آب‌دوغ‌خیار

آب‌دوغ‌خیار، خوراک سنتی، ارزان و پرطرفدار ایرانیان در فصل تابستان.

آب‌دوغ‌‌خیار یا سوپ سرد یک غذا یا میان‌وعد‌ۀ فصلی بسیار محبوب ایرانی است که معمولا در تابستان و به‌صورت خنک تهیه و سِرو می‌شود. آب‌دوغ‌‌خیار در فرهنگ فارسی عمید، خوراکی معرفی شده که از دوغ، خیار خردشده، سبزی، کشمش، مغز گردو و نان تریدشده درست می‌شود. طرز تهیه این خوراک در شهرهای مختلف ایران، متفاوت است. در آب‌دوغ‌خیار از همه انواع مواد غذایی مانند لبنیات، سبزیجات، غلات و میوه‌ها استفاده می‌شود؛ به همین ‌دلیل این خوراک، یک غذای کامل بوده و همه اقوام ایرانی آن را درست می‌کنند. در کشورهای دیگر دنیا هم با ترکیب‌های مشابه و اسم‌های متفاوت، این خوراک را مصرف می‌کنند. در بلغارستان، ترکیه، قبرس، آلبانی و ارمنستان، غذاهایی شبیه به آب‌دوغ‌خیار ایرانی وجود دارد.

مواد تشکیل دهنده

مواد تشکیل دهندۀ آب‌دوغ‌خیار همان‌گونه که از نامش پیدا است، دوغ و خیار و با سبزیجاتی مانند ریحان، نعناع و ترخون مزه‌دار است. نان و یخ هم در این غذا به‌کار می‌رود و معمولاً برای خوشمزه‌تر شدن و مجلسی شدن این غذا از گردو و کشمش نیز استفاده می‌کنند. موادی مثل گردو، خامه، ترخون، ریحان، نعناع، کشمش، پیاز، سیر، موسیر به‌عنوان اجزای فرعی این غذا حساب می‌شود. برای تزیین آب‌دوغ‌خیار از پودر گل‌محمدی، پودر نعناع، نعناع تازه و پونه خشک‌شده استفاده می‌شود. برای لذیذتر شدن این غذا بهتر است از ماست محلی و نان خشک دو‌آتشه استفاده شود.

طرز تهیه

در ابتدا خیار نگینی ریز شده، گردوی چرخ‌شده، کشمش، خامه و نمک را به همراه سبزیجات معطر تازه مانند نعناع، ترخون، ریحان و پیازچه که خرد شده‌اند در ظرفی ریخته و دوغ را روی آن‌ها می‌ریزند و خوب هم می‌زنند، برای زیباتر شدن، تربچه خرد شده را هم اضافه می‌کنند. سپس چاشنی‌های خوشرنگ مانند گلبرگ و پودر گل‌محمدی را هم به‌دلیل زیبایی و هم به‌خاطر ایجاد تعادل در طبع غذا، به آن اضافه می‌کنند. چند قطعه یخ را هم می‌توان برای خنک‌تر شدن غذا به آن افزود. در آخر هم با ترید کردن نان خشک در ظرف، غذا آماده می‌شود و با قاشق میل می‌کنند.

ارزش غذایی

آب‌دوغ‌خیار غذایی ساده، سالم و سبک است که به‌راحتی هضم شده و چون طبع خنکی دارد، عطش را رفع می‌کند و گرمازدگی را از بین می‌برد. این غذا به‌دلیل بهره‌مندی از تمام گروه‌های مواد غذایی، خوراکی بسیار مغذی و پرخاصیت است و سالم‌ترین و مناسب‌ترین غذای فصل گرما به‌حساب می‌آید. آب‌دوغ‌خیار سرشار از فیبر، ویتامین و مواد معدنی است. ریحان و نعناع موجود در آن ضد نفخ و ضد سوزش معده است. ترخون داخل این غذا معطر بوده و اشتهاآور است. خیار، دارای ویتامینc بوده و عطش را رفع می‌کند. مواد اصلی این غذا که ماست و خیار است، سرشار از کلسیم و پروتئین است و کشمش و گردو هم سرشار از پتاسیم است. کسانی‌که مشکل فشارخون بالا دارند بهتر است از ماست کم‌چرب یا دوغ استفاده کنند.

