شهر غلغله
شهر غلغله؛ از شهرهای باستانی ولایت بامیان در افغانستان.
شهر غُلْغُلَه مجموعه بقایای معماری و باستانی یک محوطه تاریخی در مرکز بامیان است. بقایای این شهر حدود چهار تا پنج هکتار وسعت دارد و روی تپه‌ای سنگی و مخروطی شکل با ارتفاع ۱۰۰ تا ۱۵۰ متر، در منطقۀ سیدآباد (سعیدآباد) مقابل مجسمه‌های تخریب شده بودا واقع شده است.
نام‌گذاری
برخی افراد محلی بر این باور هستند که هنگام ساختن این شهر کارگران آن باید همزمان با فریاد و هلهله مسئولان، در محل کار خود حاضر می‌شدند و کارگر، در صورت تأخیر گردن زده می‌شد و سرش را در میان دیوار می‌گذاشتند. پس از ساخته شدن شهر، نام آن را «غلغله» گذاشتند.[۱] برخی دیگر معتقدند چنگیزخان و سپاهیانش پس از تسلط بر شهر، دست به کشتار وسیع مردم زدند و از هر گوشه فریاد، گریه، زاری و هلهله بلند شد. به همین خاطر نام «غلغله» (به معنی غوغا و فریاد) بر آن نهادند.[۲]
تاریخچه
قدمت این شهر تاریخی به قرن ششم هجری برمی‌‌گردد. در گذشته از آن با نام‌های «بامیان» و «بالا حصار بامیان» یاد می‌شده است.[۳] این شهر از یادگاری‌های مسلمانان در بامیان است؛ زیرا بامیان پیش از ورود اسلام یکی از مهمترین مراکز بودایی بوده که سیاحان زیادی جهت مشاهده مجسمه‌های مشهور بودا به آن‌جا می‌آمدند. هنگامی که نفوذ سیاسی غوریان بر این دیار گسترش یافت و مسلمانان وارد این مناطق شدند درصدد برآمدند شهر و مرکزی به سبک اسلامی احداث کنند. این شهر توسط ملک فخرالدین مسعود بن حسین شنسبی ساخته شد که از آن به عنوان مرکز حکومت استفاده می‌کرد.[۴]
بعد از سقوط دولت شنسبانی‌های غوری توسط خوارزمشاهیان، بین سال‌های ۶۰۷ تا ۶۱۰ ق، شهر غلغله مرکز فرمانروایی جلال‌الدین خوارزمشاه بود.[۵] در پی حملۀ مغول‌ها، امرای خوارزمشاهی از شهر غلغله دفاع می‌کردند.[۶] چنگيزخان از مسیر درۀ شكاری به بامیان حمله کرد. او در نقطۀ تقاطع رود‌های باميان و كالو با ساخلوی نظامی «شهر ضحاک» برخورد نمود. در پی مقاومت سرسختانۀ مدافعان شهر، نوۀ چنگيز به قتل رسيد و او قسم یاد کرد پس از فتح شهر، انسان و حیوانی را زنده نگذارد. چنگیزخان با کمک و خیانت دختر سلطان محمد خوارزمشاه در سال ۶۱۸ق شهر را فتح کرد و آن را به آتش کشید و هیچ‌کس را زنده نگذاشت. مغولان این شهر را «مائوبالغ» یعنی شهر نفرین‌شده، لقب دادند.[۷]
قسمتی از آبادی‌های باقی‌مانده شهر غلغله، در زمان قیام مردم بامیان علیه امیر عبدالرحمان تخریب شد. چون عبدالرحمان خان از آن‌جا به عنوان پایگاه نظامی سپاهیان خود استفاده می‌کرد.[۸]
