حضرت معصومه

حضرت فاطمه معصومه؛ دختر امام موسی کاظم و خواهر امام رضا.

نام حضرت معصومه، فاطمه است. پدرش موسی ‌بن ‌جعفر، امام هفتم شیعیان و مادرش نجمه خاتون، مادر امام هشتم است. او برترین دختر امام کاظم (ع) دانسته شده و در میان فرزندان او پس از امام رضا، کسی هم‌پای فاطمه معصومه (س) نبوده است. شیخ مفید، در کتاب الارشاد، در میان دختران امام کاظم، از دو دختر به نام‌های فاطمه کبری و فاطمه صغری نام برده و ابن‌‌جوزی، از علمای اهل‌سنت در قرن ششم قمری، به چهار دختر با نام فاطمه، در میان دختران امام کاظم اشاره کرده، که به فواطم اربعه مشهور بودند. در منابع تاریخی اطلاعات زیادی درباره زندگی‌نامه فاطمه معصومه، از جمله تاریخ تولد و وفات، میزان عمر، این که چه زمانی از مدینه حرکت کرده و آیا پیش از شهادت امام رضا فوت کرده یا پس از آن، ثبت نشده است.

در منابع تاریخی کهن و همچنین در منابع قدیمی شیعه، تاریخ ولادت و وفات فاطمه معصومه ذکر نشده است و آنچه امروزه به عنوان تاریخ ولادت او (اول ذی‌القعده سال ۱۷۳ق) و تاریخ وفات او (دهم یا دوازدهم ربیع‌‌الثانی سال ۲۰۱ق) معروف شده است، برگرفته از کتاب نورالآفاق نوشته جواد شاه‌عبدالعظیمی است که در سال 1343ق نگارش شده است. به اعتقاد برخی، فاطمه معصومه در ده سالگی پدرش را از دست داد. بر پایۀ کتاب تاریخ قم، فاطمه معصومه در سال ۲۰۱ق، به دعوت‌ برادرش امام رضا از مدینه راهی ایران شد. بر اساس نقل برخی تاریخ‌پژوه شیعه، دلیل مسافرت فاطمه معصومه به ایران، به همراه 22 نفر از برادران، از جمله فضل، جعفر، هارون و قاسم و برادرزادگان و سایر علویان، نامه‌ای از امام رضا بود که در آن، از فاطمه معصومه خواسته بود تا نزد وی، به خراسان برود. اما او در میان راه، در ساوه بیمار شد و درگذشت. بنابر روایتی، وی به درخواست اهالی قم، از ساوه، روانۀ آن شهر شده و در روز ۲۳ ربیع‌الاول در میان استقبال بی‌نظیر مردم، به قم وارد و در خانۀ موسی بن خَزْرَج اَشعری سُکنی گزید. وی، طی مدتی که در قم بود، عبادتگاهی داشت، که بعدها به بیت‌النور مشهور گشت؛ اما پس از تحمل هفده یا نوزده روز بیماری، دنیا را وداع گفت. برخی بر این باورند که فاطمه معصومه در ساوه مسموم شده است. پس از وفات فاطمه معصومه، زنان آل‌سعد از اشعریان قم، وی را غسل داده، کفن کرده و جنازه‌اش را در باغی به نام بابِلان (حرم کنونی)، از باغ‌های ساحلی موسی بن خَزرَج، دفن کردند.

القاب فاطمه معصومه

علاوه بر معصومه، که مشهورترین لقب فاطمه است، و از روایتی منتسب به امام رضا اخذ شده است، او را با القاب دیگری مانند کریمه اهل ‌بیت، شفیعه، عالمه، محدثه، رشیده، تقیه، نقیه، طاهره، حمیده، سیده، رضیه، مرضیه و اخت‌الرضا نیز یاد کرده‌اند.

