ارتباط غیر کلامی همسران؛ اصول و آداب روابط غیرزبانی بین زن و شوهر.
ارتباط غیر کلامی همسران، از عوامل مؤثر در تأمین نیازهای عاطفی همسران و شاخص خانوادۀ سالم در سبک زندگی اسلامی است. منابع دینی هدیه‌دادن، تبسم، خوش‌رویی، همنشینی و صمیمیت بدنی و چشمی، استقبال از همسر، تفریح و مسافرت، کمک در کارهای خانه، سکوت به‌موقع، آراستگی و کنترل خشم را از مهم‌ترین روابط غیر کلامی معرفی می‌کند که در سالم‌سازی روابط زوجین، آوردن سکون و آرامش در خانواده و سلامت جامعه نقش دارد.
مفهوم‌شناسی
ارتباط غیرکلامی، شامل تمامی نشانه‌هایی می‌شود که معنا را از طریق غیر زبان منتقل می‌کند.[۱] این نوع ارتباط طیف متنوعی از کنش‌ها و معانی رفتارها از حالات چهره، نوع نگاه، رنگ رخسار تا نوع راه‌رفتن و نشستن و طرز لباس‌پوشیدن را شامل می‌شود که هر یک به‌صورت خواسته یا ناخواسته پیام‌هایی را انتقال می‌دهد و مبنای شکل‌گیری برداشت‌ها و داوری‌های همسران نسبت به همدیگر می‌شود.[۲]
اهمیت
ارتباط غیرکلامی، یک ابزار مهم ارتباطی در زندگی انسان‌ها و به‌ویژه همسران بوده و بسیاری از کنش‌های انسانی زیر چتر ارتباط غیرکلامی معنا می‌یابد.[۳] ارتباط غیرکلامی به‌عنوان مصداقی از تعامل مثبت و سازنده، نقش مهمى در تحقّق مودّت و رحمت و رضايت زناشويى دارد. قرآن كريم، مردان را به «حسن معاشرت» با همسران خود، سفارش کرده است.[۴] امام صادق نیز «تعامل زیبا» با همسر را از نيازهای اخلاقى مرد در تعامل دانسته است. احسان به همسر مورد تأکید بسیاری از روایات است و رسول خدا بهترين مردم را كسى مى‌داند كه به خانواده خود احسان كند و كارى نكند كه آنان به ديگرى پناه ببرند.[۵]
نقش زبان بدن در ارتباط غیرکلامی همسران
حرکات و رفتارهای اندام‌های بدن (زبان بدن) هر کدام به‌صورت نمادین بر معانی، نگرش‌ها، خلقیات خاصی دلالت می‌کنند و باعث شکل‌گیری برداشت‌های گوناگون می‌شوند؛[۶] برای مثال آثار «تواضع» که یکی از نشانه‌های اهل ایمان محسوب می‌شود، در حالات بدن و نوع راه‌رفتن و نشستن انسان نمایان است. در قرآن کریم حرکات و رفتار مؤمنان را مبتنی بر تواضع توصیف کرده که آنها به نرمی در زمین گام برمی‌دارند و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند به آنها سلام می‌گویند.[۷]
آثار روابط غیر کلامی همسران بر خانواده و جامعه
ارتباط غیر کلامی همسران در چارچوب تعامل منفی و غیر سازنده ممکن است به طلاق عاطفى و حتى طلاق حقوقى، نابسامانى‌هاى روابط زناشويی و فروپاشی خانواده منجر شود و زمينۀ اعتياد همسران و فرزندان و حتى خودكشى آنها را فراهم کند که برای کل جامعه بار سنگین اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و روانی دارد. به‌همین دلیل کارشناسان امور خانواده همسران را به مدیریت روابط غیرکلامی بر مبنای سبک زندگی دینی دعوت می‌کنند.[۸]
روش‌های ارتباط غیرکلامی همسران
دربارۀ روابط غیر کلامی همسران، با توجه به اهميت خانواده در حيات انسانى، در متون دینی روش‌های زیادی توصیه شده است، از جمله:
1. خوش‌رويى
