خرما؛ میوه‌ی درخت نخل
خرما میوه‌ای گرمسیری با هسته‌ی بزرگ و پوستی نازک است که به شکل خوشه‌ای از درخت نخل آویزان می‌شود.[۱] درخت خرما گیاهی دو پایه است یعنی گل‌های نر و ماده روی دو درخت جدا از یکدیگر رشد می‌کنند و گل‌های ماده به صورت مصنوعی بارور می‌شوند. خرما تنوع زیادی در شکل، رنگ، طعم وکیفیت دارد. بیش از پنجاه درصد از ترکیبات خرما را قند تشکیل داده و دو درصد آن چربی، پروتئین و مواد معدنی است.[۲] کشورهای ایران، مصر، عربستان و عراق از عمده‌ترین صادرکنندگان این محصول هستند.[۳] در برخی از آیات قرآن به خرما و درخت نخل اشاره شده است.[۴]
مراحل رشد خرما
۱- مرحله حبابک (بستن میوه): بلافاصله پس از لقاح، این مرحله آغاز شده و بین ۴ الی ۵ هفته زمان نیاز است تا کامل شود. ۲- مرحله جمری (رشد میوه): میوه در این مرحله که حدود ۹ تا ۱۴ هفته زمان می‌برد، کاملا سبز و سفت است و برای خوردن مناسب نیست.[۵] ۳- مرحله خلال (رسیدن میوه): در این مرحله که ۳ الی ۵ هفته به طول می‌انجامد، میوه، بالغ شده و رنگ آن از سبز به زرد، صورتی یا قرمز تغییر می‌کند. ۴- مرحله رطب (رسیدن میوه): در این مرحله، خرما از سر شروع به رسیدن می‌کند. رنگ آن قهوه‌ای یا مشکی شده و گوشت درونی آن نرم می‌شود. این مرحله بین ۲ الی ۴ هفته طول می‌کشد و بهترین زمان برای برداشت و مصرف خرما است. ۵- مرحله خرما (رسیدن کامل): در این مرحله پوست میوه چروک شده و به سمت تیرگی می‌رود. خرما در این مرحله به دلیل داشتن آب کمتر، فاسدشدنی نیست و برای ذخیره‌سازی، بسیار مناسب است.[۶]
گونه‌های خرما در ایران
نزدیک به ۴۰۰ گونه خرما در ایران وجود دارد. در خوزستان: العروس، کدروی، حلاوی، دیری، گنتار، زاهدی، کبکاب، دجله، سعمران و شاکری. در فارس: شاهانی، دجله زرد، لشت، شکر، زاماردان، خاسویی، هسته و کیوانی. در کرمان: شهداد، مضافتی، مرداسنگ، زریک، پورکو، بزمی و عبداللهی. در بلوچستان: مضافتی، رابی، شکری، کرمانی و دسکی.[۷]
انواع درخت خرما
از معروف‌ترین انواع درخت خرما می‌توان به: آل‌مهتری (بندرعباس)، استعمران (خرمشهر)، اشرسی (کرمانشاه و قصرشیرین)، حیلالی (شهداد، رودن، میناب و بوشهر)، بوریم (اهواز، شادگان و بندر ریگ)، گنتار (اهرم، اهواز و بهبهان) اشاره کرد.[۸]
احکام فقهی خرما
شیره خرما پس از به جوش آمدن، پاک شده و خوردنش، حلال است.[۹] بسیاری از فقها، سجده بر هسته خرما را صحیح می‌دانند.[۱۰] به خرما زکات تعلق می‌گیرد.[۱۱] افطار با خرما[۱۲] و همچنین خوردن آن پیش از نماز عید فطر، مستحب است.[۱۳] کاشت درخت خرما مستحب بوده[۱۴] و قطع کردن آن مکروه است.[۱۵]
خواص خرما
خرما طبع گرم و کمی خشک و گاهی کمی تر دارد.[۱۶] برخی خرما را به‌عنوان گرم‌ترین ماده‌ی غذایی موجود می‌شناسند.[۱۷] عصاره‌ی شکوفه‌ی خرما برای خون‌دماغ مفید است. جمار (ماده‌ی سفیدی که از درخت خرما استخراج می‌شود) بندآورنده خون‌ریزی و آرام‌بخش حلق است.[۱۸] خرما برای سینه و ریه‌ها مفید بوده و نیروبخش است. پخت خرما با حلبه، تب بلغمی و سنگ کلیه را رفع می‌کند. خیساندن خرما در شیر و خوردن آن موجب چاقی می‌شود.[۱۹]