ازدواج فاطمه معصومه

به نوشته کتاب ریاحین الشریعه، معلوم نیست که فاطمه معصومه ازدواج کرده است یا نه؟ و آیا فرزند داشته است یا خیر؟ البته مشهور است که فاطمه معصومه هرگز ازدواج نکرده است. دلایلی نیز برای ازدواج‌ نکردن وی ذکر شده است، ازجمله گفته‌اند او از آن جهت که برایش همتایی پیدا نشد، ازدواج نکرد. برخی پژوهشگران، بر این باورند که خفقان اجتماعی در دورۀ خلافت هارون‌الرشید، فرصت و جرأت را از مسلمانان برای ازدواج با دختران امام کاظم، سلب کرده بود. در آن دوره، حتی رفت‌وآمد به خانه امام کاظم، شدیداً کنترل می‌شد.

فضایل فاطمه معصومه

فاطمه معصومه در دامان امامت تربیت یافته و دختر امام، خواهر امام و عمّۀ امام است. مادر او نیز بانویی بافضیلت و از اسوه‌های تقوی و شرافت بوده است. فاطمه معصومه از راویان حدیث بوده و به «محدّثه» شهرت داشت. در سلسله سند چند حدیث، نام فاطمه معصومه به چشم می‌خورد، که حاکی از مقام علمی وی می‌باشد. او در میان زنان مدینه، به ترویج مباحث علمی و احادیث نبوی، به ویژه در نقل روایات مستند و احادیث معتبر در مورد فضایل امام علی و عاشورا و استمرار ولایت، کوشا بود. پنج حدیث از فاطمه معصومه نقل شده است؛ این احادیث، دربارۀ غدیر، شیعۀ علی، دوستی آل‌محمد و طهارت ائمه است و علامه امینی در کتاب الغدیر به بعضی از آن‌ها، از جمله حدیث غدیر، استناد کرده است.

فعالیت‌های اجتماعی فاطمه معصومه

فاطمه معصومه در شرایطی که خفقان عجیبی توسط دستگاه حکومت بر جامعه حاکم بود، زندگی می‌کرد. او در چنین شرایطی، با انجام فعالیت‌های اجتماعی در مسیر اهداف پدرش، که در نهایت، هدایت مردم بود، گام برمی‌داشت. مرجعیت علمی و پاسخگویی به سؤالات، نقل حدیث و فعالیت سیاسی، از جمله تلاش‌های وی بوده است.

زیارت فاطمه معصومه

شیعیان، فاطمه معصومه را بزرگ می‌دارند و برای زیارت او اهمیت قائل‌اند. امام ششم، قم را حرم اهل‌بیت دانسته است که فاطمه دختر موسی بن جعفر در آن دفن می‌شود. از امام صادق روایت شده که فاطمه معصومه همه شیعیان را شفاعت می‌کند. در فرازی از زیارت‌نامه فاطمه معصومه، به دلیل مقام و جایگاه او نزد خداوند، از وی درخواست شفاعت شده است. امام رضا، زیارت فاطمه معصومه را همسان زیارت خود معرفی کرده و بهشت را پاداش زائری دانسته که جایگاه والای فاطمه معصومه را درک کرده باشد. امام جواد نیز به زائر فاطمه معصومه در قم، وعده بهشت داده است. یکی از خصوصیات زیارت‌نامه فاطمه معصومه، مأثوره بودن آن است. در منابع، سه زیارت برای فاطمه معصومه نقل شده، که سند یکی از آنها معتبر است. جعفر بن ‏محمد بن قولویه، صاحب کتاب کامل‏الزّیارات، باب صدوششم کتاب خود را به زیارت فاطمه معصومه اختصاص داده است. شیخ صدوق نیز در کتاب عیون ‏اخبار الرّضا، باب شصت‌وهفت کتاب را به فضیلت زیارت فاطمه معصومه اختصاص داده است. علامه مجلسی در کتاب‌های زادالمعاد، بحارالانوار و تحفةالزائر، زیارت‌نامه‌ای به نقل از امام رضا برای فاطمه معصومه آورده است. البته او در تحفة الزائر، پس از ذکر زیارت‌نامه، احتمال داده است که متن آن، ادامۀ حدیث امام رضا نباشد و علما آن را افزوده باشند. برخی نیز بر این باورند که احتمال دارد بخش‌هاي انتهايي زيارتنامه -نه همۀ آن- توسط علما نگاشته شده باشد. این زیارت‌نامه، با 34 مرتبه الله اکبر، ۳۳ مرتبه سبحان الله و ۳۳ مرتبه الحمدلله، آغاز می‌شود. فاطمه زهرا و فاطمه معصومه، تنها زنانی‌ هستند که زیارت‌نامه مأثور (زیارت‌نامه‌ای که سند آن به امام می‌رسد) دارند.

