هرات

هرات، ولایت و منطقه‌ای تاریخی در غرب افغانستان.

هرات، از استان‌های تاریخی افغانستان است که در برخی از سبک‌های هنری اصیل، صاحب مکتب است. در دورهٔ جمهوری اسلامی افغانستان، این ولایت به‌خصوص شهر هرات در حوزه‌های آموزش، رسانه‌های همگانی، اقتصاد، هنر و ادبیات رشد چشم‌گیری داشته است.

نام‌گذاری

نام هرات از واژهٔ قدیمی هَرَیو به‌معنای «پرشتاب» گرفته شده است. این نام، در حقیقت، به‌ رودخانة هَریرود اشاره دارد. برخی، هَرَیو را با سَرَیو در زبان هندی قدیم سانسکریت که نام یک رودخانه بوده، همانند می‌دانند. امروزه هرات به‌نام‌های دیگری نیز شهرت دارد؛ مانند هَریوا، هِرَی یا هَرِی. باشندگانِ این استان، هرات را هِرَوی نیز می‌خوانند.

تاریخچه

هرات از زمان‌های قدیم، سرزمین پادشا‌هان مقتدر، دانشمندان، عالمان، شاعران و هنرمندان معروف بوده است. این استان، با سابقه تاریخی درخشان، همواره یکی ‌از مراکز مهم سیاسی، تجاری و فرهنگی منطقه بوده است. هرچند، حداقل از زمان اسکندر این شهر وجود داشته، اما دوران طلایی هرات زمانی است که سلسلة تیموریان در قرن‌های ۱۵ و ۱۶ میلادی در این شهر حکومت می‌کردند. در زمان حکومتی سلطان حسین بایقرا و وزیر فاضل او، امیر علی‌شیر نوایی، هرات به ‌یکی از اصلی‌ترین مراکز سیاسی، علمی و هنری در جهان اسلام تبدیل شد. در ۱۵۰۶م شیبانیان (ازبیک‌های آسیای ‌‌مرکزی) بر شمال افغانستان و هرات مسلط شدند. اندکی بعد هرات به‌دست صفویان افتاد. در دوران صفوی، هرات مهم‌ترین شهر و مرکز خراسان محسوب شده و همواره مورد طمع ازبیک‌ها بود. پس از مرگ نادرشاه، افغان‌ها بر هرات مسلط شدند. بعد از این دوره، انگلیسی‌ها در تلاش برای جدایی هرات از ایران بوده و در معاهدهٔ دوستی و اتحاد میان شرکت هند شرقی و شاه کامران که به تاریخ ۱۳ آگوست ۱۸۳۹م به امضا رسیده و به تاریخ ۱۶مارچ ۱۸۴۰م توسط حاکم اعلای هند تأیید شده، شرکت هند شرقی حکومت هرات و شهزاده کامران و وارثان او را به‌عنوان پادشاهان و حاکمان هرات به رسمیت شناخت. در این تاریخ، هرات قلمروی جدا از سلطنت کابل پنداشته می‌شد.

جمعیت‌شناسی

طوایف و شاخه‌های متنوع قومی در این استان شامل تاجیک‌‌ها، بلوچ‌ها، هزاره‌ها، ازبیک‌ها و پشتون‌ها هستند. زبان فارسی با گویش هراتی در این استان، رایج است. علاوه بر آن، طوایف افغان و یا پشتو زبان‌های سابق، چنان با واژگان دری (فارسی) انس گرفته‌اند که زبان فارسی هروی به لسان اصلی آنها تبدیل شده است. براساس احصائیۀ مرکزی، هرات با داشتن ۲۱۴۰۶۶۲ نفر جمعیت یکی از پرنفوس‌ترین استان‌های افغانستان بعد از کابل است. اکثریت باشندگان هرات، مسلمان و اهل سنت بوده و پیروان تشیع نیز در بخش‌هایی از این استان زندگی می‌کنند.

موقعیت جغرافیایی

استان هرات در غرب افغانستان واقع شده و از شمال با استان بادغیس و ترکمنستان، از شرق با استان غور، از طرف جنوب با استان فراه و از طرف غرب با جمهوری اسلامی ایران هم‌مرز است. ولایت هرات 41500 کیلومتر مربع وسعت داشته و مرکز آن، شهر هرات 1027 کیلومتر از استان کابل فاصله دارد.

