عایشه درانی؛ شاعر چیره‌دست افغانستانی در سدۀ یازدهم هجری قمری.
عایشه دُرانی، شاعر برجستة افغانستان است که در خانواده‌ای ثروتمند پرورش یافت. سبک شعری عایشه متأثر از شاعران برجستۀ فارسی مانند حافظ بوده و محتوای شعر او متناسب با تحولات اجتماعی و شخصی تغییر کرده است. عایشه اشعار زیادی در محبت پیامبر اسلام، اهل‌بیت و امامان شیعه سروده است.
کودکی و نوجوانی
عایشه درانی، از زنان شاعر و خوش‌نام افغانستان است که در قرن یازدهم قمری در خانوادۀ «درانی سدوزایی» از قبایل مهم پشتون و منتسب به سلسلة حاکمان افغانستان، در شهر کابل دیده به جهان گشود. این بانوی شاعر مسلمان و سُنی‌مذهب، در زمان «تیمورشاه درانی» و فرزندان او در کابل زندگی می‌کرد. پدر عایشه از صاحب‌منصبان نظامی بود. عایشه آموزش ابتدایی را به‌روش سنتی در مکتب‌خانۀ آن زمان آغاز کرد و خواندن بوستان، گلستان، دیوان حافظ و ادبیات عرب مانند صرف و نحو، معانی، بیان و تجوید را در همان‌جا فرا گرفت.
جوانی و تشکیل خانواده
عایشه در دوران جوانی ازدواج کرد وحاصل آن 5 دختر و یک پسر بود. بعد از ازدواج، تمام تلاش عایشه وقف مراقبت و تربیت فرزندان شد. تنها پسر عایشه به اسم «فیض‌طلب»، به پیروی از پدر و دیگر نیاکان خود، عهده‌دار منصب توپچی‌باشی در ارتش افغانستان بوده است.
آغاز شعرسرایی عایشه
جایگاه پدر عایشه در دربار، موقعیت خانوادگی او را ارتقا بخشید و زمینۀ کسب دانش و آموختن اصول اولیۀ شعر و شاعری را در دوران کودکی و نوجوانی برای عایشه فراهم کرد. عایشه درانی اولین شعر خود را در حدود بیست‌سالگی سرود و در حضور تیمورشاه درانی خواند و مورد تشویق فراوان قرار گرفت. وی بر اثر تشویق‌های نزدیکان، در سرودن شعر فعال‌تر شد و حجم وسیعی از اشعار عاشقانۀ خود را در همین دوران سرود.
سبک شعری
عایشه در سرودن اشعار بیش از همه تحت تأثیر حافظ و پیرو سبک عراقی بوده است. او غزل‌های فراوانی در وزن و قافیة غزلیات حافظ سروده و گاه مصرع‌ها و ترکیبات خاص حافظ را تکرار کرده است. نمونة تاثیرپذیری او می‌تواند این غزل باشد: عمر بگذشته مرا یاد بسی می‌آید***کز نسیم سحری بوی کسی می‌آید دوش در خواب به امید وصالت رفتم***مژدة وصل چو بانگ جرسی می‌آید به هواداری آن سرو خرامان رفتم***دیدم از بهر گرفتن عسسی می‌آید گفت سرمست و غزل‌خوان زکجا می‌آیی***گفتمش بهر کرم ملتمسی می‌آید به تمنای رخ دوست شدم سوی چمن***صوت طوطی‌نفسی در قفسی می‌آید عایشه گر به غم هجر گرفتار شدی***دل قوی دار که فریادرسی می‌آید
محتوای اشعار عایشه
محتوای اشعار عایشه از شرایط اجتماعی حاکم بر افغانستان و شرایط زندگی شخصی وی اثر پذیرفته است. به‌همین دلیل فعالیت‌های شعری عايشه در سه بازة زمانی تقسیم می‌شود؛ 1. مرحلة اول؛ شامل سال‌های جوانی او است که حاوی غزل‌های عاشقانه است؛ 2. مرحلة دوم؛ در مرحله دوم به سرودن مثنوی‌ها و قصیده‌های عرفانی و وصوفیانه روی آورده است که این فصل شعری او با جنگ‌های داخلی و حملة انگلیس در افغانستان همزمان است؛ 3. مرحلة سوم؛ در فرجام، درانی مرثیه‌سرایی و اشعار غم‌انگیز را انتخاب کرد؛ این برگ عمر شاعرانۀ عایشه پس از شکست سلسلۀ درانی‌ها در افغانستان آغاز می‌شود. عامل گرایش عایشه به مرثیه‌سرایی، مرگ تنها پسر او دانسته شده که در جنگ کشمیر کشته شد. حال درانی پس از مرگ پسر به آه و حسرت دایمی تبدیل شد و او تا پایان عمر، به‌جای اشعار عاشقانه وعارفانه، زندگی و اوصاف فرزند خود را در قالب مرثیه سرود. یک نمونۀ آن، شعر ذیل است: شرح تحسینش نمی‌گنجد به لوح روزگار***شیوه نیکوی او بودی حسن اندر حسن از فراق آن محبوب جانی روز و شب***بر محبان، گلشن کابل شده بیت الحزن
مفاهیم دینی در اشعار عایشه
