واقعیت درمانی

واقعیت درمانی؛ از شیوه‌های درمانی و مشاورۀ نوین.

واقعیت درمانی (reality therapy)، شیوه‌ای نوین در علم روان‌شناسی است که تمامی رفتارها را به‌عنوان یک انتخاب در نظر گرفته و تنها زمان حال را در نظر می‌گیرد.

مفهوم‌شناسی

در برخی از رویکردهای درمانی نوین، بر مفاهیم کنترل، مسئولیت‌پذیری و انتخاب تأکید می‌شود. این مفاهیم می‌توانند بر راهبردهای مقابله و منبع کنترل افراد تأثیر بگذارند. این روش درمانی، بر اساس مفهومی به‌نام تئوری انتخاب پایه‌گذاری شده و معتقد است که آدمی تنها پنج نیاز اساسی دارد که تمامی آنها ژنتیکی بوده و امکان تغییرِ آنها وجود ندارد. پنج نیاز اساسی نظریۀ انتخاب شامل «بقا»، «عشق و تعلق»، «قدرت»، «آزادی» و «سرگرمی» هستند.

واقعیت درمانی، نظریۀ انتخاب را به انسان‌ها آموزش می‌دهد. در این شیوۀ درمانی، درمانگر بر این موضوع تأکید می‌کند که به‌دلیل انتخاب رفتار توسط بیمار، کناره‌گیری او از مسئولیت شخصی یا مقصر دانستن دیگران و جامعه، غیرقابل پذیرش است. نظریۀ انتخاب نیز نوعی روان‌شناسی کنترل درونی است که چرایی و چگونگی انتخاب‌های آدمی در مسیر زندگی را روشن می‌کند. همچنین به این مهم توجه می‌شود که آدمی بیش از آنچه تصور می‌کند، بر زندگی خود کنترل دارد؛ هرچند، بخش زیادی از این کنترل‌ها أثرگذار نیستند. در حقیقت، کنترلی مؤثر است که نتیجۀ انتخاب‌های بهتر باشد. کارشناسان بر این باورند که پذیرش مسئولیت فرد در مقابل رفتارهای خود، از جمله دستاوردهای نظریۀ انتخاب است و واقعیت درمانی، مسئولیت‌پذیری فرد را افزایش می‌دهد.

تاریخچه

واقعیت درمانی برای نخستین‌بار توسط ویلیام گلاسر در سال 1962م مطرح شد. او واقعیت درمانی را به‌عنوان مفهومی جدیدتر از نظریۀ کنترل توصیف کرد و معتقد بود که افراد می‌توانند با مسئولیت بیشتر در قبال اعمال خود، کنترل زندگی را در دست بگیرند. گلاسر کتاب «واقعیت درمانی» را در سال 1965م منتشر کرد؛ اما پس از ده سال بررسی و اصلاحات فراوان بر روی نظریۀ کنترل و واقعیت درمانی و نیز تلفیق آنها متوجه شد که نظریه به اندازه‌ای تغییر کرده که لازم است عنوان آن را به نظریۀ انتخاب تغییر دهد.

ویژگی‌ها

از جمله ویژگی‌های واقعیت درمانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. تأکید بر انتخاب و پذیرفتن مسئولیت آن؛
2. تأکید بر برنامه‌ریزی در زمان حال (به‌جای تمرکز بر زمان گذشته)؛
3. تمرکز بر روی مشکلات کنونی؛
4. تأکید بر این که افراد مشکل ندارند بلکه از راه‌حل‌های نامناسب استفاده می‌کنند.

تکنیک‌ها

درمانگران در واقعیت درمانی با بیماران خود در رابطه با 4 مفهوم اصلی کار می‌کنند:

1. عادت‌های رابطه: هر تعاملی می‌تواند هفت عادت ارتباطی را تمرین کند که شامل حمایت، تشویق و گوش‌دادن هستند. از جمله عادت‌های قطع ارتباط نیز می‌توان به انتقاد، سرزنش و شکایت اشاره کرد.
2. کیفیت در مقابل جهان درک‌شده: هر کسی دنیایی باکیفیت در ذهن خود ساخته که اهداف و چشم‌اندازهای خود را برای زندگی در آن ذخیره می‌کند. گلاسر معتقد بود که به‌منظور در نظر گرفتن هر چیز به‌عنوان بخشی از دنیای باکیفیت، حداقل باید برآورده‌کنندۀ یکی از نیازهای اساسی باشد.
3. مقایسۀ مکان: مقایسۀ ذهنی آنچه می‌خواهید (دنیای کیفی) با آنچه دارید (دنیای درک‌شده) است. کارشناسان معتقدند که هر چقدر این دو دنیا با یکدیگر نزدیک باشند، فرد احساس بهتری خواهد داشت.
4. روانشناسی کنترل بیرونی در مقابل درونی: هر فرد باید انتخاب‌های خود را به‌صورت عینی نگاه کرده و تشخیص دهد که آیا آنها، فرد را به اهداف او نزدیک‌تر می‌کنند یا خیر.

