، تحکیم و ماندگاری حکومت خود ناگزیر شدند زبان فارسی را رواج دهند و برای شاعران احترام و جایگاه خاصی قائل شوند. شخصیت عنصری بلخی در چنین زمنیه‌ای تکوین یافت و به فعالیت‌های ادبی و فرهنگی وی جهت داد.[۷]
آثار
از مهم‌ترین آثار عنصری بلخی، «دیوان شعر»، مثنوی «شادبهر» و «عین‌الحیوة»، مثنوی «وامق و عذرا» و مثنوی «خنگ‌بت و سرخ‌بت» است. دیوان شعر وی مشتمل بر ۳۰ هزار بیت و حاوی قصیده، غزل، رباعی، قطعه، ترکیببند و مثنوی بوده که در اثر گذشت زمان از میان رفته اما با این وجود آثار پراکندۀ بسیاری از انواع شعر فارسی از وی بهجای مانده است. بسیاری از قصاید وی در ستایش سلطان محمود و مسعود غزنوی است.[۸] مثنوی وامق وعذرا، با مقدمه، تصحیح و حاشیه‌نویسی «محمد شفیع» در «لاهور» پاکستان به چاپ رسیده است. [۹]
ویژگی‌های شعری
از ویژگی‌های شعر عنصری بلخی، دقت خیال و باریک‌اندیشی و کوشش در آوردن مضامین نو و ابداعی است که فهم اشعار وی را تا حدی دشوار می‌کند. علاوه‌بر این معانی اشعار عنصری بیشتر فلسفی است. در قصیده‌ها و غزل‌های عنصری اصطلاحات حکمت و منطق نیز وجود دارد. قصیده‌های عنصری بدون مقدمه است و بیشتر به توصیف می‌پردازد.[۱۰]
درگذشت
عنصری بلخی در ۴۳۱ق در گذشت و در بلخ به خاک سپرده شد. [۱۱]
اثرپذیری‌ها
عنصری بسیاری از مضامین شعری خود را از سرایندگان عرب گرفته اما از دو شاعر بزرگ عرب «ابوتمام» و «متنبی» تأثیر بیشتر پذیرفته و برخی شعرهای آنها را نیز ترجمه کرده است.[۱۲]
درون‌مایۀ شعری
- به‌باور پژوهشگران، هنرنمایی عنصری به‌صورت عمده در مدیحه‌سرایی وی بوده و بیشتر مدایح او دربارۀ سلطان محمود، جنگ‌ها و دلیری‌های وی است.[۱۳]
- عنصری به‌دلیل بیان منطقی و استدلال خود، بیشتر از ضرب‌المثل و باورهای عامیانه برای اقناع مخاطب استفاده کرده است.[۱۴]
- عنصری، به علوم متداول آن روز مانند نجوم و حکمت نیز اشاره کرده است.[۱۵]
- جشن‌های مذهبی، آیین‌ها و آداب و رسوم ایرانی در دورۀ غزنویان از اهمیت ویژهای برخوردار بود، اما جشن‌های مذهبی اهمیت بیشتر داشت. به‌همین دلیل، در سروده‌های عنصری بلخی، عیدهای دینی مانند عید فطر و عید قربان (اضحی) و نیز برخی جشن‌ها وسنت‌هایی کـه در ایران باسـتان مرسوم بود اشاره شده است:[۱۶]
| خجسته باد ترا عید و روزه پذرفته | ولی به ناز و شادی عدو به محنت و شر | |
| سده جشن ملوک نامدارست | ز افریدون و از جم یادگارست | |
| همیشه عید بـادت روز نوروز | همی تـا تـازه باشـد عیـد مختار |
اثرگذاری‌ها
عنصری بلخی در رشد و بالندگی زبان و ادبیات فارسی اثرگذار بوده است و در قصیده و مدیحه‌سرایی اشعار او را سرمشق شاعران پس از وی دانسته‌اند. در شعر عاشقانه، داستان وامق و عذرای عنصری بلخی تأثیرگذاری وسیعی میان شاعران داشته و 26 اثر به نظم و نثر به تقلید از آن تولید شده که از این تعداد 19 اثر فارسی و هفت اثر غیرفارسی، 21 اثر به نظم و پنج اثر به نثر است. از این آثار، چهار منظومه مفقود شده و بقیه موجود است و پنج منظومه از آثار موجود چاپ شده و بقیه به‌صورت خطی در کتاب‌خانه‌ها نگهداری می‌شوند.[۱۷] همچنین برخی از ابیات مثنوی وامق و عذرا در فرهنگ‌نامه‌ها و کتاب‌های لغت راه یافته و به‌عنوان معیار در تشخیص واژگان درست فارسی، در انتقال و ماندگاری زبان و ادبیات فارسی به نسل‌های بعد اثرگذار بوده است.[۱۸]
