ترب؛ از سبزی‌های خوردنی دارای بو و مزه تند و تیز
ترب، گیاهی یک‌ساله، دارای برگ‌هایی درشت، گل‌هایی شبیه به شب‌بو و به رنگ بنفش یا سفید، ریشه‌ای چغندر مانند، پوست سفید یا سیاه و طعمی تند و تیز است. این گیاه، در گروه سبزی‌های خوردنی مردم ایران جای دارد.[۱] ریشه ترب، که همان میوه ترب نیز محسوب می‌شود، بیش‌تر به رنگ‌های سفید یا سیاه وجود دارد.[۲] امروزه، ترب در سرتاسر جهان کشت و مصرف می‌شود.
ارزش غذایی ترب
ترب، دارای ویتامین‌های B، A و C، فسفر فراوان و میزان بالایی از آهن است. از دیگر عناصر موجود در ترب می‌توان به کلسیم، منیزیوم، پتاسیم و روی اشاره کرد. همچنین، انرژی موجود در هر 100 گرم ترب خام، برابر با 16 کیلوکالری است. ترب سفید که سرشار از ویتامین، اسید فولیک و آنتوسیانین‌ها است، عاملی مؤثر در مبارزه با سرطان است.
خاستگاه ترب
ترب، گیاهی خودرو بوده که انسان‌ها نیز آن را در نواحی معتدل، پرورش می‌دادند. خاستگاه ترب را سرزمین‌های شرق مانند چین[۳] و همچنین منطقه قفقاز دانسته‌اند.[۴] استفاده از واژه «تُرمه» به‌معنای ترب در آثار کهنی که به نظام غذایی ایرانیان در دوره هخامنشی و ایران باستان اشاره دارد،[۵] موجب شده است که برخی از پژوهشگران، واژه «تُرمَه» (در زبان مغولی به‌معنای ترب) را برگرفته از واژه فارسی «تُرمه» بدانند و به این باور برسند که ترب، در ایران توسعه یافته است.[۶]
ترب در نظام غذایی ایرانیان
سبزی ترب، یکی از رایج‌ترین سبزی‌ها در سبد غذایی مردم ایران و چاشنی بسیاری از خوراک‌های ایرانی است. بررسی مکتوبات برجای مانده از دوران پس از اسلام، نشان از رواج مصرف ترب در ایران دارد. برای مثال، قزوینی در سده 7ق، به بررسی ترب، روش‌های کشت صحیح و بهینه‌ی آن، تحت نام «فجل» پرداخته است.[۷] بسحاق اطعمه نیز در کتاب خود به غذایی به‌نام «سیخک» اشاره کرده که در طبخ آن از تربزه (تربیزه و ترب) استفاده می‌شده است.[۸] به مصرف ترب، به‌عنوان یکی از چاشنی‌های مرسوم در کنار خوراک‌های ایرانی نیز اشاراتی صورت گرفته است، مانند:[۹]
| از باغ جنان آمده تا ترب به گلشن | شد زینت هر سفره چه سلطان و چه خان است |
در دوره قاجار، خوراکی از اسفناج، برگ ترب، شوید، تره، پیاز و برگ سبز گشنیز تهیه می‌شده است.[۱۰] امروزه نیز در طبخ خوراک‌هایی مانند «کشک ترب گردو» در سیرجان[۱۱] و مربای ترب سیاه،[۱۲] از سبزی ترب استفاده می‌شود. جهانگردان و گردشگران نیز در سفرنامه‌های خود به جایگاه ترب در نظام غذایی ایرانیان، اشاره کرده‌اند.[۱۳]
ترب در باور مردم ایران
بوی تیز، رنگ سیاه و سفید ترب، بافت ترد و آب‌دار آن، در کنار طعم خاص آن، باعث شده است تا ایرانیان، از این گیاه در مراسم‌ها و آیین‌های مختلفی استفاده کنند. یکی از موارد استفاده از ترب، کاربرد آن در دفع قدرت‌های جادویی به‌دلیل دارا بودن بو و رایحه‌ی خاص بود.[۱۴]
در جشن‌های مرسوم در شب‌های زمستان، از جمله شب چله، از ترب استفاده می‌شد. در مناطقی مانند اردبیل، مقداری ترب، کلم یا هویج را روی کرسی قرار می‌دادند تا خطر گازگرفتگی برای افراد ایجاد نشود.[۱۵] مردم بروجرد، پیش از شب چله، به شهر رفته و 40 نوع خوراکی تهیه می‌کردند که یکی از آن‌ها ترب بود.[۱۶] همچنین ترب، از خوراکی‌هایی بود که در حمام‌های زنانه خورده می‌شد.[۱۷] ترب و ماست، از چاشنی‌های متعارف در کنار خورش آلوقیسی، در مراسم عروسی تنکابنی‌ها بود.[۱۸] در جشنی مرسوم در ده طالب‌آباد نیز از مهمانان با چای، ذرت بوداده و قطعات خرد شده‌ی ترب که در کاغذ پیچیده می‌شدند، پذیرایی می‌شد.[۱۹]
ترب در طب مردمی
مفید بودن آب ترب برای درمان فرد مبتلا به یرقان،[۲۰] خوردن ترب به‌همراه سایر دانه‌های گیاهی (مانند سیاه‌دانه) برای هضم صحیح غذا[۲۱] و دفع سنگ کلیه،[۲۲] استفاده از ترب برای درمان درد کلیه، التهابات مجاری ادرار،[۲۳] بهبود سردرد،[۲۴] درمان تنگی نفس[۲۵] و رویش مجدد مو، از جمله خواصی است که مردم در استفاده از این گیاه، به آن باور دارند. سوزاندن ترب خشک‌شده برای دور شدن عقرب یا بی‌اثر شدن نیش آن و استفاده از آب ترب برای در امان ماندن از گزش حشرات[۲۶] از دیگر باورهای رایج مردم ایران نسبت به گیاه ترب است.