جایگاه فاطمه معصومه نزد علمای شیعه

علمای شیعه، جایگاه والایی برای فاطمه معصومه قائل‌اند و همواره به تعظیم مقام والای او پرداخته‌اند. به اعتقاد محمدتقی شوشتری، از علمای علم رجال در قرن چهاردهم شمسی، در میان فرزندان فراوانِ امام کاظم، پس از امام رضا، کسی هم‌تراز فاطمه معصومه نیست. ملاصدرا که از حکما و علمای بزرگ دوره صفوی است، هرگاه با مشکلات پیچیدۀ علمی روبرو می‌شد، به فاطمه معصومه متوسل می‌شد. شیخ عباس قمی، او را برترینِ دختران موسی بن جعفر دانسته است. آیت‌الله بروجردی، با تجلیل و احترام ویژه، فاطمه معصومه را در پیشگاه خدا واسطه قرار می‌داد. او حتی در ملاقات با سران کشورهای مسلمان، به گونه‌ای عمل می‌کرد که جایگاه حرم فاطمه معصومه، مورد توجه باشد. آیت‌الله گلپایگانی، همواره بعد از نماز صبح، به زیارت فاطمه معصومه می‌رفت و در کنار مرقد او به مناجات می‌پرداخت. میرزا جواد ملکی تبریزی، که در عرفان، نامور بود، اهتمام ویژه‌ای به زیارت روزانه فاطمه معصومه داشت. آیت‌‌الله مرعشی نجفی، با استناد به خوابی از پدرش، زیارت فاطمه معصومه را همسان زیارت فاطمه زهرا می‌دانست. تکریم و زیارت فاطمه معصومه، اختصاص به شیعیان نداشته، و اهل سنت و علما و دانشمندان آنان نیز به زیارت فاطمه معصومه می‌روند.

تأثیر حضور فاطمه معصومه بر ساختار شهری و گسترش قم

به دنبال هجرت فاطمه معصومه به قم، هنوز قرن سوم به پايان نرسيده بود، كه قم مركز تشيّع امامي شد. قم، از نظر شهری، آن‌طور که یعقوبی نوشته است، دو قسمت بوده که با رودخانه جدا می‌شدند؛ امّا به‌خاطر دفن فاطمه معصومه در این شهر و به واسطۀ موقعیت ممتاز فاطمه معصومه در میان دیگر امام‌زادگان، وضع این شهر به کلی تغییر یافت و به تدریج، از شمال شرقی به جنوب غربی، که محل دفن آن حضرت بود، گسترش پیدا کرد، به طوری که حرم فاطمه معصومه، که در بیرون از شهر قرار داشت، در مرکز شهر و در آبادترین قسمت آن قرار گرفت. تأثیر دیگر حضور فاطمه معصومه در قم، توجه پادشاهان و اُمرا و طبقات گوناگون مردم به این شهر و کوچ بسیاری از افراد، برای اقامت در آن است. همچنین، پس از اقامت و رحلت فاطمه معصومه در قم، تنی چند از فرزندزادگان امام حسن و امام حسین و موسی بن‏جعفر و علی بن موسی الرضا و از فرزندان محمد حنفیه و زید بن علی و اسماعیل، فرزند امام صادق، از اطراف و اکناف، به قم روی آوردند. نخستين شخصيّت برجسته‌ای كه از سادات در قم ساكن شد، محمد، پسر موسي مُبَرقَع است كه به سال 256 هجري با خواهرانش به قم هجرت كرد. همچنین، وجود حرم فاطمه معصومه و گنبد طلا و کاشی‌کاری و گلدسته‌های زیبا و تاریخی، این شهر را جزوِ‌ شهرهای توریستی ایران قرار داده است، که هر سال، جهان‌گردان بسیاری را برای دیدن این آثار به این شهر می‌کشاند. امروزه شهر قم، بعد از مشهد، به دومين شهر زيارتي ايران و يكي از مهم‌ترين شهرهاي مذهبي در جهان اسلام تبدیل شده است، که در رونق علمی و توسعۀ شهر قم تأثيري عميق بر جاي گذاشته است. حضور فاطمه معصومه و وجود مزار وی در قم، موجب آغاز نهضت مدرسه‌سازی در قم شد. مدارس ديني بزرگی که هر یک به کتاب‌خانه‌هایی عظیم مجهز بود، در قم ساخته شد. مؤلف کتاب النقض، به مدارسی همچون مدرسۀ سعد صلت، اثيرالملك، سعيد عزالدين مرتضی، سيد زين‌الدين عبدالعزيز، سيد ظهيرالدين، سيد ابوالحسن كميج، سيد شمس‌الدين مرتضي، سيد مرتضي كبير، مدرسۀ سيد، جنب حرم مطهر فاطمه معصومه اشاره کرده است.