آب‌دوغ‌خیار در طب سنتی ایرانی

با وجود اینکه آب‌دوغ‌خیار برای کاهش دمای بدن در فصل تابستان استفاده می‌شود اما اصول مزاج‌شناسی در آن رعایت شده است و ماست و خیار را که طبع سردی دارند با گردو و سبزیجاتی با طبع گرم، به‌کار می‌برند که مُصلِح یکدیگر به‌حساب می‌آیند و باعث می‌شود که طبع آب‌دوغ‌خیار متعادل شود.

آب‌دوغ‌خیار ناصرالدین شاهی

نقل شده که در زمان ناصرالدين شاه، روزي اميرکبير که از ریخت‌وپاش سفره‌هاي دربار به‌تنگ آمده بود به شاه پيشنهاد کرد که براي يک روز آنچه رعيت مي‌خورند، میل کنند. شاه پرسيد که رعيت چه می‌خورند؟ امير گفت: ماست و خيار! شاه به آشپزباشي‌ دستور داد که براي ناهار فردای او، ماست و خيار درست کند. آشپزباشي‌ به تدارکات‌چي دستور تهيه مواد زير را داد:

1. یک من ماست پر چرب اعلا
2. دو من خيار نازک و قلمي ورامين
3. یک من گردوي مغز سفيد بانه
4. یک من پياز اعلاي همدان
5. یک کیلو کشمش اعلا و مويزِ شاهاني بدون هسته
6. سه من نان مرغوب مغزدار خاش‌خاش‌دارِ دوآتيشه
7. یک کیلو نعناع باغي اعلا و سبزي‌هاي بهاري

ناصرالدين شاه بعد از اينکه يک شکم سير ماست و خيار خورد، دستور داد تا یک کاسه دیگر برایش بریزند و در حالي‌‌که تريد می‌کرد به اميرکبير گفت: پدرسوخته‌ها، رعاياي ما چه غذاهایی مي‌خورند و ما بي‌خبر بوديم! هر کس نارضايتی و کفران نعمت کرد، به چوب و فلک ببنديدش.

آب‌دوغ‌خیار در ادبیات شفاهی

ایرانیان در زبان گفتاری روزمره از برخی مَثَل‌ها و اصطلاحات استفاده می‌کنند که مرتبط با آب‌دوغ‌خیار است؛ مثلاً اصطلاح «آب‌دوغ‌خیاری»، بـه چیز بی‌اعتبار یـا کم‌بها اشاره دارد. «ماستش کم بـود، آبش خیلی»، کنایه از وعده بسیار و عمل کم و نیز کنایه از تبلیغ بسیار و نتیجه ناچیز است. همچنین «تشر به آب‌دوغ زدن»، در مقام استهزا به تهدید توخالی گفته می‌شود.

منابع

• «آب‌دوغ‌خیار/ طرز تهیه آب‌دوغ‌خیار»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1401ش.
• ««آب‌دوغ‌خیار» ناصرالدین شاهی»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: 29 مهر 1396ش.
• «آب‌دوغ‌خیار»، وب‌سایت دستریپشن، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1401ش.
• «ارزش تغذیه‌ای آب‌دوغ‌خیار»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1401ش.
• «تاریخچه آب‌دوغ‌خیار+ طرز تهیه»، مجله اینترنتی ساتک، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1401ش.
• صبایی، محمد، «دوغ»، وب‌سایت بزرگ مرکز دائره‌المعارف اسلامی، تاریخ درج مطلب: 20 دی 1398ش.
• «طرز تهیه آب‌دوغ‌خیار ساده خانگی برای دو نفر»، وب‌سایت تصویر زندگی، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1401ش.
• «طرز تهیه آب‌دوغ‌خیار»، وب‌سایت پارسی دی، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1401ش.
• عبدالکریمی، طرفه، «طرز تهیه آب‌دوغ‌خیار خنک و خوشمزه به شیوه مادربزرگ‌ها»، وب‌سایت کاله، تاریخ درج مطلب: 31 اردیبهشت 1397ش.
• عسکری، سینا، «دستور تهیه آب‌دوغ‌خیار؛ مخصوص روزهای گرم تابستانی با نکات کلیدی»، وب‌سایت مجله اُکالا، تاریخ درج مطلب: 31 خرداد 1401ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1401ش.