ترب در طب سنتی
دانشمندان و پزشکان بسیاری در طول تاریخ، به این گیاه و خواص آن اشاره کرده‌اند.[۲۷] برخی پزشکان دوران باستان، از ترب در کنار آب نعناع و آب انار برای تحریک معده استفاده می‌کردند.[۲۸]
ابن‌سینا معتقد است که بهترین جزء ترب، به‌ترتیب تخم، پوست، برگ و مغز آن است. روغن ترب نیز از نظر خاصیت و قدرت با روغن کرچک برابری کرده و طبعی گرم‌تر دارد.[۲۹] برخی طبیبان، ترب را گیاهی لطیف،[۳۰] مفید برای درمان تب، دارای طبع گرم و خشک، درمان باد گوش و مفید برای تسکین درد آن[۳۱] دانسته‌اند. از دیگر خواص ترب می‌توان به مفید بودن آن برای درمان سیاه‌سرفه، قولنج‌های کبدی، روماتیسم، بیماری‌های کلیه و مثانه، رفع نفخ روده و درمان قاعدگی‌های دردناک[۳۲] اشاره کرد.
==ترب در دانش پزشکی==
امروزه، از ترب به‌عنوان یکی از سبزی‌های تأمین‌کننده فیبر رژیمی (افزایش توان بدن در هضم غذا)، سرشار از آنتی‌اکسیدان و ویتامین‌ها، سرشار از آهن (تأثیر مثبت بر جریان خون و عملکرد قلب)، تقویت متابولیسم (عملکرد بهتر اندام‌های داخلی بدن)، کمک به کاهش وزن (دارای کربوهیدرات غیرقابل هضم)، افزایش سلامت قلب (از طریق کاهش جذب کلسترول)، سرشار از مواد معدنی ضروری برای بدن، حاوی ویژگی‌های ضدمیکروبی و ضدباکتریایی، سلامت کبد و معده (از طریق تصفیه خون و ریشه‌کنی مواد زائد و مسموم در بدن)، درمان زردی، مقابله با استرس و فشار خون بالا، کنترل دیابت با ترب سفید، تقویت سیستم ایمنی بدن، بهبود عملکرد دستگاه تنفس، ریشه‌کن کردن قارچ، پیش‌گیری از سرطان، درمان مشکلات تیروئیدی، آب‌رسانی پوست و پاک‌کننده آن،[۳۳] افزایش اشتها و محرک روده‌ها،[۳۴] شناخته می‌شود.
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه ترب، سایت واژه‌یاب.
- ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۶۰ش، ص۲۱۶-۲۱۸.
- ↑ Candolle, Alphonse de, Origin of Cultivated Plants, 1989, p29-30.
- ↑ Candolle, Alphonse de, Origin of Cultivated Plants, 1989, p31.
- ↑ فردیناند، یک روز از زندگانی داریوش، ۱۳۱۴ش، ص26.
- ↑ Laufer, Sino - Iranica, 1919, p574.
- ↑ قزوینی، عجایب المخلوقات، ۱۳۶۱ش، ص۲۶۵.
- ↑ بسحاق‌اطعمه، کلیات، ۱۳۸۲ش، ص279.
- ↑ فاضل هروی، ارشاد الزراعه، ۱۳۴۶ش، ص131
- ↑ جامع الصنایع، ۱۳۸۹ش، ص32-33.
- ↑ مؤید محسنی، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، ۱۳۸۶ش، ص۴۲۱.
- ↑ مؤید محسنی، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، ۱۳۸۶ش، ص۴۳۶.
- ↑ سیلوا ای فیگروا، سفرنامه، ۱۳۶۳ش، ص272؛
واله، سفرنامه، ۱۳۸۱ش، ج1، ص389-390؛
پولاک، سفرنامه، ۱۳۶۱ش، ص360؛
دیولافوا، سفرنامه، ۱۳۳۲ش، ص163. - ↑ Thiselton Dyer, The Folklore of Plants, 1889, p63.
- ↑ انجوی شیرازی، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، ج2، ۱۳۵۴ش، ص2.
- ↑ کرزبر یاراحمدی، فرهنگ مردم بروجرد، ۱۳۸۸ش، ص۲۵۴.
