بیستون؛ کوهی در نزدیکی کرمانشاه با مجموعه‌ی متنوعی از سنگ‌تراشی‌ها و کتیبه‌‌ها
بیستون یا بهستون (نام اسلامی این منطقه)،[۱] کوهی در کنار شهرستان هرسین و در حدود 40 کیلومتری کرمانشاه است. در بیستون، آثار فراوانی از دوره‌های مختلف باقی‌مانده که شامل آثار دوره‌های غارنشینی، پیش از تاریخ، مادها، هخامنشیان، سلوکیان، پارتیان، ساسانیان، اوایل دوران اسلامی، ایلخانیان، صفویان و قاجاریان است.[۲]
سنگ‌نوشته بیستون، بزرگ‌ترین سنگ‌نوشته‌ی جهان و کهن‌ترین متن شناخته‌شده‌ی ایرانی است.[۳] مجموعه سنگ‌نوشته و سنگ‌نگاره‌های بیستون، از جمله آثار ملی ایران است و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و مشهورترین سندهای تاریخی جهان، در 2006م، در سازمان جهانی یونسکو نیز به ثبت رسید.
تقدس بیستون
مورخان رومی، این منطقه را جایی مقدس پنداشته و حتی در زمان فتح آن‌جا نیز بیستون را به‌عنوان مکانی که دعاهای مردم به گوش خدایان می‌رسد، محترم می‌داشتند.[۴] برخی، هر دو نام بیستون و بهستون را تغییریافته «بگستانه» که به‌معنی «یزدان‌سرا» بوده است، می‌دانند.[۵] گروهی از مورخان رومی، این کوه را با نام «بَغستان» که بنابر تقدس بیستون (به‌دلیل حضور پرستش‌گاه‌هایی در دامنه‌ی این کوه) نامگذاری شده، می‌شناسند.[۶] علاوه بر پرستش‌گاه‌ها، آثاری دیگر، همچون تندیس آناهیتا، در این منطقه کشف شده که نشان از تقدس این محوطه دارد.[۷]
اهمیت بیستون
این کوه، در گذشته در بزرگ‌راهی مهم قرار داشته که ری و هگمتانه را به بابِل وصل می‌کرده است.[۸] پس از ورود اسلام نیز این منطقه، در مسیر ارتباطی شرق ایران به بغداد و مکه قرار داشت.[۹]
آثار برجای‌مانده در این منطقه، ارزش تاریخی و فرهنگی بسیاری دارد. کتیبه داریوش و سنگ‌نگاره‌ی مربوط به او، از مهم‌ترین آثار این مجموعه است. این سنگ‌نگاره، داریوش را در حالت ایستاده و به‌صورتی که دست راست او به سمت اهورامزدا بلند شده و پای چپ خود را بر سینه‌ی دشمن (بردیای دروغین) نهاده، نشان می‌دهد. در بالای این سنگ‌تراشی، نشان فروهر، پشت سر داریوش، دو نفر دیگر در حالت ایستاده و در مقابل او نیز، 9 تن به‌صورت دست‌بسته حجاری شده‌اند.[۱۰] از میان آثار این مجموعه، دیوار تراشیده شده‌ای که در میان مردم این ناحیه به «فراتاش» به‌معنی فرهادتراش، معروف است، از محبوبیت بیش‌تری نزد مردم برخودار است.