اقتصاد

تجارت و صنعت

هرات به‌دلیل داشتن مرز مشترک با دو کشور جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ترکمنستان و دارا بودن دو درگاه (گمرک) مهم، اسلام‌قلعه در غرب و تورغندی (سیاه‌تپه) در شمال، به مرکز اصلی تجارت و کسب‌وکار در افغانستان تبدیل شده ‌است. اجناس وارداتی از کشورهای ایران و ترکمنستان از طریق این استان وارد کشور می‌شوند. شهرک صنعتی هرات از بودجۀ گمرک هرات توسط اسماعیل‌خان بنا شده و به یکی از قطب‌های اقتصادی در این کشور تبدیل شده است. کارخانه‌های تولیدی در این شهرک مشغول فعالیت هستند که محصولات آنها شامل مواد غذایی، پلاستیک، قند و شکلات، شرکت‌های پلی ِاتلین، مصالح و مواد ساختمانی، صنایع چوبی، نوشیدنی‌ها، رنگ‌سازی و مواد شیمیائی، بسته‌بندی و مونتاژ موتورسایکل، وسایل برقی، سنگبری، فلزکاری، پوست و چرم‌سازی هستند. گمرک هرات، از بزرگ‌ترین منابع درآمدی دولت افغانستان محسوب می‌شود.

کشاورزی

هرات، علاوه بر داشتن بنادر مهم تجاری در کشور، دشت‌های وسیع زراعتی هم دارد. انگور و زعفران هرات از شهرتی جهانی برخوردار هستند. هرات، بزرگ‌ترین تولیدکنندۀ زعفران در کشور است. زعفران این ولایت، از نظر کیفیت، جایگاه نخست را در جهان کسب کرده است. از انواع میوه‌های هرات می‌توان به انواع انگور مانند انگور فخری، انگور لعل، انگور کشمشی، انگور عسکری، انگور پوشَنگی، انگور حسینی، انگور روچه، انگور لوغی، انگور صاحِبی، انگور آبی، انگور مَسکه، انگور شِنگول خانی، انگور میراحمدی و انواع خربزه، زردآلو، آنار، به، انجیر، بادام، توت، شفتالو، آلو، هندوانه، سیب، ناک(گلابی)، گردو و امرود اشاره کرد. ۳- معادن: هرات دارای منابع طبیعی و معادن بسیاری است که مس، آهن، ذغال‌سنگ، سنگ مرمر، لیتیوم، نمک، گچ، و سنگ‌های قیمتی را شامل می‌شود. بر اساس سروی (پیمایش) وزارت معدن جمهوری اسلامی افغانستان، معدن مس شیدا، طلای چشت، سنگ مرمر، ذغال‌سنگ سبزَک، سِمِنت (سیمان) و آهن از مهم‌ترین معادن هرات هستند.

آداب‌ورسوم

عید سعید فطر

یکی از مراسم‌های بزرگ در هرات، عید سعید فطر است. مردم این دیار با آداب‌ورسوم خاصی به استقبال این عید می‌روند. قبل از فرا رسیدن روز عید، با خانه‌تکانی، خرید لباس‌های جدید، خرید شیرینی‌ها و تهیهٔ غذا برای این روز بزرگ آماده می‌شوند. در این روز، مردم قبل از برپا شدن نماز عید، به زیارت اهل قبور رفته و از خداوند بزرگ برای آنها طلب مغفرت و آمرزش می‌کنند. خانواده‌ها در این جشن به خانة بزرگان فامیل، برای باهم بودن جمع شده و ناهار را همراه خانواده صرف می‌کنند.

نوروز

نوروز، در فصل بهار، کهن‌ترین جشن به جامانده از دوران باستان است. طبق سنت‌های قدیم، این جشن به‌مدت دو هفته ادامه دارد. مردم در جشن نوروز برای تهیة هفت‌سین، به بازارها رفته و میوه‌ و خشکبار برای پذیرایی تهیه می‌کنند. علاوه بر آن، افراد، در خانة یکی از بزرگان جمع شده و با انداختن سفرة هفت‌سین در کنار یکدیگر، تحویل سال‌ نو را جشن می‌گیرند.