در سال‌های جهاد نیز این شهر به دلیل موقعیت استراتژیک، از پایگاه‌های نظامی بود و بار دیگر جنگ و کشتار را در خود تجربه کرد. این جنگ‌ها نیز اثرات خود را بر ویرانی این شهر باقی گذاشته است.[۹] در حال حاضر از این شهر به جز چند مغاره، تعدادی دیوارهای تخریب شده، برخی برج‌های دیده‌بانی و یک منارۀ مسجد، چیز دیگری باقی نمانده است.[۱۰]
ثبت در یونسکو
شهر غلغله به دلیل ویژگی‌های تاریخی‌‌اش در سال ۲۰۱۲م به‌عنوان میراث فرهنگی جهانی در فهرست آثار یونسکو به ثبت رسیده و یکی از هشت مکان تاریخی بامیان است که سالانه هزاران گردشگر داخلی و خارجی را به خود جذب می‌کند.[۱۱]
معماری
ساکنان این شهر در سموچ‌ها (مغاره) و خانه‌های مستحکمی که از گِل و خشت ساخته شده بود، می‌زیستند. دور تا دور این تپه از پایین تا بالا آبادی بوده است. در نوک تپه، جای همواری است که قصر فرمانروا آن‌جا قرار داشته و از لحاظ نظامی و امنیتی بسیار مستحکم بوده است. طبق نقل افسانه‌ها، خندقی هم دور تا دور شهر کنده شده بود که همیشه پر آب بوده و امکان هر نفوذی را برای مهاجمین از بین می‌برده است. دیوارهای این محل مثل دیگر قلعه‌های بامیان از گِل و خشت با تهداب سنگی ساخته شده‌اند. سطوح داخلی دیوارها کاه‌گل شده است. عرض دیوارها یک متر است و هنرنمایی خاصی از قبیل نقش‌های خشت‌کاری به چشم نمی‌خورد،[۱۲] اما ساخت خانه‌ها به صورت ماهرانه‌ای انجام شده است. شکل راه‌پله‌های برخی از منازل دو طبقه‌ای، بیانگر مهارت آنان در کار ساختمان‌سازی است. همچنین مغاره‌هایی در دامنه‌های تپه این شهر دیده می‌شود، که امکان دارد برای نگهداری حیوانات یا به عنوان مراکز نگهداری تسلیحات جنگی ساخته شده باشند.[۱۳]
سیستم آبرسانی
درباره سیستم آبرسانی این شهر تاریخی نیز داستان‌های زیادی وجود دارد. زمریالی طرزی باستان‌شناس افغانی‌الاصل فرانسوی می‌گوید ساکنان شهر، آب مورد نیاز خود را از طریق یک کانال زیرزمینی تأمین می‌کردند.[۱۴] یزدانی نیز بر این عقیده است که آب شهر توسط یک لولۀ مخفی از زیر تپه‌ای که در بالای شهر قرار داشت به شهر می‌رسید. کانال مخفی آبرسانی شهر غلغله از دریای (رودخانه) حیدرآباد و در فاصله چهار کیلومتری تا شهر حفر شده بود که علائم ظاهری آن تا هنوز هم در نزدیکی‌های مدرسه دخترانه «سعید آباد» دیده می‌شود. روایات افسانه‌گونه‌ای نیز در بین ساکنان محل وجود دارد که وجود این تونل آبرسانی مخفی را تأیید می‌کند.[۱۵]
جمعیت
یزدانی جمعیت این شهر را در اوج رونق و شکوه آن، چهار هزار نفر ذکر کرده است. با این استدلال که نشانه‌ها و آثار باقی‌مانده بیانگر این است که محدودۀ شهر بیش از آن، گنجایش نداشته است.[۱۶]
آثار باستانی