گویاترین پیام‌ها از طریق حالات چهره منتقل می‌شود. در کلام پیشوایان دین خوش‌رویی از روش‌های غیرکلامی مؤثر در تقویت نیازهای عاطفی همسران معرفی شده است. برای مثال گشاده‌رویی هنگام دیدار همسر، حداقلِ حسن‌خلق[۹] و یکی از صفات انسان‌های مؤمن دانسته شده است.[۱۰] در متون دینی آمده است که رسول خدا همواره گشاده‌رو بود و خنده بر چهره داشت.[۱۱] اين ويژگى چنان اهميتى دارد كه در متون دینی يكى از مكارم اخلاق پيامبران، صديقان، شهدا و صالحان محسوب می‌شود.[۱۲]
2. لبخند
لبخند از مصادیق اصلی خوش‌رویی است، اما به‌دلیل اهمیت و اثرگذاری آن در خانواده، در منابع دینی به‌صورت ویژه مورد تأکید قرار گرفته است.[۱۳] لبخند، موجب صمیمیت و جذب دل‌ها می‌شود، شادی می‌آورد و کینه را از دل می‌زداید.[۱۴] به نظر کارشناسان زن و شوهری که با لبخند با یکدیگر برخورد می‌کنند به یکدیگر نشان می‌دهند که از زندگی راضی هستند و عواطف مثبت را به همدیگر انتقال می‌دهند. در روایتی از رسول خدا یکی از حقوق زن بر شوهر «ترش‌رویی» نکردن معرفی شده است.[۱۵]
3. لحن زیبا
طنین صدای مناسب و ملایم می‌تواند روابط عاطفی زوجین را تقویت کند.[۱۶] تغییرات و نوسانات در گفتار، پیام‌های زیادی را با خود منتقل می‌کند؛ زیر و بم شدن صدا، بلندی، آهنگ، سرعت، موزون‌بودن، و تردید و تأمل در کلام به اطلاعات خاص اشاره دارد.[۱۷] به‌همین جهت در آموزه‌های دینی از زن و شوهر خواسته شده با همدیگر به‌صورت نیکو سخن بگویند.[۱۸]
4. همنشینی سازنده
در راستای تحکیم مناسبات زن و شوهر و تقویت روابط عاطفی آنان، پیشوایان دین حضور در خانه و نشستن در کنار همسر را در پیشگاه خداوند از اعتکاف در مسجدالنبی، دوست داشتنی‌تر معرفی کرده‌اند.[۱۹] رسول خدا لقمه‌گذاشتن در دهان همسر را از مصادیق همنشینی مثبت و دارای اجر و ثواب دانسته است.[۲۰] همچنین سفارش شده که خانواده، هنگام غذاخوردن دور هم جمع شوند و از تنها غذاخوردن پرهیز کنند[۲۱] و به زن در پختن نوع غذا احترام بگذارند.[۲۲] به مردان توصیه شده هنگامی که کار بیرون خانه تمام شد سریع به نزد خانواده برگردند.[۲۳]
5. ارتباط چشمی
نگاه محبت‌آمیز بین همسران در زمان گفت‌وگو احترام، صداقت و اعتماد متقابل را نشان می‌دهد و باعث ایجاد و افزایش اعتماد و جذابیت بیشتر در رابطۀ زناشویی می‌شود. در متون دینی بر کیفیت تماس چشمی تأکید شده و نگاه محبت‌آمیز به همسر، یکی از وسایل جلب رحمت خداوند معرفی شده است.[۲۴] در مقابل از نگاه همراه با خشم و کینه نهی شده و این نوع تماس چشمی را موجب کاهش روابط عاطفی همسران دانسته‌اند.[۲۵]
6. تماس بدنی
تماس بدنی یکی از روش‌های ابراز علاقه به همسر است و شامل بوسیدن، نوازش‌کردن و در آغوش‌گرفتن می‌شود. در متون دینی به این گونه از ارتباط به‌عنوان راهکار ایجاد صمیمیت سفارش شده و دارای آثار معنوی دانسته شده است؛ برای مثال گرفتن از بندهای دستان همسر باعث می‌شود گناهان از لابه‌لای انگشتان وی بریزد.[۲۶]
7. کمک در کارهای شخصی