سایر جشن‌ها

میلة سیزده‌بدر، جشن سَمَنو پزان، شب یلدا، روز هرات، جشن چهارشنبه اول سال، چهارشنبه‌سوری، جشن دهقان و مراسم جَهَنده بالا از دیگر جشن‌های مردمان هرات است.

فرهنگ و هنر

ادبیات

از معروف‌ترین مکاتب ادبی در این استان می‌توان به مکتب هرات اشاره کرد. فعالیت‌های ادبی- هنری در دوره‌های تاریخی مختلفی در این منطقه، تداوم یافته و در سال۱۳۵۲ش انجمن دوستداران سخن به ریاست برات‌علی فدایی در شهر هرات تأسیس شد.

رسانه

در هرات ۲۲ ایستگاه رادیویی، ۱۹ شبکه تلویزیونی، ۸ مرکز خبرگزاری، ۱۲ نهاد رسانه‌ای آزاد، ۹ مؤسسۀ فیلم‌سازی- هنری و بیشتر از ۲۱۰ نشریۀ چاپی وجود دارد.

ورزش و بازی‌های محلی

در هرات ۴۴ فدراسیون ورزشی وجود داشته و ۵۳ رشتۀ ورزشی در قالب ورزش‌های اجتماعی-میدانی، ورزش‌های با توپ و ورزش‌های رزمی، فعال هستند. رشته‌های ورزشی چون فوتبال، والیبال، گلف، بسکتبال، هندبال، کشتی، آشی‌هارا کاراته، کونک‌فو توآ، تکواندو، جوجیتسو و بوکس از رشته‌های پر طرف‌دار در این استان است. علاوه بر آن، ورزش‌های محلی تحت عنوان بازی‌های محلی نیز در این استان رایج است که بزکشی، شیغی (بوجول بازی)، سنگ‌اندازی، کاغذپران بازی، سنگ گیرک، دنده کلیک، غلغله شیطان، غورسی و هفت سنگ، از جملۀ آنها هستند.

غذاهای محلی

غذاهای سنتی هرات باستان، شامل کیچیری برنج، گوشت لَند، کَله پاچه، غلور تُرش و غلور شیر است.

پوشاک

لباس‌های محلی هرات ساختة دستان هنرمند زنان هرات است. زنان و دختران هرات لباس‌های گلدار همراه با تزئینات زیبا و مردان وآسکَت و کلاه با لباس افغانی می‌پوشند.

آموزش و پژوهش

مکاتب

در هرات حدود ۳۰۰ مکتب خصوصی وجود داشته که در آن دانش‌آموزان مشغول آموزش هستند. در شهر و ولسوالی‌های ولایت هرات، هشت‌صد باب مکتب دولتی نیز وجود دارد که بیش از هفتاد هزار شاگرد در آنها به آموختن علم و دانش مصروف هستند. طبق آمار ریاست معارف هرات، ۴۸ درصد از دانش‌آموزان این مکاتب را دختران و ۵۲ درصد دیگر را پسران تشکیل می‌دهند.

دانشگاه‌ هرات

دانشگاه هرات از مهم‌ترین نهادهای علمی افغانستان است. این دانشگاه در سال 1367ش تأسیس شد و فعالیت خود را از دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی شروع کرد و با تأسیس دانشکده‌های هنرها، زراعت، اقتصاد، شرعیات و علوم اسلامی، طب(علوم پزشکی)، انجینیری(مهندسی)، ساینس، تعلیم وتربیه، حقوق و علوم‌سیاسی، کمپیوترساینس، ژورنالیزم و ارتباطات جمعی، علوم وترنری، اداره و پالیسی‌عامه، ستوماتولوژی و علوم‌اجتماعی و سه مؤسسۀ زراعت و تعلیم و تربیه بادغیس، تعلیم و تربیه غور و تعلیم و تربیه فراه، به فعالیت خود ادامه داده است. دانشگاه هرات شانزده دانشکده و هفتاد گروه آموزشی دارد. در بهار سال 1398ش، این دانشگاه، 439 نفر استاد شامل كادر علمي و به‌تعداد 17086 نفر دانشجو حضور داشته است.

دانشگاه‌های خصوصی

در استان هرات، ۸ دانشگاه خصوصی از جمله دانشگاه خواجه عبدالله انصاری، دانشگاه غالب، آسیا، الغیاث، اشراق، جامی و کهکشان شرق فعالیت دارند.

