مشهد (پیشینه سیاسی و تاریخی)
مشهد (پیشینه سیاسی و تاریخی)؛ فراز و فرود سیاسی و تاریخی شهر مشهد
شهر مشهد همواره از مهم‌ترین شهرهای خراسان بوده است. در دوره صفویان و بعد از آن، به اهمیت این شهر بسیار افزوده شد. در دوره نادرشاه افشار این شهر، پایتخت ایران شد. در تقسیمات کشوری از دوره قاجار تا امروز، شهر مشهد، مرکز ایالت / استان خراسان بوده است.
شهر مشهد با وجود آن‌که بارها مورد مورد دست‌اندازی بیگانگان قرار گرفت و شاهد دگرگونی‌های بسیار بود، اما وجود حرم امام رضا موجب همبستگی تاریخی مردم این شهر به‌عنوان مسلمانان پای‌بند به آموزه‌های مذهب تشیع شده و این همبستگی اجتماعی، شهر مشهد راهمواره در مسیر توسعه حفظ کرده است. امروزه مشهد، دومین شهر بااهمیت ایران شمرده می‌شود و بعد از مکه، دومین شهر زیارتی جهان است.[۱]
مشهد پیش از اسلام
بر اساس برخی گزارش‌های تاريخی، 330 سال قبل از میلاد مسیح، اسکندر در ادامه کشورگشایی‌های خود، به این منطقه رسیده است. در این منابع از مشهد با نام «سوسیا» یاد شده[۲] که برگردان یونانی واژه «توس» است و آن را قلب منطقه‌ی پارت می‌دانستند.[۳] همچنین از این شهر، به‌عنوان منطقه‌ای خوش آب و هوا یاد شده و گاهی آن را «الکساندرو پولیس» یا «شهر اسکندر» یا «اسکندریه» خوانده‌اند. برخی از مورخان مسلمان نیز، تأسیس سناباد (نام قدیم مشهد) را به اسکندر نسبت داده‌اند. در برخی احادیث شیعه نیز بنای شهر مشهد به فردی نیکوکار که صاحب دو شاخ بوده است (اسکندر) منسوب است.
مشهد پس از اسلام
به‌گفته‌ی برخی از مورخین که شاهنامه هم از آن یاد کرده، یزدگرد سوم پس از ورود مسلمانان به ایران، راهی توس شد و به کُنارنگ توس پناه برد. کُنارنگیان، تا پایان عصر اموی، تسلط خود بر خطه‌ی خراسان را حفظ کردند اما در نهایت در 129ق، با حمله‌ی سپاهیان ابومسلم، آن سرزمین را رها کردند.[۴]
در سال 202 یا 203ق، مأمون (خلیفه عباسی)، امام رضا را از مدینه به دارالخلافه‌ی خود در «مرو» فراخواند. پس از شهادت امام رضا، او را در باغی که قبر هارون (خلیفه پیشین عباسی) نیز در آن بود دفن کردند. این باغ در نزدیکی روستای سناباد قرار داشت. از آن پس، این منطقه را «مشهد» یعنی «محل شهادت» نامیدند[۵] و بارگاه امام رضا مهم‌ترین محور تحولات سیاسی و اجتماعی این منطقه گردید.
