تربت حیدریه (شهرستان)؛ از شهرستان‌های استان خراسان رضوی.
شهرستان تربت حیدریه، دارای مساحت 3,672 کیلومتر مربع و جمعیت 224,000 نفری (مطابق سرشماری 1395ش) است.
همسایگان
این شهرستان، از شمال به شهرستان‌های مشهد و نیشابور، از شرق به شهرستان زاوه، از جنوب به شهرستان‌های رشتخوار و مهولات و از غرب به شهرستان کوهسرخ می‌رسد.[۱]
تقسیمات کشوری
براساس آخرین تقسیمات کشوری، این شهرستان دارای 4 بخش (مرکزی، بایگ، کدکن و جلگه‌رخ) و 4 شهر (تربت حیدریه، بایگ، کدکن و رباط سنگ) است.
جغرافیا
جغرافیای این شهرستان، دارای دو بخش جلگه‌ای و کوهستانی است. بخش‌های شمالی این شهرستان دارای بلندی‌ها و ناهمواری‌هایی همچون کوه‌های «چهل تن»، «چهل مَن»، «تیغ سرخ»، «پَتوکته» و «جونگاه»[۲] بوده و بخش‌های جنوبی آن را جلگه‌های متعددی در بر گرفته‌اند.[۳]
منابع آبی
از جمله منابع آبی این شهرستان می‌توان به رودخانه‌های فصلی یا خشک‌رودهایی اشاره کرد که تنها در فصل بارش، آب دارند، مانند رودهای «تنگل آقاسو»، «چشمه یاقوت»، «داغی»، «دربند»، «سالاری» و «کدکن».[۴]
اقلیم
آب‌وهوای شهرستان تربت حیدریه، در مناطق کوهستانی آن، معتدل و مایل به سرد بوده و در مناطق دشتی آن نیز معتدل است. از نظر میزان بارندگی، این شهرستان، از جمله مناطق کم‌بارش در ایران به‌شمار می‌آید.[۵]
بحران
متخصصان بر این باورند که شهرستان تربت حیدریه، یکی از بحرانی‌ترین شهرهای استان خراسان رضوی در زمینه کم‌آبی است. کاهش بارندگی و کِشت محصولات کشاورزی که به آب فراوانی نیاز دارند، منجر به رد شدن این شهرستان از مرز بحران آبی و رسیدن به مرز تنفس شده است. محققان، لزوم تغییر اقتصاد این شهرستان از کشاورزی به خدمات و گردشگری و نیز تغییر شیوه‌های کشاورزی را از جمله راه‌های برون‌رفت تربت حیدریه از بحران آب می‌دانند.[۶] همچنین، این شهرستان، بر روی گسل‌های زلزله‌خیز واقع شده و به‌صورت تقریبی هر 4 سال یکبار، زلزله‌ای با میانگین 4.7 ریشتر، در این منطقه رخ می‌دهد. منابع و اسناد تاریخی، از وقوع زلزله‌هایی بسیار مخرب در این شهرستان سخن گفته‌اند.