کتابخانة عمومی

کتابخانۀ عامه هرات در سال ۱۳۱۰ش توسط ادارۀ مطبوعات هرات پایه‌ریزی شد. این بنا، بزرگ‌ترین کتابخانه در سطح افغانستان است که بیش از ۴۰ هزار جلد کتاب در بخش‌های مختلف در آن وجود دارد. ساختمان جدید این مرکز در سال ۱۳۸۳ش با مساحت ۱۲۰۰ مترمربع در دو طبقه ساخته شده ‌است.

مدارس دینی

در حال حاضر 2۴ مدرسۀ علوم دینی و ۷ دارالعلوم تحت نظر وزارت معارف افغانستان در ولایت هرات فعالیت دارند که 20641 نفر در این مدارس به فراگیری علوم اسلامی مشغول هستند. مدرسة غیاثیه، فخرالمدارس، دارالحفاظ، صادقیه و جعفریه از مهمترین مدارس دینی در هرات به شمار می‌روند. مدرسه صادقیه و جعفریه مربوط به شیعیان هرات بوده و هر دوی این مدارس توسط خیرین مردمی ساخته شده است.

تقسیمات کشوری

ولایت هرات دارای ۱۵ ولسوالی به‌نام‌های آدرَسکن، اِنجیل، اوبه، شافلان، چِشت شریف، زنده‌جان(پوشنگ)، سبزوار، غوریان، فارسی، کَرُخ، کُشک، کُشک کهنه، کُهسان، گُذَره وگُلران است.

گردشگری

هرات شهری باستانی بوده و بناهای تاریخی بسیاری دارد. از جمله بناهای معروف این شهر قلعهٔ اختیارالدین یا ارگ هرات، گازَرگاه شریف (آرامگاه خواجه عبدالله انصاری - پیر هرات)، حوض ملک، عمارت نَمَکدان، مسجد جامع، حوض تاریخی چهار سوق، تخت صفر، خانة زرنگار، سنگ هفت قلم، کهندژ یا مصرَخ، پل تاریخی مالان، شاهرخ میرزا، مناره‌ها، مدرسه و مسجد گوهرشاد بیگم، درگاه چشت، آرامگاه ‌حضرت ابوالولید آزادنی، جامی، امام فخر رازی، خواجه قطب‌الدین مودود چشتی، سلطان میر عبدالواحد شهید، ملا حسین واعظ کاشفی، سلطان سیداحمد کبیر، خواجه علی موفق، خواجه ابوعبدالله تاکی، مزار حضرت شیخ‌الاسلام کروخی، سید ابوعبدالله مختار، سیدای کروخی، مزار خواجه یحیی سجستانی، مزار سلطان غیـاث الدین غوری، بی‌بی ستی، مدرسه و آرامگاه امیرعلی‌شیر نوایی، مدرسة سلطان حسین بایقرا، شهزاده قاسم، شهزاده عبدالله، سلطان آغا، خواجه غلطان ولی، ملا ناسفنج، استاد کمال الدین بهزاد هستند. حوض‌ها و آب‌انبارهای تاریخی شهر هرات نیز از مظاهر مهم معماری و تمدنی این شهر به شمار می‌روند که از نظر فن معماری و ارزش‌های تاریخی‌، جزء مهم‌ترین بناهای تاریخی و مکان‌های گردشگری این شهر محسوب می‌شوند.

زیرساخت‌ها

میدان هوایی (فرودگاه)

فرودگاه بین‌المللی هرات در سال 1391ش توسط ایتالیایی‌ها ساخته شد. این فرودگاه در فاصلۀ ۱۳ کیلومتری جنوب شهر هرات در ولسوالی گُذره قرار دارد. در این فرودگاه پرواز‌های داخلی و خارجی انجام می‌شود.

مراکز صحی

شفاخانۀ 400 بستر يا شفاخانۀ حوزوي هرات، تنها پایگاه بهداشتی در هرات است که نه‌تنها از ولايت هرات بلکه از ولايات همجوار نيز به آن مراجعه می‌کنند. هرچند، در سال‌های اخیر، شفاخانه‌ها، کلينيک‌هاي صحي، درمانگاه‌ها و مجتمع‌هاي طبي کوچک و بزرگ ديگر در نقاط مختلف شهر و ولسوالي‌هاي اين استان بنا شده است. مراکز صحي این ولایت، همانند فارابی، لقمان حکیم، کوثر، افغان سلامت، خواجه علی موفق از جمله درمانگاه‌هایی هستند که در این استان فعالیت دارند. امروزه، در هرات بيشتر از 20 مرکز صحي فعال هستند.