در کاوش‌های باستان‌شناسی، یک کتاب به نام «فالنامه» کشف شده است که مجموعه‌ای از چند رساله بوده و تاریخ نگارش یکی از رساله‌های آن به ۵۸۳ق می‌رسد. همچنین تعدادی اسناد خطی مربوط به سال‌های آخر سلطنت شنسبانی‌ها و تعدادی ظروف گِلی سبزرنگ با نوشته‌های کوفی و یک دروازۀ منقش چوبی که در قسمت بالای آن با رسم‌الخط کوفی «الملک لله» نوشته شده، به‌دست آمده است.[۱۷]
بازسازی
مرمت شهر غلغله از سال ۱۳۹۲ش زیر نظر یونسکو آغاز شد. آنها طی دو سال توانستند قسمت‌هایی از آن مثل برج‌ها، رواق‌های گنبدمانند و دیوارهای عظیم را مرمت و بازسازی کنند.[۱۸] همچنین در سال ۱۳۹۷ش یک تیم مشترک از متخصصان باستان‌شناسی فرانسه و افغانستان با همکاری سازمان یونسکو و وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان کاوش‌هایی را در این شهر آغاز کردند. در این پروژه برای اولین بار تحقیقات روی استخوان‌ها نیز صورت گرفت.[۱۹]
حوادث طبیعی، بی‌توجهی دولت به مرمت این بنا، جلوگیری از تخریب بیشتر و عدم آگاهی مردم محل از اهمیت آن باعث شده است که شهر غلغله در شرایطی اسفبار قرار گیرد.[۲۰]
افسانۀ نابودی شهر غلغله
دربارۀ چگونگی فتح شهر غلغله توسط چنگیزخان، افسانه‌هایی بر سر زبان‌ها است. طبق یکی از نقل‌ها، دختر سلطان جلال‌الدین محمد خوارزمشاه که آوازۀ قدرت و شجاعت چنگیز را شنیده بود، عاشق او می‌شود. وقتی می‌بیند چنگیزخان از تسخیر شهر عاجز مانده، تصمیم می‌گیرد با افشای راز فتح شهر، نظر او را جلب کرده و به وصالش برسد. با این خیانت، سپاهیان چنگیزخان سرچشمۀ آب شهر غلغله را که در «دره کالو» قرار داشت با نمد و تخته سنگ‌ها مسدود کردند. پس از مدتی مقاومت محافظان شهر در هم شکست و سپاهیان مغول پس از فتح شهر، آن را ویران کردند و اهالی آن را به قتل رساندند.[۲۱]
پانویس
- ↑ «غلغله میراثی جهانی با ۱۰۰۰ سال قدمت، تمدنی که چنگیز به باد داد»، خبرگزاری فارس.
- ↑ یزدانی، بامیان سرزمین شگفتی‌ها،۱۳۹۰ش، ص۵۴.
- ↑ یزدانی، بامیان سرزمین شگفتی‌ها، ۱۳۹۰ش، ص۵۴.
- ↑ پنجشیری، جغرافیای تاریخی غور، ۱۳۶۰ش، ص۵۱؛ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۱۱۹.
- ↑ عظیمی، جغرافیای ولایت بامیان، ۱۳۹۱ش، ص۲۷۶.
- ↑ خاوری، شگفتی‌های بامیان واقعیت و افسانه، ۱۳۹۶ش، ص۶۱.
- ↑ کهزاد، راهنمای بامیان، ۱۳۳۴ش، ص۳۴؛ عظیمی، جغرافیای ولایت بامیان، ۱۳۹۱ش، ص۲۷۶- ۲۷۷.
- ↑ نائل، سرزمین و رجال هزاره‌جات، ۱۳۹۵ش، ص۱۴؛ حیدری، بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی بامیان در دو سدۀ اخیر، ۱۳۹۱ ش، ص۱۰۶.
- ↑ خاوری، شگفتی‌های بامیان واقعیت و افسانه، ۱۳۹۶ش، ص۶۵.
- ↑ احمدی، «گذری بر شهر غلغله یکی از عجایب بامیان»، وبسایت شفقنا، 14 سپتامبر 2015م.
