جمادی‌الاول
جمادی‌الاول؛ پنجمین ماه از ماه‌های تقویم قمری در فرهنگ اسلامی.
ماه جمادی‌الاول (جمادی‌الاولی)، پنجمین ماه از ماه‌های دوازده‌گانة قمری در فرهنگ اسلامی است که بین ماه‌های ربیع‌الثانی و جمادی‌الثانی قرار گرفته است. به‌دلیل وجود برخی مناسبت‌های مذهبی همچون ولادت حضرت زینب و فاطمیۀ اول، این ماه از اهمیت خاصی نزد شیعیان برخوردار است.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی جمادی، از ریشۀ «ج‌م‌د» به‌معنای خشکی[۱] و سرمای سخت گرفته شده است. ماه‌های جمادی‌الاول و جمادی‌الثانی از ماه‌های جفتی در تقویم قمری هستند.[۲]
فلسفۀ نام‌گذاری
ازآنجا که نام‌گذاری دو ماه جمادی‌الاول و جمادی‌الثانی در فصل سرما و یخبندان بوده و آب در این ماه‌ها منجمد می‌شده، نام آنها را «جمادی» یعنی یخبندان[۳] گذاشته‌اند و چون پنجمین ماه از سال قمری است گاهی آن را جمادی خمسه نیز گفته‌اند.[۴]
ماه جمادی‌الاول قبل از اسلام
در دوران جاهلیت، مدت روزهای جمادی‌الاول را سی روز می‌دانستند، اما بعد از اسلام مثل دیگر ماه‌های قمری بر اساس رؤیت هلال 29 و یا 30 روز تعیین می‌شود.[۵]تقدیم و تأخیر ماه‌ها بر یکدیگر از دیگر آداب‌ورسوم عصر جاهلیت بوده است. آنها دو ماه جمادی‌الاول و جمادی‌الثانی را قبل از رجب قرار داده بودند و آنها را به نام‌های «الزباء و البائد» به‌معنای حادثۀ بزرگ می‌خواندند. همچنین، رجب از جمله ماه‌های حرام بوده که جنگ و خونریزی در آن تعطیل بود و مردم در دو ماه جمادی سعی می‌کردند که انتقام خود را از دشمن گرفته و با یکدیگر می‌جنگیدند و خونریزی، کشتار و چپاولگری در این دو ماه به اوج خود می‌رسید و به‌همین دلیل این ضرب‌المثل معروف به وجود آمد که «اَلعَجَب کُل‌العَجَب بَینَ‌الجَمَادی وَ الرَجَب».[۶]
وقایع تاریخی ماه جمادی‌الاول
در ماه جمادی‌الاول رویدادهای زیر واقع شده است: ولادت حضرت زینب (5 جمادی‌الاول 5ق)؛[۷]
شهادت فاطمۀ زهرا بنا به روایتی (13 جمادی‌الاول 11ق)؛[۸]
پیروزی امام علی در جنگ جمل، فتح بصره و ولادت امام سجاد (15 جمادی‌الاول 36ق).[۹]
ماه جمادی‌الاول در فرهنگ شیعیان
در تقویم اسلامی، روز پنجم این ماه ولادت حضرت زینب است. در این روز شیعیان در کشورهای عراق، لبنان، سوریه[۱۰] و نیز در سراسر ایران با تزئین و چراغانی کردن مساجد و اماکن متبرکه و با برپایی مراسم سخنرانی، مدیحه‌سرایی، شعرخوانی، مولودی‌خوانی، پخش شیرینی، چای و شربت این روز را جشن می‌گیرند.[۱۱]در عراق، چند روز قبل از ولادت، با نصب کتیبه‌ها، تزئین و چراغانی حرم امام حسین، حضرت عباس و بین‌الحرمین برای برگزاری جشن ولادت حضرت زینب آماده می‌شوند. در شب و روز ولادت (پنجم جمادی‌الاول) زائران و مجاوران حرمین برای عرض تبریک ولادت حضرت زینب، خود را به حرم امام حسین و حضرت عباس رسانده و با پخش شیرینی و شربت این ولادت را به همدیگر تبریک می‌گویند.[۱۲] روز پرستار که به‌مناسبت ولادت حضرت زینب، در ایران نام‌گذاری شده، از دیگر مناسبت‌های مذهبی در ماه جمادی‌الاول است. در این روز، به‌پاس زحمات و تلاش‌های پرستاران با اهدای گل و لوح تقدیر از زحمت‌های آنها تجلیل و قدردانی می‌شود.[۱۳] برپایی مراسم عزاداری به مناسبت شهادت فاطمۀ زهرا در شهرهای مختلف ایران از جمله قم، مشهد و شیراز از سیزدهم تا پانزدهم جمادی‌الاول از دیگر مناسبت‌های این ماه در ایران است. از شب سیزده که شب شهادت فاطمۀ زهرا (بنا به روایت 75 روز) است مراسم عزاداری شروع و به‌مدت چند شب ادامه می‌یابد. در این مدت که آن را «فاطمیۀ اول» می‌نامند، با سیاه‌پوش شدن اماکن مذهبی همچون حرم امام رضا، فاطمۀ معصومه، امام‌زادگان، مساجد، حسینیه‌ها و تکایا با سخنرانی، مداحی و سینه‌زنی یاد و خاطرۀ حضرت زهرا را گرامی داشته و در مصیبت او عزاداری می‌کنند.[۱۴]
اعمال عبادی ماه جمادی‌الاول
از اعمال مستحبی ماه جمادی‌الاول، خواندن دعای «اللَّهُمَّ أَنْتَ اللَّهُ وَ أَنْتَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ وَ أَنْتَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ وَ أَنْتَ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ ...» در روز اول و روزه گرفتن در روز پانزدهم این ماه است.[۱۵]
ماه جمادی‌الاول در ادبیات فارسی