دیدگاه دیگران دربارۀ عنصری
- سعدی شیرازی از عنصری به‌عنوان «شاه سخن» یاد کرده است:[۱۹]
{{ب|مرا خود چه باشد زبان‌آوری|چنین گفت شاه سخن عنصری}
| چو از راستی بگذری خم بود | چه مردی بود کز زنی کم بود؟ |
- منوچهری دامغانی، عنصری را استاد استادان خوانده است:[۲۰]
تو همی تابی و من بر تو همی خوانم بمهر **هر شبی تا روز دیوان ابوالقاسم حسن اوستاد اوستادان زمانه عنصری ** عنصرش بی‌عیب و دل بی‌غش و دینش بی‌فتن
- ناصر خسرو، طبع و مقام ادبی عنصری را در چند جا ستوده است:[۲۱]
| ای حجت زمین خراسان به شعر زهد | جز طبع عنصریت نشاید بخادمی | |
| بخوان هر دو دیوان من تا ببینی | یکی گشته با عنصری بحتری را |
خدمت ماندگار
به‌نظر محققان دو موضوع دینی و ملی در آثار عنصری به‌ویژه شعرهای مدحی وی برجسته است که به‌طور غیر مستقیم، خدمتی برای گسترش فرهنگ اسلامی و ایرانی در آن زمان و تداوم و ماندگاری آن برای نسل‌های آینده بوده است؛ در بعد دینی، عنصری از پادشاهان غزنی به‌عنوان شاه عادل و خدمت‌گذار دین اسلام و «مرد دین» یاد می‌کند و به آن مشروعیت می‌دهد[۲۳] و در بعد ملی، به عظمت و شکوه فرهنگ ایران باستان می‌پردازد و شاهان غزنوی را وارث آن شکوه معرفی می‌کند. عنصری بلخی به‌دلیل اقتضائات و شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی روز از دستگاه حاکم تعریف می‌کند، اما مانند فردوسی، تلاش وی برای بالندگی و زنده نگهداشتن زبان و ادبیات فارسی بوده است.[۲۴]
پژوهش دربارۀ عنصری
دبارۀ زندگی و آثار عنصری پژوهش‌هایی صورت گرفته است که برای مثال می‌توان به کتاب «عنصری» نوشتۀ محمد دهقانی اشاره کرد.
نمونه‌ای از شعر عنصری
باد نوروزی همی در بوستان بتگر شود[۲۵]
| باد نوروزی همی در بوستان بتگر شود | تا ز صنعش هر درختی لعبتی دیگر شود | |
| باغ همچون کلبۀ بزاز پر دیبا شود | باد همچون طبلۀ عطار پر عنبر شود | |
| سوسنش سیم سپید از باغ بردارد همی | باز همچون عارض خوبان زمین اخضر شود | |
| روی بند هر زمینی حله چینی شود | گوشوار هر درختی رستۀ گوهر شود | |
| چون حجابی لعبتان خورشید را بینی ز ناز | گه برون آید ز میغ و گه به میغ اندر شود | |
| افسر سیمین فرو گیرد ز سر، کوه بلند | باز میناچشم و زیباروی و مشکین‌‌سر شود | |
| روز هر روزی بیفزاید چو قدر شهریار | بوستان چون بخت او هر روز برناتر شو |
پانویس
- ↑ «دربارۀ عنصری بلخی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ عنصری.
- ↑ «عنصری»، وب‌سایت مجلۀ ویستا.
- ↑ فروزانفر، سخن و سخنوران، 1380ش، ص105.
- ↑ «عنصری»، وب‌سایت مجلۀ ویستا.