در سده‌ی چهارم قمری، سبکتگین (مؤسس سلسله غزنویان) همزمان با فتح توس، آرامگاه امام رضا را ویران کرد. بعدها پسرش (سلطان محمود) مقبره امام رضا را بازسازی کرد و سلطان مسعود غزنوی، به‌منظور حفاظت از این آرامگاه، استحکامات دفاعی را در اطراف آن بنا کرد. در زمان سلجوقیان، نظام‌الملک وزیر شاهان سلجوقی، مسجدی در توس ساخت.[۶] سلطان سنجر سلجوقی نیز با اقدامات خود به اهمیت سیاسی این شهر افزود.[۷] نخستین گنبد حرم امام رضا نیز در همین دوره ساخته شد که جنس آن از کاشی بود.[۸]
در بازه زمانی سده‌های چهارم تا ششم قمری، بزرگان و رجالی برجسته از این خطه برخاستند. از آن جمله می‌توان به خواجه نظام‌الملک، امام محمد غزالی، احمد غزالی، ابوالقاسم فردوسی، اسدی توسی و شیخ توسی اشاره کرد.[۹]
در سال 791ق، میران‌شاه (پسر تیمور) پس از محاصره‌ی چندین ماهه‌ی توس، آن را تصرف کرد و شهر را کاملا ویران کرد. در آن رخداد، تنها کسانی زنده ماندند که به حرم امام رضا پناه بردند. از آن پس، آبادانی منطقه به گرداگرد حرم امام رضا منتقل شد و مشهد، جایگزین توس گردید.[۱۰] در همین دوره، با توجه گوهرشاد همسر شاهرخ تیموری، نخستین مسجد جامع این شهر ساخته شد.[۱۱]
مشهد در عصر صفویان
در دوره صفویان، مذهب شیعه در ایران رسمیت یافت و شهر مشهد به‌واسطه‌ی حرم امام رضا از رونقی دوچندان برخوردار گردید.[۱۲] ساخت‌وساز گسترده‌ای در مشهد آغاز شد و مرکزیت خراسان نیز از شهر هرات به مشهد انتقال یافت.[۱۳] در این دوره و برای مدتی، شهر مشهد بارها مورد حمله ازبک‌ها قرار گرفت.[۱۴] پس از آزادی کامل مشهد از تصرف ازبکان، بر اعتبار و رونق این شهر افزوده شد. شاهراهی میان اصفهان، هرات و مشهد احداث گردید و کاروانسراها و آب‌انبارهای بزرگی در این مسیر ساخته شد. حرم امام رضا نیز در این دوره گسترش یافت.[۱۵] شاه عباس، خیابانی را از غرب به شرق مشهد احداث کرد که در میان آن نهری جاری بود و نیز آب چشمه‌گیلاس (روستایی در 50 کیلومتری مشهد) را به این شهر انتقال داد.[۱۶] در این دوره، مشهد به‌عنوان «شهر مقدس ایران» شناخته شد و زیارت امام رضا در فرهنگ ایرانیان نهادینه گردید.[۱۷]
در دوران صفویه، مشهد یکی از 13 شهر ایران بود که فرماندهی ارشد نظامی (بیگلربیگی / امیرِ امیران) در آن مستقر بود و بر شهرهای اطراف نیز فرماندهی می‌کرد.[۱۸] همچنین مشهد از معدود شهرهای ایران در آن روزگار بود که سکه در آن ضرب می‌شد.[۱۹] در 1135ق، ایل ابدالی به خراسان یورش برد و مشهد را تصرف کردند. این تصرف در 1138ق پایان یافت و مشهد دوباره آزاد شد.[۲۰]
مشهد در عصر افشاریان
مرزهای خراسان تا زمان روی کار آمدن نادرشاه افشار شامل بخش‌هایی از افغانستان و ماوراءالنهر نیز می‌شد. در کشورگشایی نادر، قلمرو این سرزمین را تا مرز هندوستان و ترکستان گسترش داد. نادرشاه به‌همین دلیل، پایتخت را از اصفهان به مشهد انتقال داد.[۲۱] نادرشاه توجه ويژه‌ای به حرم علی بن موسی‌الرضا داشت؛ وی پس از پیروزی بر ملک محمود سیستانی، گلدسته‌ای طلایی در جنوب صحن عتیق (صحن انقلاب فعلی) بنا کرد. همچنین در بازگشت از هند، بخشی از غنایم فراوان خود را به حرم امام رضا هدیه کرد. سقاخانه‌ی وسط صحن نیز به‌دستور نادرشاه ساخته شد. او همچنین با اهدای 400 جلد کتاب در صدر فهرست واقفان حرم رضوی قرار گرفت؛ اما در کنار این تسهیلات، نادرشاه به مردم مشهد سخت می‌گرفت.[۲۲]