از سوی دیگر، سفارش ائمه به زیارت فاطمه معصومه، موجب شده شهر قم در میان شهرهای اسلامی، از توجه ویژه‌ای برخوردار گردد و پایگاه نهاد روحانیت شیعه شود. با روی‌آوری و توجه شیعیان به حرم فاطمه معصومه، شهر قم خاستگاه مکتب علمی مهمی در میان شیعیان شد و علمای ناموری در این مکتب، رشد کردند. از اواخر قرن دوم تا قرن چهارم، قم مهم‌ترين مركز علما و محدّثين شيعه بوده و عالمانی بزرگ از اصحاب و یاران ائمه به تدريس و نقل احاديث و تأليف و تصنيف اشتغال داشته‌اند. آنان كتب زيادي در علم كلام، علوم قرآن و تفسير، تاريخ ائمه و جميع ابواب فقه، به صورت تك‌نگاري و مجموعه‌هاي فقهي، به عنوان نوادر تدوين کردند. در این فرایند، قم به مرکز بزرگ علمی، فرهنگی و پژوهشی، در دنیا تبدیل شده و صدها مدرسه دینی و مرکز پژوهشی و کتابخانۀ تخصصی در این شهر برپا شده، که از فرهنگ و اندیشۀ شیعیان دفاع کرده و در پی گسترش میراث شیعه هستند.

آداب و رسوم قمی‌ها در ارتباط با حضرت فاطمه معصومه

حضرت فاطمه معصومه از آغاز ورود به شهر قم، مورد توجه و احترام اهالی قم و سپس تمام ایرانیان، بوده است. پس از درگذشت این بانو، ابتدا موسی بن خزرج بر مدفن فاطمه معصومه، سایبانی از حصیر و بوریا برافراشت و سپس، زینب، دختر امام جواد، به سال 256 قمری، اولین قُبّه را بر فراز قبر عمه‌اش بنا کرد. در سال 457ق، میرابوالفضل عراقی، وزیر طغرل سلجوقی، گنبد مرتفعي را بنا کرد. در روزگار صفویان، گنبد و بارگاه حضرت معصومه را مرتفع‎تر کردند و به کاشی آراستند. در سال 925ق شاه‌بیگم، دختر شاه اسماعیل اول، آن را دوباره بازسازی کرد و ایوان شمالی را ساخت. این مدفن، به‌تدریج به‌اندازه‌ای گسترش یافت که امروزه بعد از آستان قدس رضوی، باشکوه‌ترین و مشهورترین آرامگاه ایران است.