انجام برخی کارهای شخصی همسران توسط شریک زندگی یکی از روش‌های ارتباط غیرکلامی و ابراز محبت زوجین نسبت به یکدیگر محسوب می‌شود. رسول خدا كمك به همسر را مصداق «صدقه» و نشانۀ ایمان حقیقی مى‌داند که حتی با کارهای جزئی مانند آب‌دادن به همسر و لقمه‌گذاشتن به دهان او، محقق مى‌شود.[۲۷] رسول خدا لباس خویش را خود را پاکیزه می‌کرد، گوسفند را می‌دوشید و در جاروکردن خانه و خمیرکردن آرد، به همسر خود کمک می‌کرد.[۲۸]
8. هدیه‌دادن
هدیه‌دادن در ایجاد، استقرار و افزایش سرمایه‌های معنوی بین همسران نقش دارد. هدیه در سبک زندگی مؤمنانه به‌عنوان نماد محبت و علاقه‌مندی معرفی شده[۲۹] که باعث شادمانی و رفع کدورت می‌شود.[۳۰] روایات متعددی به مردان سفارش کرده است که در موقعیت‌های مختلف به همسران خود هدیه بدهند، از جمله هنگامی که از بازار به منزل برمی‌گردند.[۳۱]
9. استقبال از همسر
استقبال از همسر هنگام آمدن به خانه یا بدرقه او هنگام بیرون رفتن، علاوه بر این‌که افزایش‌دهندۀ مهر و محبت بین آنها است، نشانۀ احترام زن و شوهر به یکدیگر است. در کلام پیشوایان دین آمده که حق مرد بر زن آن است که چراغ خانه را روشن کند، غذا را آماده کند و هنگام ورود به خانه تا جلوی درب به استقبال برود و به او خوش‌آمد بگوید.[۳۲]
10. گوش‌دادن فعال
در متون دینی یکی از مهارت‌های غیرکلامی همسران گوش‌دان فعال (فهمیدن درست سخن) و سرگرم‌نشدن به کارهای دیگر هنگام صحبت همسر، معرفی شده است.[۳۳] پیامبر خدا گوش‌دادن فعال همسران را نشانۀ مروت[۳۴] و باعث بهره‌مندی از یکدیگر، احترام به گویندۀ کلام دانسته[۳۵] و گوش‌ندادن به صحبت‌های یکدیگر را مایۀ از بین‌رفتن خوبی و برکت می‌داند.[۳۶]
11. کنترل خشم
برای کنترل خشم در تعامل روزمره همسران در آموزه‌های دینی راهکارهای مختلفی ارائه شده است، از جمله:
الف) تغییر حالت بدن: تغییرهای رفتاری در هنگام بروز خشم مانند تغییر حالت بدن یکی از رفتارهای ساده ولی مؤثر برای کنترل خشم محسوب می‌شود. رسول خدا هنگامی که غضبناک می‌شد، اگر ایستاده بود می‌نشست یا اگر نشسته بود، به پهلو می‌خوابید تا آرام شود.[۳۷]
ب) مدیریت نگاه: کارشناسان مدیریت نگاه در هنگام خشم را یکی از راهکارهای مناسب برای کنترل این پدیده می‌دانند. امام علی نیز به مالک اشتر سفارش کرد که هنگام خشم، چشم خود را به آسمان بدوزد.[۳۸] همچنین رسول خدا به زنان توصیه می‌کند که به همسران خود نگاه همراه باخشم و ناراحتی نداشته باشند.[۳۹]
ج) سکوت به‌موقع: کارشناسان معتقدند سکوت به‌موقع و مناسب باعث می‌شود زوجین در هنگام خشم توانمندی شناختی بیشتری پیدا کنند تا با شناخت عوامل اصلی خشم، آن را مدیریت کنند. پیامبر اسلام به مردم توصیه کرده هنگام خشم شدید سکوت اختیار کنند که شامل روابط همسران نیز می‌شود.<refپاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص569.</ref> همچنین امام علی سکوت را دوای بیماری خشم معرفی کرده است.[۴۰]
12. پاکيزگی و آراستگی
ظاهر آراسته و پاکیزگی همسران در قلمرو خانواده از روش‌های مهم ارتباط غیرکلامی و ایجاد آرامش در خانه است. در متون اسلامی به آرايش و نظافت همسران به‌ويژه زن بسيار سفارش شده است؛ آراستگی در راستای ميل طبيعی زن به زينت و خودآرايی است و نقش مهمی در سلامت و امنيت خانواده دارد. در توصیه‌های دینی، حس خودآرايی و دلبری زنان در چارچوب خانواده و نزد همسر، مورد توجه قرار گرفته است و بر اهمیت پاکيزگی و آراستگی مردان و نقش آن در سلامت روابط همسران نیز تأکید شده است.[۴۱]