مشهد در عصر قاجاریان
در دوران حکومت شاهرخ، آخرین پادشاه افشاریان، که حدود 50 سال طول کشید، قلمرو حاکمیتی افشاریان، به بخشی از خراسان محدود شد و در این زمان، خراسان از ایران جدا و تحت حاکمیتی جداگانه قرار گرفته بود.[۲۳] این وضعیت، تا زمان آقامحمد خان، مؤسس سلسله قاجاریان، در 1210ش ادامه یافت. پس از آن، آقامحمدخان، توانست قلمرو حکومتی شاهرخ را تصاحب کرده و بر جدایی خراسان از ایران پایان دهد. در این دوره، مشهد دارای یک حصار و قلعه‌ی نظامی به‌منظور حفاظت از شهر، 6 محله بزرگ و 10 محله‌ی کوچکتر بود. خیابان اصلی شهر که نهری در میان آن جاری بود و آب شهر را تأمین می‌کرد، مشهد را به دو نیمه تقسیم کرده بود. منبع اصلی درآمد این شهر، از حرم رضوی و زائران آن بود.[۲۴]
خیزش مردم مشهد در اعتراض به واگذاری امتیاز تنباکو، در دوره حکومت آصف‌الدوله، حاکم خراسان، از مهم‌ترین رخدادهای شهر مشهد در دوران قاجار است. پس از ضرب و جرح بسیاری از معترضان توسط مأموران، مردم مشهد در صحن مسجد گوهرشاد تحصن کردند. در پی این اعتراضات، ناصرالدین شاه قاجار مجبور به عقب‌نشینی شد و اجرای این قرارداد را 6 ماه به تعویق انداخت و پس از آن نیز، اجرای آن در مشهد الزامی نبود.[۲۵] مشهد، همواره یکی از مهم‌ترین شهرها در راستای مبارزه با استبداد بود. بسیاری از آزادی‌خواهان مشهد در دوره مشروطه، زندانی و تبعید شدند. پس از آن و با مداخلات روس‌ها، جنبش مشروطه‌خواهی در این شهر، زمین‌گیر شد. همچنین روس‌ها، به‌منظور ترساندن مشروطه‌خواهان، حرم امام رضا را به توپ بستند.[۲۶]
در 1290ش، یوسف‌خان، از خواص هرات، در مشهد اعلام استقلال کرد. در پاسخ به این اقدام، روس‌ها شهر مشهد را به توپ بستند و تعدادی از مردم و زائرین کشته شدند. در این واقعه، یوسف‌خان به مرگ محکوم شد.[۲۷]
مشهد در عصر پهلوی
در دوره پهلوی، مشهد درگیر رخدادهای اعتراضی و سیاسی بود. مهم‌ترین اتفاق رخ‌داده در زمان حکومت رضاشاه پهلوی را می‌توان واقعه‌ی مسجد گوهرشاد دانست. در این واقعه، مردم در اعتراض به قوانین اجباری مدرن‌سازی ایران، در مسجد گوهرشاد تحصن کردند اما مأموران امنیتی با مردم درگیر شدند. تعدادی از مردم درون مسجد کشته شدند و آمار کشته‌ها چنان بود که به‌گفته‌ی برخی شاهدان، چند کامیون جنازه از صحن مسجد خارج شد.[۲۸]
در دهه‌ی 1325 تا 1335ش، توسعه‌هایی (ایجاد راه آهن و ساخت فرودگاه) در قسمت‌های غرب و جنوب غرب این شهر صورت گرفت. جاده جدید مشهد به تهران نیز در دهه‌ی 1335 تا 1345ش ساخته شد. پس از آن، توسعه شهر مشهد براساس طرح جامع صورت گرفت. ساخت دانشگاه فردوسی، پارک ملت و محور اصلی جاده سنتو، در 1355ش، بار دیگر توسعه را به سمت غرب مشهد کشاند.