- ↑ آقاجمال خوانساری، عقاید النساء و مرآت البلهاء، ]بی‌تا[، ص18-19.
- ↑ خلعتبری لیماکی، فرهنگ مردم تنکابن، ۱۳۸۷ش، ص۱۶۵.
- ↑ صفی‌نژاد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، ۱۳۵۵ش، ص۴۳۷-۴۳۸.
- ↑ بیرجندی، معرفت فلاحت، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۸.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، ۱۳۴۶ش، ص۲۰۹.
- ↑ طباطبایی اردکانی، فرهنگ عامۀ اردکان، ۱۳۸۱ش، ص۶۹۵.
- ↑ اسدیان خرم‌آبادی، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۲۷۰.
- ↑ شهشهانی، چهارفصل آفتاب، ۱۳۶۶ش، ص۲۹۲.
- ↑ اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص324.
- ↑ جمالی‌یزدی، فرخ‌نامه، ۱۳۴۶ش، ص۱۵۱؛
شهری، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ۱۳۶۷ش، ج3، ص722. - ↑ Theophrastus, Enquiry into Plants, 1916, V. II, P63-65, 72-73. Herodotus, The History, 1890, V.II, P125.
- ↑ Celsus, De Medicina, 1971, V. I, P3 & V.IV, P.12.
- ↑ ابن‌سینا، القانون، ج1، ۱۴۰۸ق، ص688.
- ↑ جرجانی، ذخیرۀ خوارزمشاهی، ج3، ۱۳۸۲- ۱۳۸۴ش، ص39.
- ↑ جمالی‌یزدی، فرخ‌نامه، ۱۳۴۶ش، ص۱۵۱.
- ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۶۰ش، ص۲20-221.
- ↑ «39 خواص عالی ترب»، سایت نمناک.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه ترب، سایت واژه‌یاب.
منابع
- «39 خواص عالی ترب»، سایت نمناک، تاریخ بازدید: 18 اردیبهشت 1401ش.
- آقاجمال خوانساری، محمد، عقاید النساء و مرآت البلهاء، به‌تحقیق محمود کتیرایی، تهران، طهوری، ]بی‌تا[.
- ابن‌سینا، القانون، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
- اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۴۴ش.
- اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، مرکز مردم‌شناسی ایران، ۱۳۵۸ش.
- انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۴ش.
- بسحاق‌اطعمه، احمد، کلیات، به‌تحقیق منصور رستگار فسایی، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۲ش.
- بیرجندی، عبدالعلی، معرفت فلاحت، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۷ش.
- پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۱ش.
- جامع الصنایع، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۹ش.
- جرجانی، اسماعیل، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به‌تحقیق محمدرضا محرری، تهران، المعی، ۱۳۸۲- ۱۳۸۴ش.
- جمالی یزدی، مطهر، فرخ‌نامه، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، فرهنگ ایران زمین، ۱۳۴۶ش.
- خلعتبری لیماکی، مصطفى، فرهنگ مردم تنکابن، تهران، پازینه، ۱۳۸۷ش.
- دیولافوا، ژان، سفرنامه، ترجمۀ فره‌وشی، تهران، خیام، ۱۳۳۲ش.
- زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۰ش.
- سیلوا ای فیگروا، گارثیا، سفرنامه، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو، ۱۳۶۳ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۴۶ش.
- شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، رسا، ۱۳۶۷ش.
- شهشهانی، سهیلا، چهارفصل آفتاب، تهران، توس، ۱۳۶۶ش.
- صفی‌نژاد، جواد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۵ش.
- طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامۀ اردکان، تهران، شورای فرهنگ عمومی استان یزد، ۱۳۸۱ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 18 اردیبهشت 1401ش.
- کرزبر یاراحمدی، غلامحسین، فرهنگ مردم بروجرد، به‌تحقیق علی آنی‌زاده، تهران، طرح آینده، ۱۳۸۸ش.
- فاضل هروی، ارشاد الزراعه، به‌تحقیق محمد مشیری، تهران، کتابخانه مجلس، ۱۳۴۶ش.
- فردیناند، یک روز از زندگانی داریوش، ترجمۀ صادق رضازاده شفق، تهران، مجلس شورای ملی، ۱۳۱۴ش.
- قزوینی، زکریا، عجایب المخلوقات، به‌تحقیق نصرالله سبوحی، تهران، کتابخانه مرکزی، ۱۳۶۱ش.
- مؤید محسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۶ش.
- واله، پیترو دلا، سفرنامه، ترجمۀ محمود بهفروزی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۸۱ش.
- Candolle, Alphonse de, Origin of Cultivated Plants, New York, 1989.
- Celsus, A. C., De Medicina, tr. W. G. Spencer, Cambridge / Massachusetts, 1971.
- Herodotus, The History, tr. G. C. Macaulay, New York, 1890.
- Laufer, B., Sino - Iranica, Chicago, 1919.
- Theophrastus, Enquiry into Plants, tr. A. Hort, London, 1916.
- Thiselton Dyer, T. F., The Folklore of Plants, New York, 1889.