- ↑ حکیمیان، فهرست مشاهیر ایران، ۱۳۵۷ش، ج۲، ص ۲۷۹-۲۸۰.
- ↑ غفاری و مست‌علی‌پارسا، «زمینهها و خاستگاه‌های اجتماعی شعر مدحی با تکیه بر سروده‌های عنصری بلخی»، 1400ش، ص116-117.
- ↑ فروزانفر، تاریخ ادبیات ایران، ش۱۳۸۳، ص۱۹۰-۱۹۲.
- ↑ «دربارۀ عنصری بلخی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ فروزانفر، تاریخ ادبیات ایران، ش۱۳۸۳، ص۱۹۰-۱۹۲.
- ↑ «دربارۀ عنصری بلخی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ فروزانفر، سخن و سخنوران، ش۱۳۸۰، ج2، ص۱۱۲- ۱۱۳.
- ↑ رضازاده، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۵۷، مقدمۀ کتاب.
- ↑ غفاری و مست‌علی‌پارسا، «زمینهها و خاستگاه‌های اجتماعی شعر مدحی با تکیه بر سروده‌های عنصری بلخی»، 1400ش، ص132.
- ↑ غفاری، «سبک‌شناسی لایه‌ای قصاید عنصری»، پاییز 1398ش، ص41.
- ↑ غفاری و مست‌علی‌پارسا، «زمینهها و خاستگاه‌های اجتماعی شعر مدحی با تکیه بر سروده‌های عنصری بلخی»، 1400ش، ص132.
- ↑ ذولفقاری، «مقایسۀ هفت روایت وامق و عذرا»، 1388ش، ص162.
- ↑ «دربارۀ عنصری بلخی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ سعدی، بوستان، بخش12، وب‌سایت گنجور.
- ↑ منوچهری، دیوان اشعار، قصیدۀ شمارۀ 50، وب‌سایت گنجور.
- ↑ ناصرخسرو، دیوان اشعار، قصیدۀ شمارۀ 247، وب‌سایت گنجور.
- ↑ ناصرخسرو، دیوان اشعار، قصیدۀ شمارۀ 6، وب‌سایت گنجور.
- ↑ «عنصری»، وب‌سایت نشر نی.
- ↑ حکیمیان، فهرست مشاهیر ایران، ۱۳۵۷ش، ج۲، ص۲۷۹- ۲۸۰.
- ↑ عنصری، قصاید، شمارۀ9، وب‌سایت گنجور.
منابع
- حکیمیان، ابوالفتح، فهرست مشاهیر ایران، تهران، دانشگاه ملی، ۱۳۵۷ش.
- «دربارۀ عنصری بلخی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مرداد ۱۴۰۰ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 19 خرداد 1402ش.
- ذولفقاری، حسن، «مقایسۀ هفت روایت وامق و عذرا»، نشریۀ نثرپژوهی ادب فارسی (ادب و زبان)، شمارۀ 26، 1388ش.
- رضازاده، شفق، تاریخ ادبیات ایران، تهران، ۱۳۵۷ش.
- سعدی، بوستان، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 19 خرداد 1402ش.
- عنصری، قصاید، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 19 خرداد 1402ش.
- «عنصری»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 19 خرداد 1402ش.
- «عنصری»، وب‌سایت نشر نی، تاریخ بازدید: 19 خرداد 1402ش.
- غفاری، فرزانه، «سبک‌شناسی لایه‌ای قصاید عنصری»، مجلۀ ادبیات فارسی، شمارۀ 62، پاییز 1398ش.
- غفاری، فرزانه و مست‌علی پارسا، غلام‌رضا، «زمینهها و خاستگاه‌های اجتماعی شعر مدحی با تکیه بر سروده‌های عنصری بلخی»، مجلۀ پژوهش‌های نثر و نظم فارسی، شمارۀ 11، 1400ش.
- فروزانفر، بدیع‌الزمان، تاریخ ادبیات ایران، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- فروزانفر، بدیع‌الزمان، سخن و سخنوران، تهران، خوارزمی، ۱۳۸۰ش.
- «کتاب عنصری»، وب‌سایت ایران کتاب، تاریخ بازدید: 19 خرداد 1402ش.
- منوچهری، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 19 خرداد 1402ش.
- ناصرخسرو، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 19 خرداد 1402ش.