مشهد در عصر جمهوری اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، توسعه‌ی مشهد طبق طرح جامع پیشین و با اندکی تغییرات ادامه یافت. در همین دوره، شهرستان بینالود به‌عنوان بخش گردشگری مشهد انتخاب و معرفی شد.[۲۹]
در سال‌های اخیر، روند توسعه و ساخت‌وسازها در این شهر، شتاب بیش‌تری یافته است. چشم‌انداز 1400 مشهد حاوی طرح‌هایی است که بنابر آن، مشهد به‌عنوان یکی از مدرن‌ترین شهرهای اسلامی به جهان معرفی خواهد شد. در همین راستا، 48 پروژه‌ی بزرگ معماری به تصویب رسیده است.[۳۰] هرچند، برخی معقتدند که این پروژه‌ها ،جلوه‌ی اسلامی شهر مشهد را مخدوش می‌کند.[۳۱]
پانویس
- ↑ سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان خراسان، چ3، 1381ش، ص78.
- ↑ Keall, "Places: 952108 (Tusa/Sousia)", 2015.
- ↑ Justi, Iranisches Namenbuch, 1963, p157.
- ↑ ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص22-25.
- ↑ ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص65-85.
- ↑ ابرو، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، ۱۳۷۰ش، ص55.
- ↑ ایمان‌پور، «بررسی پیشینه یک اثر معماری در حرم رضوی»، ۱۳۸۹ش، ص15-35.
- ↑ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۱۳۸۸ش.
- ↑ ابرو، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، ۱۳۷۰ش، ص55.
- ↑ خواندمیر، حبیب السیر، چ2، 1353ش، ص432 و 433.
- ↑ Zabeth, Lanmarks of Mashhad, 1999, p15.
- ↑ سیدی، تاریخ شهر مشهد، ۱۳۷۸ش، ص94.
- ↑ مخلصی، «مشهد؛ پایتخت افشاریان»، پایتخت‌های ایران، چ1، 1374ش، ص626 و 627.
- ↑ Houtsma, E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1993, p496.
- ↑ مخلصی، «مشهد؛ پایتخت افشاریان»، پایتخت‌های ایران، چ1، 1374ش، ص626 و 627.
- ↑ منجم یزدی، تاریخ عباسی، ۱۳۶۶ش، ص328.
- ↑ سیوری، ایران عصر صفوی، ۱۳۹۳ش، ص97.
- ↑ سیدی، تاریخ شهر مشهد، ۱۳۷۸ش، ص218.
- ↑ سیدی، تاریخ شهر مشهد، ۱۳۷۸ش، ص206.
- ↑ Bosworth, "Mashhad". Historic Cities of the Islamic World, 2007.
- ↑ رمضانی مشهدی، تحولات سیاسی خراسان در دوره افشاریه (۱۲۱۸–۱۱۴۸ه.ق)، 1383ش.
- ↑ Lockhart, "Mashhad", 1960.
- ↑ رمضانی مشهدی، تحولات سیاسی خراسان در دوره افشاریه (۱۲۱۸–۱۱۴۸ ه.ق)، 1383ش.
- ↑ Patai, Jadīd Al-Islām: The Jewish "new Muslims" of Meshhed, 1997, p20-21.
- ↑ رودسری، «پیشگامی مردم مشهد در انقلاب مشروطه»، روزنامه خراسان.
- ↑ مدیر شانه‌چی، نقش روسیه در سرکوب انقلاب مشروطه مشهد، ۱۳۹۱ش، ص117-137.
- ↑ ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص312-331؛
صدرالمتالهین لاهیجانی، تاریخ و جغرافیای شهر مشهد، 1386ش، ص127-141. - ↑ ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص359-372.
- ↑ مرصوصی، «تحلیل جغرافیایی تأثیر اکولوژی اجتماعی بر توسعه کالبدی شهر»، 1388ش، ص73-93.