- ↑ هشت مکان تاریخی بامیان عبارت‌اند از: دو مجسمۀ بودا، شهر غلغله، شهر ضحاک، قلعه کافری، قلعه گوهر گین، شهر بربر، چهل برج، قلعه الله‌داد. «غلغله بامیان؛ میراث فرهنگی جهان»، وبسایت مؤسسه فرهنگی اکو.
- ↑ خاوری، شگفتی‌های بامیان واقعیت و افسانه، ۱۳۹۶ش، ص۶۲.
- ↑ «غلغله بامیان؛ میراث فرهنگی جهان»، وبسایت مؤسسه فرهنگی اکو.
- ↑ «غلغله میراثی جهانی با ۱۰۰۰ سال قدمت، تمدنی که چنگیز به باد داد»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «غلغله میراثی جهانی با ۱۰۰۰ سال قدمت، تمدنی که چنگیز به باد داد»، خبرگزاری فارس.
- ↑ یزدانی، بامیان سرزمین شگفتی‌ها، ص ۵۴-۵۵.
- ↑ نائل، سرزمین و رجال هزاره‌جات، ۱۳۹۵ش، ص۱۴؛ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۱۲۰.
- ↑ «بازسازی و مرمت شهر غلغله ولایت بامیان»، خبرگزاری صدای افغان (آوا).
- ↑ «باستان‌شناسان: زاویه‌های پنهان شهر غلغله آشکار می‌شود»، وبسایت ۸ صبح.
- ↑ «غلغله میراثی جهانی با ۱۰۰۰ سال قدمت، تمدنی که چنگیز به باد داد»، خبرگزاری فارس.
- ↑ خاوری، شگفتی‌های بامیان و اقعیت و افسانه، ۱۳۹۶ ش، ص ۶۹-۷۰.
منابع
- «بازسازی و مرمت شهر غلغله ولایت بامیان»، خبرگزاری صدای افغان (آوا)، تاریخ انتشار: ۱ شهریور ۱۳۹۳ش.
- «باستان‌شناسان: زاویه‌های پنهان شهر غلغله آشکار می‌شود»، وبسایت ۸ صبح، تاریخ انتشار: ۹ سنبله ۱۳۹۷ش.
- «غلغله بامیان؛ میراث فرهنگی جهان»، وبسایت مؤسسه فرهنگی اکو، تاریخ انتشار: ۲۸ مهر ۱۳۹۹ش.
- «غلغله میراثی جهانی با ۱۰۰۰ سال قدمت، تمدنی که چنگیز به باد داد»، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: ۲۳ تیر ۱۳۹۴ش.
- احمدی، زمان، «گذری بر شهر غلغله یکی از عجایب بامیان»، وبسایت شفقنا، تاریخ انتشار: 14 سپتامبر 2015م.
- پنجشیری، عزیزاحمد، جغرافیای تاریخی غور، کابل، پوهنتون کابل، ۱۳۶۰ش.
- حیدری، گلشاد، بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی بامیان در دو سدۀ اخیر، کابل، مرکز فرهنگی و اجتماعی سلام، ۱۳۹۱ش.
- خاوری، جواد، شگفتی‌های بامیان واقعیت و افسانه، تهران، عرفان، ۱۳۹۶ش.
- عظیمی، محمدعظیم، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، کابل، هدی، ۱۳۹۰ ش.
- عظیمی، محمدعظیم، جغرافیای ولایت بامیان، کابل، هدی، ۱۳۹۱ ش.
- کهزاد، احمدعلی، راهنمای بامیان، کابل، انجمن تاریخ افغانستان، ۱۳۳۴ش.
- نائل، حسین، سرزمین و رجال هزاره‌جات، کابل، بنیاد اندیشه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ش.
- یزدانی، کاظم، بامیان سرزمین شگفتی‌ها، کابل، کتابفروشی مقصودی و انتشارات گلستان اندیشه، ۱۳۹۰ش.