جایگاه بلند حضرت معصومه در فرهنگ ایرانیان موجب شده است که در طول تاریخ، پیکر بسیاری از علاقمندان اهل‌بیت در حرم آن بانو به خاک سپرده شود. در زیر گنبد، علاوه بر فاطمه معصومه، زینب، دختر امام جواد، میمونه و امّ محمّد، دختران موسی مبرقع و از نوادگان امام جواد و امّ‌اسحاق، که نزد فرزند موسى‏ مبَرقَع به خدمت اشتغال داشت، مدفون‌اند. شاه‌صفي (م1052ق)، شاه‌عباس دوم (م1077ق)، شاه‌سليمان (م1105ق) و شاه ‌سلطان‌حسين (م1115ق) از شاهان صفوی و فتحعلي‌شاه (م1250ق) و محمدشاه (م1264ق) از شاهان قاجار نیز در حرم فاطمه معصومه دفن شده‌اند. علمای بسیاری همچون قطب راوندي، شیخ فضل‌الله نوری، شهید مرتضی مطهری، شهيد اسدالله مدني، شهید محمد مفتح، شيخ عبدالكريم حائري (مؤسّس حوزۀ علمیۀ قم)، سید حسین بروجردي، سيد محمدتقي خوانساري، سيد صدرالدين صدر، سيد محمدرضا گلپايگاني، سيد احمد خوانساري، سيد رضا بهاءالديني، محمدتقی بهجت و سيد محمدحسین طباطبائي، در صحن و رواق‌های حرم حضرت معصومه خاک‌سپاری شده‌اند. از دیگر آداب قمی‌ها و بلکه ایرانیان، پناه بردن به حرم فاطمه معصومه در شرایط خاص اجتماعی بوده است که از آن با نام بست‌نشینی یاد می‌شود. بست‌نشيني در آستان فاطمه معصومه از قرن هفتم و هشتم هجری و پيش از دوران صفويه، معمول بوده است. شاه‌عباس دوم در صفر سال 1052ق، با فرمانی به بست‌نشيني در حرم حضرت معصومه، رسميّت بخشید. در اواخر دورۀ صفویه و در عهد زندیه و قاجاریه، مسألۀ بست‌نشيني، رونق گرفت و هر كس متهم مي‌شد يا مورد غضب قرار مي‌گرفت، به اين بارگاه پناه مي‌جُست. ناصرالدین شاه نیز، طی فرمانی، بست‌نشینی در حرم فاطمه معصومه را رسمی و قانونی اعلام کرد که البته این امر، گاهی موجب سوءاستفاده خاطیان و مجرمان می‌شد.

حرم فاطمه معصومه در مراسم مذهبی، اعیاد و عزاداری‌ها، محور اجتماعات بوده و هست. در شب عيد نوروز و هنگام تحويل سال، بسياري از مردم، به عنوان بزرگ‌ترين زيارت‌گاه استان قم، به زيارت فاطمه معصومه ‌رفته و دعاي معروف تحويل سال را مي‌خوانند. در ایام عزاداری و دهۀ اول محرم، در شهر قم، به دليل ويژگي‌هاي فرهنگي مذهبي آن نسبت به برگزاري مراسم دهه محرم، دقت و حساسيت خاصي وجود دارد. در اكثر نقاط، از روزهاي اول دسته‌جات عزاداري محلّه‌ها به طرف حرم حضرت معصومه حركت مي‌كنند. مركزيت حرم، همواره سبب هماهنگي در اين‌گونه حركت‌ها ‌شده است. در روز عاشورا، هيأت‌هاي عزادار با ترتيب خاصي از حسینیه‌ها و مساجد هر محله، با علاماتي ويژه، به سوي حرم فاطمه معصومه، كه مركز و محل اصلي عزاداری است، حركت مي‌‌کنند.

امروزه قمی‌ها برای بزرگداشت سالروز ورود فاطمه معصومه به قم، هر ساله با تجمع در خیابان امامزاده ابراهیم، به سمت حرم فاطمه معصومه حرکت می‌کنند. براساس اقوال تاریخی، کسی که فاطمه معصومه را در قم به منزل خود بُرد، موسی بن خزرج بود. بر این اساس، مردم قم، شخصی را با این عنوان شبیه‌سازی می‌کنند که با شتر، فاطمه معصومه را به منزل شخصی‌اش هدایت می‌کند. و در پایان، ضریح فاطمه معصومه را گلباران می‌کنند. در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، روز اول ذی‌القعده که سال‌روز تولد حضرت فاطمه معصومه دانسته می‌شود، به عنوان روز دختر نام‌گذاری شده است.