خرما در طب مردمی
برخی، باور دارند که خرما خاصیت ضد سرطانی دارد.[۲۰] در دشتستان، محل کوفتگی را با برگ مورد و خرما می‌پوشانند تا درد کاهش پیدا کند. در لامرد، خرما و تخم‌مرغ را روی محل کوفتگی قرار می‌دهند.[۲۱] در کهنوج برای درمان زخم‌هایی که چرک دارند، خرما، خاکشیر و روغن را با یکدیگر مخلوط کرده و روی زخم قرار می‌دهند.[۲۲] در بندرعباس برای تقویت خانمی که تازه از زایمان فارغ شده است، آرد، هل، آویشن، دارچین و خرما را ترکیب کرده و به او می‌دهند.[۲۳] آن‌ها برای رفع درد دندان، مخلوطی از نمک، خرما و پیه گوسفند را روی دندان قرار داده و با سوزن آن را داغ می‌کنند.[۲۴]
خرما در ادبیات فارسی
واژه خرما در اشعار فارسی نیز دیده می‌شود. فردوسی در بیتی اشاره کرده است:[۲۵]
| گزیت رز بارور شش درم | به خرما ستان بر همین بد رقم |
کسایی در بیتی بیان کرده است:[۲۶]
| بر مقتل ای کسایی برهان همی نمایی | گر هم بر این بپایی بی خار گشت خرما |
در برخی مثل‌ها نیز ردپای خرما دیده می‌شود. از خر افتاده خرما پیدا کرده (کنایه از اینکه برای نفع کوچک مصیبت بزرگ دیده است). خرما از کاناز برآوردن (کنایه از کار غیر ممکن انجام دادن). هم خدا را می‌خواهد هم خرما را (کنایه از اینکه دو چیز متضاد را با هم می‌خواهد). دست ما کوتاه و خرما بر نخیل (کنایه از این که کار بسیار بزرگ است و ما ناتوان).[۲۷]
خرما در فرهنگ ایرانیان
خرما در مناطق خرماخیز از احترام و قداست زیادی برخوردار است. مردم بم خصلت‌های درخت نخل را به خصلت‌های مختلف انسان تشبیه می‌کنند.[۲۸] آن‌ها خرما را میوه‌ای بهشتی می‌دانند و آن را برای مردگان، خیرات می‌کنند.[۲۹] مردم بلوچستان هسته‌ی خرما را دور نمی‌اندازند؛ زیرا معتقدند که شکاف هسته‌ی خرما الف اول نام الهی است و بر بالای آن حرف میم است که اول نام پیامبر است.[۳۰] مردم لامرد فارس، در روز پنجم تولد نوزاد، مقداری چربی و خرما را ترکیب کرده و برای دفع شیطان، روی دیوار اتاق می‌مالند.[۳۱] در روستای کناردنک کهنوج، ناف افتاده‌ی نوزاد را به درخت خرما می‌بندند و آن درخت متعلق به کودک می‌شود.[۳۲] مردم خورموج بر این باورند که اگر هر روز صبح چند عدد خرما بیرون از خانه قرار دهند، موجب رفع قضا و بلا می‌شود.[۳۳]
فراوانی خرما در مناطق جنوبی ایران موجب شده است که بر اساس آن، فرهنگ غذایی ویژه‌ای شکل بگیرد. مثلا کرمانی‌ها در برخی از غذاهای خود از خرما استفاده می‌کنند: پرکو: هسته‌ی خرما را بیرون آورده و گوشت خرما را در آفتاب قرار می‌دهند تا نرم شده و مصرف کنند. چگمال: نوعی شیرینی که با روغن و خرمای سرخ شده تهیه می‌شود. حلواکشو: نوعی حلوا با شیره خرما و دانه‌های معطر بادیان.[۳۴]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه خرما.
- ↑ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۱۸-۱۱۹.
- ↑ Britannica, Micropaedia, III, P897.