بیستون در ادبیات ایرانیان
افسانه‌های بیستون
نویسندگان دوران اسلامی، معمولا آثار موجود در بیستون و طاق‌بستان را با هم درآمیخته‌اند.[۱۱] طوسی، درباره دیواره‌ی فرهادتراش گفته است که فرهاد به‌دستور خسرو، این قسمت از کوه را تراشید و تصمیم داشت که این کندن را تا آن سوی کوه ادامه دهد و در پس این ماجرا، قصه‌ای شگرف وجود دارد.[۱۲] مشهورترین افسانه درباره ایجاد یک گذرگاه، در کوه بیستون را، نظامی در منظومه‌ی خسرو و شیرین به‌تفصیل بیان کرده است.[۱۳] پس از نظامی، شاعران بسیاری به بیان این افسانه و ایجاد تغییراتی در آن پرداخته‌اند. محققان معتقدند که این افسانه‌ها، پیش از نظامی، نزد مردم آن مناطق، رایج بوده است.[۱۴] بلعمی، 200 سال قبل از منظومه خسرو و شیرین، افسانه عاشقی فرهاد را بیان کرده و کوه‌تراشی فرهاد را محکومیت وی توسط خسرو دانسته است.[۱۵]
امروزه، مهم‌ترین افسانه رایج میان مردم درباره کوه بیستون، افسانه فرهاد، شیرین و خسرو است. روایات فراوانی از این داستان، به‌صورت منظوم، منثور و شفاهی در بین مردم وجود دارد.[۱۶] روایت‌های شفاهی معمولا با استناد به دیواره‌ی فراتاش نقل می‌شوند. برخی از جهانگردان در اوایل سده 20م، کتیبه بیستون را با نام «نُه درویش» که در میان مردم معروف بوده است، ثبت کرده‌اند.[۱۷] این نام هنوز در میان مردم این منطقه رایج است.
بیستون در امثال و حکم
ضرب‌المثل‌ها و حکمت‌های بسیاری به بیستون و افسانه‌های آن، اشاره دارند. برای مثال، «آدم واسۀ یه پیغومِ شیرین که فرهاد نمی‌شه کوه بیستونو بکنه»[۱۸] و «بیستون را عشق کند و شهرتش فرهاد برد».
بیستون در اشعار ایرانیان
بیستون، همواره بنابر افسانه‌های عاشقانه و شگفت‌انگیزی که در پس آن نهفته است، در اشعار ایرانیان نیز حضور داشته است. سعدی می‌گوید:[۱۹]
| مراد خسرو از شیرین کناری بود و آغوشی | محبت کار فرهاد است و کوه بیستون سفتن |
وحشی بافقی نیز در اشعار خود از این مجموعه، بسیار یاد کرده است، مانند:[۲۰]
| سر خسرو ز گل گردد گران، فرهاد را نازم | که گلگون را به گردن گیرد و از بیستون آرد |
پانویس
- ↑ یاقوت حموی، معجم‌البلدان، ج1، 1995م، ص769؛
طوسی، عجایب المخلوقات، ۱۳۴۵ش، ص128؛
ابن‌حوقل، صورة الارض، ۱۹۷۹م، ص316. - ↑ گلزاری، کرمانشاهان ـ کردستان، ج1، ۱۳۵۷ش، ص325-326 و 328 و 408-409.
- ↑ مرادی، «درباره کتیبه داریوش در بیستون»، وب‌سایت پژوهش‌های ایرانی.
- ↑ بویس، تاریخ کیش زرتشت، پس از اسکندر گجسته، ج3، ۱۳۷۵ش، ص116.
- ↑ قرشی، آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی، ۱۳۸۰ش، ص۱۷۹.
- ↑ داندامایف، ایران در دوران نخستین پادشاهان هخامنشی، ۱۳۵۲ش، ص۲۹.
- ↑ گلزاری، کرمانشاهان ـ کردستان، ج1، ۱۳۵۷ش، ص328.
- ↑ جلیلی کرمانشاهی، کرمانشاهان باستـان، ۱۳۴۷ش، ص۳۳.
- ↑ ابن‌حوقل، صورة الارض، ۱۹۷۹م، ص316؛
بکران، جهان‌نامه، ۱۳۴۲ش، ص۵۷. - ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه بیستون، سایت واژه‌یاب.
- ↑ ابن‌حوقل، صورة الارض، ۱۹۷۹م، ص316-317؛
اصطخری، ممالک و مسالک، ۱۳۷۳ش، ص۲۱۰-۲۱۱؛
یاقوت حموی، معجم‌البلدان، ج1، 1995م، ص769-770؛
طوسی، عجایب المخلوقات، ۱۳۴۵ش، ص128. - ↑ ابن‌حوقل، صورة الارض، ۱۹۷۹م، ص211.
