تجریش؛ از محله‌های بزرگ و زیبای کلان‌شهر تهران
تجریش، امروزه مرکز شمیرانات و یکی از محله‌های بزرگ در منطقه‌ی یک کلان‌شهر تهران است. این منطقه، در قسمت جنوبی دامنه‌های رشته‌کوه البرز مرکزی واقع شده و از شرق و غرب، به‌ترتیب با محله‌های قیطریه و الهیه همسایه است.
تجریش در گذشته‌ی نه چندان دور، یکی از محله‌های خوش آبوهوای اطراف تهران بود. این دامنه‌ی سردسیر، در حدود 10 هزار سکنه داشت که آب مورد نیاز آن‌ها نیز از قنات تأمین می‌شد. بیش‌تر مردم این منطقه کشاورز و دام‌دار بودند و با انواع غلات، حبوبات، صیفی‌جات و میوه‌ها در تابستان، پذیرای گردشگران تهرانی بودند.[۱]
اقلیم
تجریش از مناطق پای‌کوهی محسوب شده و آبوهوای معتدل و متمایل به سرد دارد. ارتفاع این منطقه از سطح دریا در حدود 1600 متر و میانگین بارش در آن، سالانه در حدود 450-510 میلی‌متر است. بالاترین دمای تابستان در تجریش تا حدود 36 درجه سانتی‌گراد و کم‌ترین دمای آن در فصل سرما به منفی 20 درجه سانتی‌گراد می‌رسد.[۲]
تجریش، دارای رودخانه‌ای فصلی است که به نام‌های اُسون، پس‌قلعه، دربند و تجریش معروف است. این رودخانه، از دامنه‌های جنوبی کوه توچال، در قسمت شمالی تجریش سرچشمه گرفته و از میان این منطقه عبور می‌کند.[۳] پل رومی و پل تجریشی، معروف‌ترین پل‌های ساخته شده بر روی این رودخانه هستند.
واژه‌شناسی
در مکتوبات دوره سلجوقیان از تجریش، با نام «طَجرِشت» یاد شده است. برخی، طجرشت را معرب واژه «تیگرشت» می‌دانند که ترکیبی از دو واژه «تیگره (به‌معنی تند و شیب‌دار)» و «شَت (پسوند مکان)» است و در مجموع به‌معنای زمین شیب‌دار است.[۴] گروهی دیگر از پژوهشگران، طجرشت را مخفف واژه «طجردشت» دانسته‌اند که ترکیبی از دو واژه «طجر / تجر» (کاخ) و «دشت» است و در مجموع به‌معنای کاخی در جلگه است.[۵]
پیشینه تاریخی
سفال‌های کشف شده در اطراف پل رومی در این منطقه، نشان از تمدنی دارد که 1200 سال پیش از میلاد، در این منطقه وجود داشته است. همچنین بقایای تمدن موسوم به «سفال قرمز» در تپه‌های قیطریه، متعلق به 4000 سال پیش از میلاد است.[۶]
بر اساس مکتوبات تاریخی موجود، نام تجریش از سده 6ق، جایگزین نام طجرشت شده است. پس از انتقال پایتخت به تهران در دوران آقامحمدخان قاجار، قصرهای باشکوهی مانند قصر محمدی (قصر نو) و قصر عباسیه در محله تجریش ساخته شد.[۷] از دیگر بناهای ییلاقی تجریش می‌توان به باغ فردوس اشاره کرد که به نظام‌الدوله معیرالممالک تعلق داشت.[۸] باغ‌ها و کشت‌زارهای متعدد در تجریش، توسط چندین قنات آب‌یاری می‌شد.[۹] این ناحیه، به‌دلیل دلبستگی شدید ناصرالدین شاه قاجار به «جیران تجریشی»، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت و به یکی از آبادی‌های معروف آن روزگار در اطراف تهران تبدیل شد.[۱۰]
تجریش، محل تفریح و استراحت خارجیان مقیم ایران و نمایندگان سیاسی دیگر کشورها نیز بود. برخی از این نمایندگان و سفارت‌خانه‌ها، باغ یا ملک شخصی در تجریش داشتند.[۱۱]
پس از ساخت بقعه امروزی امام‌زاده صالح، مردم تجریش، محل زندگی خود را از اطراف پل رومی به نزدیک امام‌زاده منتقل کردند و خانه‌های جدیدی ساختند.[۱۲] روستای تجریش، به دو قسمت بالا و پایین تقسیم شد؛ قسمت بالایی آن شامل تمامی باغ‌ها در سمت غربی رودخانه تجریش، بخشی از خانه‌ها و دکان‌های سمت شرقی منطقه، میدان تجریش، سرپل تجریش، سمت شرقی امام‌زاده صالح و پل ثقفی بود. سمت جنوبی آن نیز شامل باقی خانه‌ها و باغ‌ها در سمت شرق رودخانه، گورستان ظهیرالدوله، مرز دزاشیب و چیذر بود. این محله‌ها، از طریق سه دهانه‌ی پل با یکدیگر در ارتباط بودند که شامل «پل تجریش»، «پل چوبی» و «پل آجری (پل رومی)» بودند. دو طرف پل تجریش در میان مردم این منطقه به «سرپل تجریش» معروف بود.