پانویس

منابع

ابن‌جوزی، تذکرة الخواص، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
ا‌بن‌قولویه، جعفر‌بن‌ محمد، كامل الزيارات، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۳۷۵ش.
استادی، رضا، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح ‌حال او»، نشریه نور علم، شماره ۵۰ و ۵۱، فروردین و تیر ۱۳۷۲ش.
اصغری‌نژاد، محمد، «نظرى بر اسامى و القاب حضرت فاطمه معصومه»، فرهنگ کوثر، ش۳۵، ۱۳۷۸ش.
امین، سید محسن، اعيان الشيعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، بی‌تا.
امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۷ش.
آیت‌اللهی، زهرا، زن، دین، سیاست، تهران، شورای فرهنگی و اجتماعی زنان، 1380ش.
بازن، مارسل، قم: شهر زیارتی و مرکز منطقه، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، شناخت‌نامه حضرت معصومه و شهر قم، قم، زائر، 1384ش.
بروجردي، سید حسین، جامع احاديث الشيعة، قم، منشورات مدينة العلم، بی‌تا.
پاک، محمدرضا، فرهنگ و تمدن اسلامی در قم قرن سوم، قم، ، زائر، چاپ اول، ١٣٨٤ش.
تستري، محمدتقي، الشريفي، محمود، تواريخ النبي و الآل، بی‌جا، بی‌نا، 1375ق.
حر عاملى، محمد بن الحسن، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات‏، بيروت‏، اعلمى‏، 1425ق.‏
حسینی، سید جواد، «راز عدم ازدواج حضرت معصومه»، فرهنگ کوثر، ش۶۹، فروردین ۱۳۸۶ش.
حسینی مرعشی شوشتري، قاضي نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، مکتبة آیت‌الله مرعشی نجفی، بی‌تا.
خطیبی کوشکک، محمد، «چلچراغ کرامت: نگاهی به زندگانی حضرت معصومه»، نشریه پیام، شماره 94، بهار ۱۳۸۸ش.
خواجویان، محمدکاظم، تاریخ تشیّع، مشهد، جهاد دانشگاهی مشهد، چاپ سوم، 1379ش.
داخل، سید‌‌حسن، من لایحضره الخطیب، تهران، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۱ش.
رنه دالمانی، هانری، از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، طاووس، 1378ش.
دوراند، ا. ر، سفرنامه دوراند، ترجمه علی‌محمد ساکی، لرستان، کتابفروشی محمدی، 1346ش.
رفیعی، محسن، نگرشی بر زیارت‌نامه حضرت فاطمه معصومه(س)، قم، زائر، 1384ش.
روزنامۀ وقایع اتفاقیه، تاریخ پنجم شهر جمادی الاول 1268ق، نمره پنجاه و ششم.
زمانی‌نژاد، علی‌اکبر، شناخت‌نامه قم و حضرت معصومه، قم، زائر، 1384ش.
سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به تصحیح جمشید کیان‌فر، تهران، اساطیر، ۱۳۸۰ش.
سجادی، «آستانه حضرت معصومه»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش.
سيد كباري، ‌سيد عليرضا، مسند فاطمه معصومه، قم، زائر، ۱۳۷۵ش.
شرافت، امیرحسین، «کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه و مکانت فرهنگی قم»، نشریه وقف: میراث جاوید، ش۵۲، ۱۳۸۴ش.
شورای مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، تقویم رسمی کشور، سال ۱۳۹۸ هجری شمسی.
شوشتری، محمدتقی، تواریخ النبی و الآل، تهران، بی‌نا، ۱۳۹۱ق.
صدرائی خوئی، علی، فاطمه معصومه و تاریخ و فرهنگ قم، قم، زائر، ۱۳۸۴ش.
صدوق ، محمد بن علی، الأمالي، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
صدوق، محمد بن علی، عيون أخبار الرضا، بیروت، منشورات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۴ق.
طبرسي، فضل بن حسن، إعلام الوري بأعلام الهدی، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، ۱۳۳۸ق.
طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الإمامة، قم، بعثت، ۱۴۱۳ق.