سرودة زیر بیانگر شناخت وی از تاریخ پیامبران، مفاهیم قرآنی و آثار ابن‌سینا است: بی‌تو ای مونس جان تخت سليمان چه کنم***عمر خضر ار بودم حشمت خاقان چه کنم با تو در دوزخ سوزان بتوان زيست مدام***بی‌تو با حور جنان روضه رضوان چه کنم گرچه ابر کرم از چشمه حيوان بارد***بس ببارد به سر و لوُلوُء و مرجان چه کنم نيست بر لوح بصر غير خط زرنگاری***چون نبينم رخ تو يوسف کنعان چه کنم روز شب کردم و شب روز نيامد يارم***عمر بر باد شد اکنون سر و سامان چه کنم هر کسی کشته خود می‌درود آخر کار***هستم از فعل بد خويش پشيمان چه کنم عايشه درد تو بگذشته ز قانون شفا***چون علاجی نبود سعی به درمان چه کنم
نوآوری
با وجود أثر‌پذیری اشعار عایشه از شعر بزرگان ادب فارسی به‌ویژه از غزلیات حافظ، او استقلال شعری خود را به‌خوبی حفظ کرده به‌خصوص مواردی که حاکی از احساسات زنانه و مادرانه است؛ در چنین مواردی عایشه این احساسات را به‌شکل فوق‌العاده انعکاس داده است.
عایشه و محبت اهل‌بیت
سروده‌های فراوان این شاعر اهل سنت در مورد پیامبر اسلام، اهل‌بیت و امامان شیعه بیانگر عمق ارادت وی به آنها است؛ به‌خصوص فاطمه زهرا و امام رضا. قصیدة زیر یک نمونه از سروده‌های عایشه در وصف امام هشتم شیعیان است: در دریای معانی یا علی موسی رضا***گنج اسرار نهانی یا علی موسی رضا سرور والا گهر هم شهریار بحر و بر***مصطفی را دودمانی یا علی موسی رضا همچنین عایشه قصیده‌ای نیز در وصف فاطمه زهرا دارد: گوهر گنجینه خیر الخلایق فاطمه***راضیه مرضیه و هم ذو الحیا فریاد رس عاصیم، سر تا قدم غرقم به دریای فجور***عذر خواه عاصی امت مرا فریاد رس عایشه درانی، در اشعار خود به‌خصوص در بخش غزل‌ها از پیامبر اسلام، ائمة اطهار، شهیدان کربلا، علی‌اکبر و علی‌اصغر یاد کرده و از آنها طلب شفاعت کرده است. از جمله اشعار معروف عایشه، قصیده‌ای است که با بیان ولایت حضرت علی آغاز و با وصف سایر امامان شیعه و امامت مهدی فرزند امام حسن عسکری به‌عنوان امام غایب و حاضر شیعیان، ختم شده است که در زیر فقط آغاز و پایان آن آورده شده است: شه ولایت و بحر عنایت است علی***به جمع یاران اخیر، اول امامانست امام دوازدهم آن که نام او مهدیست***چو مهر و ماه به زیر نقاب پنهانست
دیوان درانی
زبان خانوادگی عایشه پشتو بوده، اما دیوان او به زبان فارسی است که در خود غزل، قصیده، مثنوی، رباعی، دوبیتی، ترجیع‌بند، مخمس و قطعات دیگری را جای داده است. این اثر در سال 1261ش در دوران «امیر عبدالرحمان خان» حاکم وقت افغانستان نشر و پس از آن چند نوبت، تجدید چاپ شد. عفت مستشارنیا، برای نخستین‌بار دیوان عایشه را بازبینی و ویرایش کرد و مقدمه‌ای وزین برای آن نگاشت. این نسخه در سال 1386ش، توسط انتشارات «عرفان» در تهران به نشر رسید.
در گذشت
عایشه درانی در ماه میزان (مهر) سال 1235ش، در کابل درگذشت و در اونچی باغبانان در غرب کابل دفن شد.
پانویس
منابع
- «عایشه درانی»، وب‌سایت بشنو از نی، تاریخ بازدید: 12 اسفند 1402ش.
- «عایشه درانی»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بازدید: 7 فروردین 1402ش.
- «عایشه درانی بانوی شعر افغانستان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1395ش.
- قادری، حمیرا، «عایشه درانی؛ شاعر کمتر شناخته شده» وب‌سایت روزنامۀ راه مدنیت، تاریخ درج مطلب: 22 اکتبر 2019م.
- مرادی، محمد، «امام مهدی در کلام خوشحال‌خان ختک، عایشه درانی و حمزه شینواری»، وبلاگ در هوای عدالت، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1401ش.
- نادری، پرتو، «بخش دوم-عایشه درانی؛ شاعر فراموش شده»، وب‌سایت روزنامۀ هشت صبح، تاریخ درج مطلب: 12 سنبله (مهر) 1401ش.