اقتصاد
اقتصاد، در شهرستان تربت حیدریه، بر پایه کشاورزی و دام‌داری استوار است. کشاورزی در این منطقه، به دو صورت مکانیزه و سنتی صورت گرفته و از جمله محصولات تولیدی آن‌ها می‌توان به زعفران، گندم، جو، چغندر قند، یونجه و برخی محصولات باغی اشاره کرد. این منطقه با تولید بیش از 50 تن زعفران خشک، رتبه اول تولید زعفران در جهان را دارد. بخش دام‌داری در این شهرستان، به‌واسطه داشتن چراگاه‌ها از اهمیتی خاص برخوردار است. پرورش کرم ابریشم و تولید صنایع دستی مانند نمدمالی، بافت قالی و قالیچه، آهنگری، مسگری، حصیربافی، مصنوعات چرمی و چله‌کشی ابریشم در این منطقه، از رواج بسیاری برخوردار است. از جمله معادن طبیعی مهم در این شهرستان نیز می‌توان به معادن کرومیت، سنگ آهک و سنگ‌های ساختمانی اشاره کرد که بازار کار خوبی را در این خطه ایجاد کرده‌اند.[۷]
پیشینه
کشف آثاری از زیستگاه‌های انسانی در هزاره پنجم پیش از میلاد، در این منطقه[۸] و نیز بقایای آتشکده‌ای 4 طاقی و دو قلعه تاریخی به‌نام‌های قلعه دختر و قلعه پسر در دو قسمت این آتشکده که منتسب به دوران ساسانیان است[۹] نشان از دیرینگی منطقه‌ای دارد که امروزه، تربت حیدریه نامیده می‌شود. همچنین بر اساس منابع تاریخی کهن، زاوه از جمله بخش‌های تابع نیشابور بوده است.[۱۰] در سده‌ی نخست ظهور اسلام، گروهی از زردشتیان سنجان (از توابع زاوه)، به‌منظور حفظ دین و آیین خود، به جزیره هرمز رفته و در نهایت به گجرات هند مهاجرت کردند.[۱۱] در منابع تاریخی سده 6ق، از زاوه به‌عنوان روستایی از توابع پوشنگ، در میان هرات و نیشابور یاد شده است.[۱۲] در سده 7ق، در پی حمله لشکریان مغول به زاوه، مردم آن منطقه، ابتدا در برابر حمله مغول مقاومت کرده و دروازه‌های شهر را به روی مغولان بستند. لشکر مغول اما، شهر را محاصره و پس از مدتی دست به کشتار و غارت بی‌رحمانه‌ی مردم در این شهر زدند.[۱۳] اما این شهر، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خود، خیلی زود به آبادانی گذشته خود دست یافت. در سده 8ق، در پی زمین‌لرزه‌ای که در منطقه خواف روی داد، بیماری‌های واگیردار موجب مرگ 11 هزار تن از اهالی زاوه شد.[۱۴]
مورخان سده 8ق به دژ گِلین و مستحکم این منطقه، تعدد روستاها، رودخانه و کاریزی که آب شرب مردم را تأمین می‌کرد، محصولاتی همچون ابریشم، انگور، پنبه و میوه‌های فراوان آن و همچنین به مزار شیخ قطب‌الدین حیدر در زاوه اشاره کرده‌اند.[۱۵] در سده 9ق، از این منطقه به‌عنوان یکی از توابع ولایت هرات یاد شده است. قریه‌ای که مزار قطب‌الدین حیدر در آن قرار داشته نیز «تربت مقدس» نام داشته است.[۱۶] در دوره صفویان، این منطقه به‌دلیل قرار گرفتن بر سر راه هرات و نیشابور، همواره مورد تاخت‌وتاز ازبک‌ها، ترکمن‌ها و دیگر اقوام بوده است. در منابع تاریخی بر‌جای‌مانده از آن روزگار، از این منطقه با نام‌های «حصار تربت» و «قلعه تربت» یاد شده است.[۱۷]
در دوره حکومت قاجاریان، این منطقه تحت حاکمیت اسحاق‌خان قرایی (از طایفه قرایی) بود و او به‌منظور حفظ این شهر از حمله دشمنان، به بازسازی برج و باروی آن پرداخت، کاروان‌سرایی در آن بنا کرد و شهر به قلعه‌ای مربعی‌شکل تبدیل شد. پس از آن، شهر نوبنیاد تربت حیدریه، به‌نام «تربت اسحاق‌خان» شناخته می‌شد.[۱۸] تربت حیدریه در دوران مشروطه، با کش و قوس‌های فراوانی روبه‌رو بود و پس از آن نیز در پی شروع جنگ جهانی اول، برای مدتی به صحنه رقابت دولت‌های روس، انگلیس و آلمان تبدیل شد. دولت‌های روس و انگلیس در تلاش بودند تا از حضور آلمان‌ها در نواحی مشهد، تربت حیدریه، فردوس و بیرجند بکاهند.[۱۹] در همین راستا و به‌سبب موقعیت راهبردی این منطقه، این دو دولت، در تربت حیدریه، کنسولگری‌هایی را راه‌اندازی کردند.[۲۰]
پانویس
- ↑ اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، ۱۳۸۳ش، ص۱۰۸.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، ۱۳۷۹ش، ج4، ص31 و 46 و 49 و 60-61.