فضای سبز

شهر هرات دارای پارک‌ها و فضاهای سبز قابل توجهی است. بزرگترین و معروف‌ترین آنها پارک تخت صفر است. تخت صفر در دامنه‌های هموار شمال شرق شهر هرات واقع شده و از فراز تپه‌های آن منظرهٔ شهر را به خوبی می‌توان مشاهده کرد. پارک‌های ملت، شَیدایی، فرهنگ، میر داوود و مرکز تفریحی استقلال از جمله فضاهای سبز هرات محسوب می‌شوند. پارک اکو که توسط سازمان اکو احداث شده نیز مورد استقبال زیاد مردم قرار گرفته است.

پانویس

منابع

• «افزایش ۶۰درصدی محصولات زراعتی در هرات»، شبکه تلویزیونی تمدن، تاریخ بارگذاری: ۱۳ می ۲۰۲۲م.
• «بازی‌های محلی هرات منتشر شد»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ بارگذاری: ۲۹ اسفند ۱۳۹۸ش.
• «پارک تفریحی تخت صفر»، دانشنامه هرات، تاریخ بارگذاری: ۱۲ مارچ ۲۰۱۸م.
• «تاریخچه شهر هرات»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ بازدید: ۲۰ آدر ۱۴۰۱ش.
• «جغرافیایی عمومی هرات»، وب‌سایت سرکنسولگری جمهوری اسلای ایران، تاریخ بازدید: ۲۰ آذر ۱۴۰۱ش.
• رحیمی، مجیب الرحمان، واکاوی گفتمان رسمی شکل‌گیری دولت در افغانستان، کابل، امیری، ۱۴۰۰ش.
• «زعفران هرات بنام کشورهای دیگر به اروپا صادر می‌شود»، طلوع نیوز، تاریخ بارگذاری: ۱۵ جدی ۱۳۹۵ش.
• سالنامه احصائیوی ۱۳۹۹ش، شماره ۴۴، تاریخ بارگذاری: ۱۴۰۰ش.
• سروری، عاطفه و حبیبی، زهرا، «آداب و رسوم هرات»، وب‌سایت پرندگان مهاجر، تاریخ بارگذاری: ۲۲جولای ۲۰۱۷م.
• «معادن ولایت هرات»، وب‌سایت وزارت معادن و پترولیم، تاریخ بارگذاری: ۱۹ اسد ۱۳۹۸ش.
• «معرفی و اطلاعات کامل شهر هرات»، وب‌سایت چهارگوشه ایران زیبا، تاریخ بازدید: ۲۱ آذر۱۴۰۱ش.
• «معرفی دانشگاه هرات»، وب‌سایت دانشگاه هرات، تاریخ بازدید:۲۱ آذر ۱۴۰۱ش.
• «معرفی دانشگاه های خصوصی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی أفغانستان، تاریخ بازدید: ۲ آذر۱۴۰۱ش.
• «معلومات در باره کتابخانه‌ها»، وب‌سایت معلومات تاریخی، تاریخ بازدید: ۲۰ آذر ۱۴۰۱ش.
• «مکاتب خصوصی هرات در یک قدمی رکود»، خبرگزاری جمهور، تاریخ بارگذاری: ۲۲ اسد ۱۴۰۱ش.
• «موسسات اکادمیک و معارف»، وب‌سایت شاروالی هرات، تاریخ باید: ۲۱ آذر ۱۴۰۱ش.
• «ولایت هرات»، وب‌سایت سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید:۲۱ آذر ۱۴۰۱ش.
• «ولایت هرات- نفوس و ولسوالی‌های آن»، خبرگزاری شاهد، تاریخ بازدید: ۲۲ آذر ۱۴۰۱ش.
• «هرات»، دانشنامه فرق اسلامی، تاریخ بارگذاری: ۲۳ آذر ۱۳۹۴ش.
• «یک مدرسه دینی در هرات تأسیس شد»، خبرگزاری رسا، تاریخ بارگذاری: ۲۴ بهمن ۱۳۹۱ش.