- ↑ نظامی گنجوی، خمسه، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۸-۲۵۸.
- ↑ برتلس، نظامی شاعر بزرگ آذربایجان، ۱۳۵۵ش، ص۷۳؛
زرین‌کوب، پیر گنجه در جست‌وجوی ناکجاآباد، ۱۳۷۲ش، ص۹۹-۱۰۰. - ↑ بلعمی، تاریخ بلعمی، 1353ش، ص1091.
- ↑ اسدیان خرم‌آبادی، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۲۳۵؛
عسکری عالم، فرهنگ عامۀ لرستان، ج1، ۱۳۸۶ش، ص268-270؛
جعفری (قنواتی)، قصه‌ها و افسانه‌هایی از گوشه و کنار ایران، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۷-۱۰۸. - ↑ Jackson, Persia: Past and Present, 1909, P186.
- ↑ شهری، قند و نمک، ۱۳۷۰ش، ص۲۰.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 460، بیت 7، سایت گنجور.
- ↑ وحشی بافقی، گزیده اشعار، غزلیات، غزل 113، بیت 4، سایت گنجور.
منابع
- ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، بیروت، دار مکتبه الحیاه، ۱۹۷۹م.
- اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، مرکز مردم‌شناسی ایران، ۱۳۵۸ش.
- اصطخری، ابراهیم، ممالک و مسالک، ترجمۀ کهن فارسی، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، حنفا، ۱۳۷۳ش.
- برتلس، ی. ا، نظامی شاعر بزرگ آذربایجان، ترجمۀ حسین صدیق، تهران، هیرمند، ۱۳۵۵ش.
- بکران، محمد، جهان‌نامه، به‌تحقیق محمدامین ریاحی، تهران، کتابخانه ابن‌سینا، ۱۳۴۲ش.
- بلعمی، ابوعلی، تاریخ بلعمی، به‌تصحیح محمدتقی بهار و محمد پروین گنابادی، تهران، کتاب‌فروشی زوار، 1353ش.
- بویس، م. و ف. گرنر، تاریخ کیش زرتشت، پس از اسکندر گجسته، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران، گستره، ۱۳۷۵ش.
- جلیلی کرمانشاهی، محمد حسین و دیگران، کرمانشاهان باستـان، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۷ش.
- جعفری (قنواتی)، محمد، قصه‌ها و افسانه‌هایی از گوشه و کنار ایران، تهران، طرح آینده، ۱۳۸۶ش.
- داندامایف، م. ا، ایران در دوران نخستین پادشاهان هخامنشی، ترجمۀ روحی ارباب، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۵۲ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بارگذاری: 10 اسفند 1400ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، پیر گنجه در جست‌وجوی ناکجاآباد، تهران، سخن، ۱۳۷۲ش.
- سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 460، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1400ش.
- شهری، جعفر، قند و نمک، تهران، معین، ۱۳۷۰ش.
- یاقوت حموی، معجم‌البلدان، بیروت، دارصادر، 1995م.
- طوسی، محمد، عجایب المخلوقات، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵ش.
- عسکری عالم، علی‌مردان، فرهنگ عامۀ لرستان، خرم‌آباد، افلاک، ۱۳۸۶ش.
- گلزاری، مسعود، کرمانشاهان ـ کردستان، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۷ش.
- قرشی، امان‌الله، آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی، تهران، شهر کتاب، ۱۳۸۰ش.
- مرادی، رضا، «درباره کتیبه داریوش در بیستون»، وب‌سایت پژوهش‌های ایرانی، تاریخ بارگذاری: 11 جولای 2006م.
- نظامی گنجوی، خمسه، به‌تحقیق سامیه بصیر مژدهی و بهاءالدین خرمشاهی، تهران، ارمغان، ۱۳۸۳ش.
- وحشی بافقی، گزیده اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1400ش.
- Jackson, A. V. W., Persia: Past and Present, London, 1909.