- ↑ خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص۲۳۴-۲۳۵ و ۲۴۰.
- ↑ افشین، رودخانه‌های ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص۳۵۴-۳۵۵ و ۳۵۶ و ۳۵۸ و ۳۶۹.
- ↑ جعفری، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، ۱۳۷۹ش، ص۲۸۷.
- ↑ «تربت حیدریه در قله بحران آب»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، تربت حیدریه، ج43، ۱۳۶۳ش، ص۴۱-۴۲.
- ↑ «شهرستان تربت حیدریه»، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی.
- ↑ مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ، ۱۳۴۹ش، ص84.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۴۰۷ق، ص۵۶۸؛ مقدسی، احسن‌التقاسیم، ۱۹۰۶م، ص۳۰۰.
- ↑ پورداود، ایرانشاه، ۱۹۲۵م، ص۲-۲۶؛ زرین‌کوب، تاریخ ایران بعد از اسلام، ۱۳۶۸ش، ص۳۷۶-۳۷۷.
- ↑ سمعانی، الانساب، ۱۴۰۸ق، ج3، ص124.
- ↑ جوینی، تاریخ جهانگشای، ۱۳۲۹ق، ج1، ص113؛
وصاف، تاریخ، ۱۳۴۶ش، ص۳۲۱. - ↑ فصیح خوافی، مجمل فصیحی، ۱۳۳۹ش، ج3، ص51-53.
- ↑ حمدالله مستوفی، نزهة‌القلوب، ۱۳۳۱ق، ص154.
- ↑ حافظ ابرو، تاریخ (بخش جغرافیای خراسان)، ۱۹۸۲م، ص۴۱.
- ↑ روملو، احسن التواریخ، ۱۳۵۷ش، ص۵۵۲؛
اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، ۱۳۵۰ش، ج1، ص284؛
خواندمیر، حبیب‌السیر، ۱۳۳۲ش، ج4، ص251؛
خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص59. - ↑ زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، ۱۳۲۲ق، ص۲۱۸-۲۱۹؛
اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص670-671. - ↑ خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص130-131.
- ↑ خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص132.
منابع
- اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش.
- اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۳ش.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
- افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، وزارت نیرو، ۱۳۷۳ش.
- بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به‌تحقیق عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، مهد تاریخ العلوم العربیه و الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- پورداود، ابراهیم، ایرانشاه، بمبئی، بی‌نا، ۱۹۲۵م.
- «تربت حیدریه در قله بحران آب»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 1 اردیبهشت 1394ش.
- جعفری، عباس، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
- جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به‌تحقیق محمد قزوینی، لیدن، بی‌نا، ۱۳۲۹ق.
- حافظ ابرو، عبدالله، تاریخ (بخش جغرافیای خراسان)، به‌تحقیق درتئا کراوولسکی، ویسبادن، بی‌نا، ۱۹۸۲م.
- حمدالله مستوفی، نزهة‌القلوب، به‌تحقیق لسترنج، لیدن، بی‌نا، ۱۳۳۱ق.
- خسروی، محمدرضا، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶ش.
- خواندمیر، حبیب‌السیر، تهران، مؤسسه لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۳۲ش.
- روملو، حسن، احسن التواریخ، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، بابک، ۱۳۵۷ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۸ش.
- زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، تهران، حقیقت، ۱۳۲۲ق.
- سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به‌تحقیق عبدالله عمر باردوی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
- «شهرستان تربت حیدریه»، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1401ش.
- فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، تربت حیدریه، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۶۳ش.
- فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۹ش.
- فصیح خوافی، احمد، مجمل فصیحی، به‌تحقیق محمود فرخ، مشهد، کتاب‌فروشی باستان، ۱۳۳۹ش.
- مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ۱۳۴۹ش.
- مقدسی، محمد، احسن‌التقاسیم، به‌تحقیق دخویه، لیدن، بی‌نا، ۱۹۰۶م.
- وصاف، تاریخ، تحریر عبدالمحمد آیتی، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۶ش.