در ادبیات و اشعار فارسی، شاعران فارسی‌زبان همچون ابن‌یمین، حافظ، محیط قمی و فرخی سیستانی، جمادی و جمادی‌الاولی را در اشعار خود به‌کار برده‌اند؛ برای مثال، ابن‌یمین در اشعار خود چنین می‌گوید:[۱۶]
| هفت‌صد سال و سه و بیست ز هجرت رفته | با چهار آمده ایام جمادی‌الاولی |
حافظ در قطعه‌ای می‌گوید:[۱۷]
| جمعه بیست و دوم ماه جمادی‌الاول | در پسین بود که پیوسته شد از جزء به کل |
محیط قمی نیز در قصیدۀ خود چنین می‌سراید:[۱۸]
| به‌روز هفدهم مه جمادی‌الاولی | خطا سرودم در شب گه سحر تابید |
فرخی سیستانی در ضمن قصیدۀ خود می‌گوید:[۱۹]
| همیشه تا دو جمادی بود پس دو ربیع | بود پی دو جمادی رونده ماه رجب |
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه جمادی، در وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ عبداللهی، «جمادی»، دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ حائری، «جمادی»، دایرة‌المعارف تشیع، 1386ش، ج5، ص423؛ عبداللهی، «جمادی»، دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه جمادی، در وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ عبداللهی، «جمادی»، دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ حائری، «جمادی»، دایرة‌المعارف تشیع، 1386ش، ج5، ص423.
- ↑ «ماه جمادی‌الاول»، دانشنامۀ اسلامی
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1370ش، «اعمال ماه جمادی‌الاول».
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، 1370ش، «اعمال ماه جمادی‌الاول».
- ↑ «مراسم جشن میلاد حضرت زینب در زینبیه دمشق»، وب‌سایت شبکه العالم.
- ↑ «برپایی جشن حضرت زینب در سراسر کشور»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «کربلای معلا مهیای جشن ولادت حضرت زینب»، وب‌سایت کرب‌و بلا.
- ↑ «مراسم تجلیل از پرستاران در نقاط مختلف استان بوشهر برگزار شد»، خبرگزاری مهر، «روز پرستار»، وب‌سایت تابناک.
- ↑ «فاطميه اول يا فاطميه دوم؛ کدام معتبر است؟»، خبرگزاری شبستان؛
- ↑ ابن‌طاووس، إقبال‌الأعمال، 1409ق، ج2، ص618-621.
- ↑ ابن‌یمین، دیوان اشعار، شماره 8: وفات خواجه علاءالدین، وب‌سایت گنجور.
- ↑ حافظ، قطعات، شماره 20، مادۀ تاریخ وفات، وب‌سایت گنجور.
- ↑ محیط قمی، هفت شهر عشق، شمارۀ 102-در تهنیت ولادت دوست امیر محمد، وب‌سایت گنجور.
- ↑ فرخی سیستانی، دیوان اشعار، قصاید، شمارۀ 9، در مدح خواجه جلیل عبدالرزاق، وب‌سایت گنجور.
منابع
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، إقبال الأعمال، تهران، دار‌الكتب‌الإسلامية، چ2، 1409ق.
- ابن‌یمین، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 اسفند 1401ش.
- «ایام فاطمیه اول هیئت کجا برویم؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 24 آذر1400ش.
- «برپایی جشن حضرت زینب در سراسر کشور»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 6 آذر 1401ش.
- حافظ، قطعات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 اسفند 1401ش.
- حائری، مهدی، «جمادی»، دائرة‌المعارف تشیع، تهران، نشر سعید محبی، چ4، 1386ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 اسفند 1401ش.
- «روز پرستار»، وب‌سایت تابناک، تاریخ بازدید: 2 اسفند 1401ش.
- زبیدی، محمد، تاج العروس، بیروت، دارالهدایة، 1386ش.
- عبداللهی، رضا، «جمادی»، دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 1 اسفند 1401ش.
- «فاطميه اول يا فاطميه دوم؛ کدام معتبر است؟»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 20 بهمن 1397ش.
- فرخی سیستانی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 اسفند 1401ش.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح‌الجنان، تهران، فرهنگ اسلامی، چ5، 1370ش.
- «کربلای معلا مهیای جشن ولادت حضرت زینب»، وب‌سایت کرب‌و بلا (پایگاه تخصصی امام حسین)، تاریخ درج مطلب: 19 آذر1400ش.
- «ماه جمادی‌الاول»، دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 1 اسفند 1401ش.
- محیط قمی، هفت شهر عشق، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 اسفند1401ش.
- «مراسم تجلیل از پرستاران در نقاط مختلف استان بوشهر برگزار شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1399ش.
- «مراسم جشن میلاد حضرت زینب در زینبیه دمشق»، وب‌سایت شبکه العالم، تاریخ درج مطلب: 11 آذر 1401ش.