- ↑ سوره انعام، آیه ۹۹؛ سوره رعد، آیه ۴؛ سوره یاسین، آیه ۳۴.
- ↑ دباغ، النخیل و التمور فی العراق، ۱۹۶۹م، ص۲۴-۲۵.
- ↑ Zaid, Date Palm Cultivation, 2002, P22-24.؛ روحانی، خرما، ۱۳۶۷ش، ص۳۴-۳۷.
- ↑ روحانی، خرما، ۱۳۶۷ش، ص۱۲۹؛ «پنبه و خرما سخنی درباره دو عامل اقتصادی ایران»، ۱۳۴۱ش، ص۶۴.
- ↑ روحانی، خرما، ۱۳۶۷ش، ص۲۵۴-۲۶۳.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۰-۲۱.
- ↑ السید الیزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۹۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۵، ص۶۵.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۲ق، ج۱۰، ص۱۵۶.
- ↑ السید الیزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۳۹۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۲ق، ج۱۹، ص۳۱.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۲ق، ج۱۹، ص۴۰.
- ↑ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۲۰.
- ↑ Zubaida, Culinary Cultures Of The Middle East, 1994, P194.
- ↑ جرجانی، الاغراض الطبیة، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۵۰و۵۵۶.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ۱۳۸۳ش، ج۵، ص۲۸۹-۲۹۰.
- ↑ جزایری، اعجاز خوراکی‌ها، ۱۳۸۵ش، ص۹۹.
- ↑ کریم‌نیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۷۵-۱۷۶.
- ↑ کریم‌نیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۷۸.
- ↑ کریم‌نیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۷۶.
- ↑ کریم‌نیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۷۷.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، بخش ۱، بیت ۷۸، سایت گنجور.
- ↑ کسایی، دیوان اشعار، سوگنامه، بیت ۴۸، سایت گنجور.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه خرما.
- ↑ سلامی، «خرما در فرهنگ مردم کرمان»، ۱۳۸۴ش، ص۳۸.
- ↑ سلامی، «خرما در فرهنگ مردم کرمان»، ۱۳۸۴ش، ص۵۷.
- ↑ کریم‌نیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۹-۱۹۷۶.
- ↑ کریم‌نیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۸۹.
- ↑ کریم‌نیا، نخل در فرهنگ ایرانی، ۱۳۸۴ش، ص۱۹۰.
- ↑ زنده‌بودی، «جایگاه خرما در فرهنگ مردم خورموج»، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۱.
- ↑ سلامی، «خرما در فرهنگ مردم کرمان»، ۱۳۸۴ش، ص۴۳.
منابع
- قرآن کریم
- «پنبه و خرما سخنی درباره دو عامل اقتصادی ایران»، کاوش، تهران، شماره ۹، ۱۳۴۱ش.
- جرجانی، اسماعیل، الاغراض الطبیه، به‌تحقیق حسن تاج‌بخش، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۴ش.
- جزایری، غیاث‌الدین، اعجاز خوراکی‌ها، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۵ش.
- حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، قم، آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۲ق.
- دباغ، عبدالوهاب، النخیل و التمور فی العراق، بغداد، مطبعه شفیق، ۱۹۶۹م.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۱ خرداد ۱۴۰۱ش.
- روحانی، ایرج، خرما، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۶۷ش.
- زنده‌بودی، کیمیا، «جایگاه خرما در فرهنگ مردم خورموج»، نجوای فرهنگ، تهران، س۴، شماره ۱۱، ۱۳۸۸ش.
- سلامی، عبدالنبی، «خرما در فرهنگ مردم کرمان»، نامه فرهنگستان، شماره ۲، ۱۳۸۴ش.
- السید الیزدی، العروه الوثقی، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۱ خرداد ۱۴۰۱ش.
- فردوسی، شاهنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۱ خرداد ۱۴۰۱ش.
- کریم‌نیا، مینو، نخل در فرهنگ ایرانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، ۱۳۸۴ش.
- کسایی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۱ خرداد ۱۴۰۱ش.
- میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- Britannica, micropaedia, 1989.
- Zaid, A., Date Palm Cultivation, Rome, 2002.
- Zubaida, S. And R. Tapper, Culinary Cultures of The Middle East, London, 1994.