- ↑ ارجمندی، « شبیخون لیبرال معماری به پایتخت معنوی ایران؛ ۴۸ پروژه‌ای که سیمای معنوی مشهد را نابود می‌کنند»، روزنامه مشرق.
- ↑ «بازنگری معماری و شهرسازی کلانشهر مشهد؛ لزوم تبدیل به پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، پایگاه اینترنتی باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 1 مرداد 1393ش.
منابع
- ابرو، حافظ، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، به‌تحقیق غلامرضا ورهرام، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰ش.
- ارجمندی، اسماعیل، «شبیخون لیبرال معماری به پایتخت معنوی ایران؛ ۴۸ پروژه‌ای که سیمای معنوی مشهد را نابود می‌کنند»، روزنامه مشرق، تاریخ بارگذاری: 30 آبان 1391ش.
- ایمان‌پور، محمدتقی و صیامیان گرجی، زهیر، «بررسی پیشینه یک اثر معماری در حرم رضوی، کتیبه‌های سنجری»، نشریه مطالعات تاریخ اسلام، ش4، 1389، ص15-35.
- «بازنگری معماری و شهرسازی کلانشهر مشهد؛ لزوم تبدیل به پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، پایگاه اینترنتی باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 1 مرداد 1393ش.
- خواندمیر، حبیب السیر، تهران، کتابخانه خیام، چ2، 1353ش.
- رمضانی مشهدی، محمود، تحولات سیاسی خراسان در دوره افشاریه (۱۲۱۸–۱۱۴۸ ه.ق)، 1383ش.
- رودسری، «پیشگامی مردم مشهد در انقلاب مشروطه»، روزنامه خراسان، تاریخ بازدید: 4 آذر 1400ش.
- سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان خراسان، چ3، تهران، شركت چاپ و نشر كتا‌ب‌هاي درسي ايران، 1381ش.
- سیدی، سیدمهدی، تاریخ شهر مشهد، تهران، جامی، ۱۳۷۸ش.
- سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، ۱۳۹۳ش.
- صدرالمتالهین لاهیجانی، محمد بن محمدعلی، تاریخ و جغرافیای شهر مشهد، تهران، انصار، 1386ش.
- عالم‌زاده، بزرگ، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، به‌نشر، ۱۳۸۸ش.
- ماهوان، احمد، تاریخ مشهدالرضا، مشهد، ماه‌نشر، ۱۳۸۳ش.
- مخلصی، محمدعلی، «مشهد؛ پایتخت افشاریان»، پایتخت‌های ایران، به‌تحقیق محمدیوسف کیانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، چ1، 1374ش.
- مدیر شانه‌چی، محسن و خوش‌بین، ملیحه، نقش روسیه در سرکوب انقلاب مشروطه مشهد، جستارهای تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۱ش.
- مرصوصی، نفیسه و صائبی، محمدحسین، «تحلیل جغرافیایی تأثیر اکولوژی اجتماعی بر توسعه کالبدی شهر»، جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دوره1، 1388ش.
- منجم یزدی، ملا جلال‌الدین محمد، تاریخ عباسی، به‌تحقیق سیف‌الله وحیدنیا، تهران، وحید، ۱۳۶۶ش.
- Bosworth, C. Edmund, Streck, M., Hourcade, B. "Mashhad". Historic Cities of the Islamic World. Brill, 2007.
- Houtsma, M. Th, E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Volume 5. BRILL, 1993.
- Justi, Ferdinand, Iranisches Namenbuch, Olms Hildesheim, 1963.
- Keall, E, M. Roaf, R. Talbert, T. Elliott, S. Gillies, "Places: 952108 (Tusa/Sousia)", Pleiades, 2015.
- Lockhart, Laurence, "Mashhad", Persian Cities, Luzac, 1960.
- Patai, Raphael, Jadīd Al-Islām: The Jewish "new Muslims" of Meshhed, Wayne State University Press, 1997.
- Zabeth, Hyder Reza, Lanmarks of Mashhad, Alhoda UK, 1999.