عاملی، سید جعفر مرتضی، الحیاة السیاسیة للإمام الرضا، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، ۱۴۰۳ق.
عرب، کاظم، قم در آیینه میراث، قم، سازمان میراث فرهنگی، 1382ش.
فاطمی، سیدحسین، جامع الدرر، تهران، امیر کبیر، 1384ش.
فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، زائر، 1386ش.
فیض قمی، عباس، گنجینه آثار قم، مهر، ۱۳۴۹ش.
قرشی، باقرشریف، حياة الإمام الرضا، قم، سعید بن جبیر، ۱۳۸۰ش.
قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض. به اهتمام سید جلال الدین محدث، تهران، آبین مهر، 1358ش.
قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی، تصحيح سيد جلال‌الدين، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
قمی، حسن بن محمد، ریاض الأنساب: تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله ‌مرعشی نجفی، 1385ش.
قمی، شیخ عباس، الكُني و الألقاب، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1350ش.
قمی، عباس، سفینة البِحار و مدینةُ الحِکَم و الآثار مع تطبیق النُّصوصِ الواردة فیها علی بِحارالأنوار، تهران، سینایی، 1344ش.
قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۲۲ق.
کاتوزیان، محمدعلي بن حسين بن علي بن بهاءالدين، أنوارالمُشَعشَعين، قم، 1327ق.
کریمی جهرمی، علی، بانوی ملکوت، قم، راسخون، بی‌تا.
كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي، تهران، ولي عصر، 1375ش.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
مجلسی،‌ محمدباقر، تحفةالزائر،‌ تحقیق و تصحیح مؤسسه امام هادی، قم، مؤسسه امام هادی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، تصحیح علاءالدین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۳ق.
محلاتی، ذبیح‌الله، ریاحین الشریعة، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۶۸ش.
محمدي اشتهاردي، محمد، حضرت معصومه، چشمۀ جوشان كوثر، تهران، مطهّر، چاپ سوم، 1388ش.
محمدی اشتهاردی، محمد، حضرت معصومه، فاطمه دوم، قم، علّامه، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
محمدی اشتهاردی، محمد، «حضرت معصومه اختر تابان آل ‌محمد»، در نشریه پاسدار اسلام، شماره ۱۷۷، شهریور ۱۳۷۵ش.
مدرسي طباطبائي، حسين، تربت پاكان، قم، مهر، 1355ش.
مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
مقیسه، حسین، «پژوهشی در زیارت‌نامه فاطمه معصومه»، در نشریه فرهنگ کوثر، شماره 25، فروردین 1378ش
مهدی‌پور، علی‌اکبر، زندگانی کریمۀ اهل‌بیت، قم، حاذق، ۱۳۸۴ش.
مهدی‌پور، علی‌اکبر، کریمۀ اهل ‌بیت، قم، حاذق، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
نائینی اردستانی کچوئی قمی، محمد علی، أنوارالمُشَعشَعین فی ذکر شرافة قم و القمُّیِّین، تصحیح محمد انصاری قمی، قم، کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۸۱ش.
ناصرالشریعه، محمدحسین، تاریخ قم، قم، رهنمون، 1350ش و قم، دارالفکر، 1383ش.
نجاشي، احمد بن علی، رجال نجاشي، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1416ق.
نمازي شاهرودي، علي، مستدرك سفينة البِحار، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
نوري، حسين، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آلِ البيت لإحياء التراث، چاپ اول، 1408ق.
وحیدقزوینی، محمدطاهر، عباس‌نامه، اراک، کتابفروشی داودی، 1329ش.
هاشمی، ابوالحسن، سیدة عُشّ آل محمد، قم، المؤلف، 1416ق.
یعقوبی، احمد، البلدان، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴22ق.