اهداف

از جمله اهداف واقعیت درمانی می‌توان به داشتن رفتار مسئولانه اشاره کرد. عمل‌کردن مسئولانه به‌معنای توانایی ارضای نیازهای شخصی و عدم محرومیت دیگران از ارضای نیازهای خود است. شخص مسئول، خودمختار و خودپیرو بوده و از حمایت‌های روانی و درونی برخوردار است. او می‌داند که از زندگی چه می‌خواهد و در این راستا، برای رفع نیازهای خود و دستیابی به اهداف تعیین‌شده، برنامه‌های مسئولانه‌ای را تهیه و اجرا می‌کند.

فرآیند واقعیت درمانی

کارشناسان، در طراحی فرآیند درمانی در این شیوه، چهار مرحله را در نظر می‌گیرند:

1. بررسی خواسته‌ها: تو چه می‌خواهی؟!
2. بررسی عملکرد: برای رسیدن به خواسته‌های خود، چه کرده‌اید؟!
3. خودارزیابی: آیا اقدامات صورت‌گرفته، ثمربخش بوده‌اند؟!
4. طرح‌ریزی: از کدام دستورالعمل یا برنامه برای رسیدن به خواسته‌های خود استفاده کرده‌اید؟!

واقعیت درمانی و امید به زندگی

کارشناسان معتقدند که واقعیت درمانی بر افزایش امید به زندگی افراد تأثیرگذار است. آنها بر این باورند که ناامیدی، حالتی تکان‌دهنده است که با احساساتی همچون عدم امکانات، ناتوانی و بی‌علاقگی آشکار می‌شود. همچنین، فرد ناامید غیرفعال شده و توانایی سنجش فرصت‌های زندگی را از دست می‌دهد. از سوی دیگر، امید داشتن به‌معنای توانایی فرد در کاربرد نیروهای خلاقانۀ خود در مسیر بهبود زندگی است. واقعیت درمانی در تلاش است تا به افراد کمک کند، به‌جای روانشناسی بیرونی، نظریۀ انتخاب یا کنترل درونی را برگزینند. بر اساس این نظریه، تنها خود فرد توانایی انجام کاری برای خود را داشته و هیچ کسی بدون اجازۀ او توانایی چنین کاری را ندارد. بنابراین، انسان‌ها می‌توانند با انتخاب‌های درست و راه‌های مؤثر در راستای نیل به تفریح، قدرت، آزادی، عشق و تعلق حرکت کرده و موقعیت‌های بهتری را خلق کنند. واقعیت درمانی فرصتی را فراهم می‌کند تا افراد، رفتارهای مناسب را برای رفع نیازهای خود یاد گرفته و همین موضوع منجر به افزایش امید به زندگی آنها خواهد شد.

واقعیت درمانی در سالمندان

گلاسر، مبتکر نظریۀ واقعیت درمانی بر این باور است که از جمله اهداف این نظریه کسب هویت موفق و تأمین سلامت روانی و در نتیجه شادکامی از طریق آموزش مسئولیت‌پذیری، نحوۀ کنترل انتخاب‌ها و کمک به رفع صحیح نیازهای عاطفی مانند مبادلۀ عشق و محبت است. پژوهش‌های صورت‌گرفته در این زمینه نشان داده‌اند که واقعیت درمانی بر شادکامی سالمندان تأثیرگذار است. این تحقیق همچنین نشان می‌دهد که این شیوۀ درمانی بر توسعه و افزایش حس خوش‌بینی، شادی و امید در سالمندان مؤثر است. علاوه بر آن، آموزش مفاهیم واقعیت درمانی منجر به افزایش حس کنترل و مسئولیت در سالمندان می‌شود.

منابع

• پاشا، غلامرضا و امینی، سهیلا، «تأثیر واقعیت درمانی بر امید به زندگی و اضطراب همسران شهدا»، نشریۀ یافته‌های نو در روان‌شناسی، دوره 3، شماره 9، 1387ش.
• ساعتچی، محمود، نظریه‌های مشاوره و روان درمانی، تهران، بی‌نا، چ1، 1379ش.
• سعادتی، هیمن و دیگران، «اثربخشی آموزش مفاهیم واقعیت درمانی بر شادکامی مردان سالمند شهر اردبیل»، نشریۀ سالمند، دوره 10، 1394ش.
• طباطبایی، فرزاد، «واقعیت درمانی و تئوری انتخاب»، وب‌سایت هنر زندگی، تاریخ بازدید: 11 فروردین 1402ش.
• محمودی، زهره، «معرفی رویکرد واقعیت درمانی»، وب‌سایت کلینیک رؤیا، تاریخ بارگذاری: 10 خرداد 1400ش.
• «واقعیت درمانی چیست؟»، وب‌سایت کلینیک رؤیا، تاریخ بارگذاری: 6 آبان 1400ش.
• هرمزی، لیلا و دیگران، «اثربخشی واقعیت درمانی گروهی بر راهبردهای مقابله‌ای»، نشریۀ روانشناسی خانواده، دوره 1، شماره 2، 1393ش.
• Pound, P, “Choice therapy and psycho educate ion for parents of out-of-competition adolescent”, International Journal of Reality Therapy, 2009.