نقش جنسیت در ارتباط غیرکلامی همسران
تحقیقات نشان می‌دهد که زن و شوهر به‌دلیل تفاوت‌های جنسیتی و روانی درک یکسانی از ارتباط غیرکلامی ندارند و به‌همین دلیل دقت و توجه هر کدام به تفاوت‌ها و ظرافت‌های نشانه‌های غیرکلامی و نمادشناسی جنسیتی یکدیگر مهم است. مردان هنگام ایستادن و نشستن، در مقایسه با زنان فضای بزرگ‌تری را کنترل می‌کنند در حالی که زن‌ها اغلب وضعیت جسمانی بسته‌تری دارند. زنان بیشتر از مردان تماس چشمی برقرار می‌کنند.[۴۲] همچنین تحقیقات نشان می‌دهد که زنان از نظر فرستادن و تعبیر و تفسیر نشانه‌های غیرکلامی بهتر از مردان بوده و می‌توانند در مورد احساسات و واکنش‌های خود از طریق حالات چهره و قرینه‌های غیرکلامی، پیام‌ها را انتقال دهند.[۴۳]
پانویس
- ↑ مولوی و دیگران، «راهکارهای غیر کلامی در تأمین نیازهای عاطفی همسران با توجه به منابع اسلامی»، 1398ش، ص68.
- ↑ رضایی، «نقش رفتارهای غیرکلامی در ارتباطات انسانی از منظر آیات و روایات اسلامی»، 1393ش، ص47؛ محققیان و دیگران، «نقش ارتباطهای غیرکلامی در تقویت بنیان خانواده از منظر اهل بیت»، 1396ش، ص109.
- ↑ مولوی و دیگران، «راهکارهای غیرکلامی در تأمین نیازهای عاطفی همسران با توجه به منابع اسلامی»، 1398ش، ص68؛ رضایی، «نقش رفتارهای غیر کلامی در ارتباطات انسانی از منظر آیات وروایات اسلامی»، 1393ش، ص47.
- ↑ سورۀ نساء، آيه 19.
- ↑ پسنديده، رضايت زناشويى، 1391ش، ج1، ص120-121.
- ↑ رضایی، «نقش رفتارهای غیر کلامی در ارتباطات انسانی از منظر آیات وروایات اسلامی»، 1393ش، ص47.
- ↑ سورۀ فرقان، آیۀ 63؛ سورۀ لقمان، آیۀ 18.
- ↑ پسنديده، رضايت زناشويى، 1391ش، ج1، ص7.
- ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج،4 ص412.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج3، ص573.
- ↑ پسنديده، رضايت زناشويى، 1391ش، ج1، ص128.
- ↑ متقی، كنز العمّال فى سنن الأقوال و الأفعال، 1386ش، ج9، ص29.
- ↑ مولوی و دیگران، «راهکارهای غیر کلامی در تأمین نیازهای عاطفی همسران با توجه به منابع اسلامی»، 1398ش، ص71.
- ↑ مولوی و دیگران، «راهکارهای غیر کلامی در تأمین نیازهای عاطفی همسران با توجه به منابع اسلامی»، 1398ش، ص71.
- ↑ مجلسى، بحارالانوار، 1403ق، ج،100 ص254.
- ↑ حر عاملى، هدایة الامه الی احکام الائمه، 1414ق، ج،12، ص186.
- ↑ آذربایجانی و دیگران، روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، 1382ش، ص43.
- ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج3، ص554.
- ↑ ورام، مجموعة ورام،1410ق، ج2، ص122.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج 104، ص132.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج ،9 ص ،221
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج62، ص291.
- ↑ متقی، كنز العمّال فى سنن الأقوال و الأفعال، 1386ش، ج5، ص24.
- ↑ متقی، كنز العمّال فى سنن الأقوال و الأفعال، 1386ش، ج16، ص276.