در زمان حکومت پهلوی، ایستگاه چارپایان در میدان تجریش به ایستگاه اتوبوس و خودرو سواری تبدیل شد. همچنین جاده پهلوی (خیابان ولیعصر کنونی) به سمت تجریش کشیده شد که در ابتدا، راهی مخصوص تردد شاه و خانواده او به‌شمار می‌رفت. با توسعه وسایل حمل‌ونقل، رفت‌وآمد مردم به تجریش افزایش یافت و پل تجریش نیز به‌صورت میدان پل در آمد. مردم تهران، رفته‌رفته به فکر اقامت دائم در این منطقه افتادند و باغ‌ها و اراضی کشاورزی به خانه‌های مسکونی تبدیل شدند.[۱۳]
جمعیت
تجریش تا اوایل دهه 1340ش، از تهران جدا بود و در سرشماری 1335ش به‌عنوان شهری مستقل دارای جمعیتی 26,282 نفره بود.[۱۴] پس از آن، با توسعه و گسترش بافت شهری تجریش و تهران، این دو شهر به یکدیگر متصل شده و جمعیت تجریش در شمار جمعیت شهر تهران اعلام می‌شود.[۱۵]
بازار تجریش
یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین بازارهای تهران، بازار تجریش است. این بازار، به‌دلیل مجاورت با امام‌زاده صالح، همواره یکی از بازارهای پررونق و پرطرفدار در میان ایرانیان بوده است. پژوهشگران، ساخت امروزی بازار تجریش را به دوران قاجار نسبت می‌دهند. این بازار، در ترکیب با امام‌زاده صالح، تکیه تجریش و بازار میوه تجریش، به یکی از اماکن تفریحی و گردشگری تهران تبدیل شده است.
امام‌زاده صالح
امام‌زاده صالح در تجریش، پس از آرامگاه شاه عبدالعظیم حسنی در شهرری، از شناخته‌شده‌ترین امام‌زاده‌های تهران به‌شمار می‌رود. امام‌زاده صالح، از برادران امام رضا است.
میدان تجریش
یکی از زیباترین میدان‌های شهر تهران، میدان تجریش است. این میدان، از جمله میدان‌های پر رفت‌وآمد شهر تهران است که محور دسترسی به مسیرهای کوه‌نوردی تهران است. میدان تجریش، همچنین، دسترسی به بازار تجریش، امام‌زاده صالح، کاخ موزه سعدآباد، باغ فردوس و آرامستان ظهیرالدوله را فراهم کرده است.
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه تجریش، سایت واژه‌یاب.
- ↑ نشریۀ عناصر و اسامی و واحدهای تقسیمات کشوری، ۱۳۸۷ش؛
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ۱۳۷۰ش، ج38، ص64؛
محمودیان، اطلس شهرستان شمیران، ۱۳۸۱ش، ص38. - ↑ افشین، رودخانه‌های ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص492؛
جعفری، رودها و رودنامۀ ایران، ۱۳۷۶ش، ص۱۶۷. - ↑ کریمان، ری باستان، ۱۳۵۴ش، ج1، ص460 و 484؛ حاشیه 1.
- ↑ معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص۳۶۶.
- ↑ کامبخش فرد، «کاوش در قبور باستانی قیطریه»، ۱۳۴۸ش، ص۶۷-۶۸.
- ↑ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج3، ص1689؛
کریمان، ری باستان، ۱۳۵۴ش، ج1، ص212. - ↑ ستوده، «باغفردوس»، ج2، ۱۳۶۵ش، ص۱۰۱۶-۱۰۱۷.
- ↑ ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، ۱۳۷۱ش، ج1، ص202-203.
- ↑ Polak, Persien das Land und seine Bewohner, 1865, V.I, P230-231;
امین‌الدوله، خاطرات سیاسی، ۱۳۴۱ش، ص۱۵-۱۶ و ۶۸. - ↑ Benjamin, Persia and the Persian, 1887, P109, 112-113;
Dieulafoy, La Perse la Chaldée et Susiane, 1887, P157;
بلوشر، سفرنامه، ۱۳۶۳ش، ص۱۶۲. - ↑ ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، ۱۳۷۱ش، ج1، ص200.
- ↑ ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، ۱۳۷۱ش، ج1، ص221.
- ↑ معتمدی، جغرافیای تاریخی تهران، ۱۳۸۱ش، ص۳۶۶؛
گزارش مشروح حوزۀ سرشماری تهران، ۱۳۳۷ش، ص1. - ↑ محمودیان، اطلس شهرستان شمیران، ۱۳۸۱ش، ص66.
منابع
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
- افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، وزارت نیرو، ۱۳۷۳ش.
- امین‌الدوله، علی، خاطرات سیاسی، به‌تحقیق حافظ فرمانفرماییان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۱ش.
- بلوشر، ویپرت، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۳ش.
- جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۶ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 20 اردیبهشت 1401ش.
- ستوده، منوچهر، «باغفردوس»، ناموارۀ دکتر محمود افشار، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۵ش.
- ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۱ش.
- کامبخش فرد، سیف‌الله، «کاوش در قبور باستانی قیطریه»، باستانشناسی و هنر ایران، تهران، شماره 2، ۱۳۴۸ش.
- کریمان، حسین، ری باستان، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۴ش.
- گزارش مشروح حوزۀ سرشماری تهران، وزارت کشور، تهران، ۱۳۳۷ش.
- فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۰ش.
- محمودیان، علی‌اکبر و دیگران، اطلس شهرستان شمیران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۱ش.
- معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، نشر دانشگاهی، ۱۳۸۱ش.
- نشریۀ عناصر و اسامی و واحدهای تقسیمات کشوری، استان تهران، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۷ش.
- Benjamin, S. G. W., Persia and the Persian, London, 1887.
- Dieulafoy, J., La Perse la Chaldée et Susiane, Paris, 1887.
- Polak, J. E., Persien das Land und seine Bewohner, Leipzig, 1865.