- ↑ بروجردى، جامع أحادیث الشیعة، 1380ش، ج25، ص518.
- ↑ متقی، كنز العمّال فى سنن الأقوال و الأفعال، 1386ش، ج16، ص276.
- ↑ پسنديده، رضايت زناشويى، 1391ش، ج1، ص295.
- ↑ دلشاد تهرانی، درسنامه اخلاق خانوادگی، 1388ش، ص85-88.
- ↑ آمدی، غرر الحکم، 1366ش، ص29.
- ↑ محمدی ری‌شهری، ميزان الحكمه، 1389ش، ج13، ص5.
- ↑ پسنديده، رضايت زناشويى، 1391ش، ج1، ص208.
- ↑ بروجردى، جامع أحادیث الشیعة، 1380ش، ج25، ص506.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج ،72 ص 104.
- ↑ پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص777.
- ↑ آمدی، غرر الحکم، 1366ش، ص670.
- ↑ پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص149.
- ↑ مجلسی، 1403ق، ج،70 ص272.
- ↑ ورام، مجموعۀ ورام، 1410ق ج،1 ص128.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، 1408ق، ج12، ص39.
- ↑ آمدی، غرر الحکم، 1366ش، ص670.
- ↑ سمانچو، «جایگاه و نقش زن در آرامش خانواده»، 1398ش، ص35.
- ↑ گیدنز و ساتن، جامعه‌شناسی، 1400ش، ص345-346.
- ↑ سالاری‌فر و دیگران، روانشناسی اجتماعی، 1393ش، ص42-43.
منابع
- قرآن کریم.
- آذربایجانی، مسعود و دیگران، روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، تهران، پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه و انتشارات سمت، 1382ش.
- آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366ش.
- بروجردى، آقا حسین، جامع أحادیث الشیعة، تهران، فرهنگ سبز، 1380ش.
- پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، تهران، دنیاى دانش، 1382ش.
- پسنديده، عباس، رضايت زناشويى، قم، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، 1391ش.
- حر عاملى، محمد بن حسن، هدایة الامه إلى أحکام الائمه، مشهد، آستان قدس رضوی، 1414ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشيعه، قم، آل‌البيت، بی‌تا.
- دلشاد تهرانی، مصطفی، درسنامۀ اخلاق خانوادگی، تهران، دریا، 1388ش.
- رضایی، ایرج، «نقش رفتارهای غیر کلامی در ارتباطات انسانی از منظر آیات و روایات اسلامی»، مجلۀ بصیرت و تربیت اسلامی، دورۀ 11، شمارۀ 31، 1393ش.
- سمانچو، پاناپا، «جایگاه و نقش زن در آرامش خانواده»، مجلۀ پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده، سال دوم، شمارۀ 3، پاییز و زمستان 1398ش.
- سالاری‌فر، محمدرضا و دیگران، روانشناسی اجتماعی (با نگرش به منابع اسلامی)، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1393ش.
- صدوق، محمد بن على، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
- طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمۀ سید محمدباقر موسوى همدانى، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
- گیدنز، آنتونی و ساتن، فیلیپ، جامعه‌شناسی، ترجمۀ حسن چاوشیان، تهران، علمی، 1400ش.
- متقی، حسام‌الدین هندی، كنز العمّال فى سنن الأقوال و الأفعال، بيروت، مكتبة التراث الإسلامى، 1397ق.
- مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث، 1403ق.
- محققیان، زهرا و دیگران، «نقش ارتباطهای غیرکلامی در تقویت بنیان خانواده از منظر اهل‌بیت»، مجلۀ مشکات، دورۀ 36، شمارۀ 4، اسفند 1396ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، ميزان الحكمه، قم، دارالحدیث، 1389ش.
- مولوی، محمدحسین و دیگران، «راهکارهای غیر کلامی در تأمین نیازهای عاطفی همسران با توجه به منابع اسلامی»، مجلۀ اسلام و پژوهش‌های روان‌شناختی، سال پنجم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1398ش.
- نوری، حسین بن محمدتقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل‌بیت، 1408ق.
- ورام بن أبی‌فراس، مسعود بن عیسى، مجموعة ورام، قم، مکبته فقه،1410ق.