حسین بهزاد

حسین بهزاد؛ نقاش معاصر و مینیاتوریست مشهور ایرانی.

حسین بهزاد، نقاش و مینیاتوریست اواخر عصر قاجار و دوران پهلوی است که با رها کردن نگارگری از قید ابعاد و آزادی در رنگ، سعی در نمایش سطح سه‌بعدی و استفاده از نوعی پس‌زمینۀ حسی، درک عمیق از قدرت خط و طراحی و برخورد با مسئلۀ قلم‌گیری به‌عنوان یک تکنیک اجرایی کامل، آثاری جدید و بدیع خلق کرد. آثار او آیینۀ تحولات اجتماعی و دردها و رنج‌های جامعه بود.

زندگی‌نامه

حسین بهزاد در اردیبهشت 1273ش در محلۀ روبنده‌دوزان تهران به‌‌دنیا آمد. پدر او میرزا فضل‌الله، قلمدان‌ساز و نقاش آبرنگ ماهری بود. او در مدرسۀ شرق ظفر به‌تحصیل مشغول شد ولی به‌دلیل علاقه‌ای که به نقاشی داشت تحصیل را رها کرد. پس از آن به سفارش پدر به مجمع‌الصنایع، نزد استاد «ملاعلی قلمدان‌ساز» رفت تا فنون نقاشی را بیاموزد. بهزاد در ۱۲۸۰ش پدر خود را از دست داد و برای ادامۀ آموزش نزد بزرگ‌ترین شاگرد استاد ملاعلی، یعنی حسن‌آقا پیکرنگار رفت. وی با وجود سختگیری‌های‌ ناپدری‌ و مادر‌ و محرومیت‌ از امکانات‌، از کم‌ترین‌ فرصت‌ برای‌ نقاشی‌ استفاده کرد و این هنر را در مدت ۱۲ سال به‌‌‌خوبی آموخت. او به‌دلیل استعدادی که در فراگيري مينياتور داشت بسياري از آثار مينياتوری سفارش‌شده به كارگاه ميرزاحسن را انجام می‌داد. همین امر او را بر آن داشت تا حجرۀ جداگانه‌ و مستقلی ایجاد کند. بهزاد در ۲۴ سالگی با دختر صاحب‌خانۀ خود سکینه مهرورزی ازدواج کرد که حاصل آن پسری به‌نام پرویز بود.

مسئولیت‌ها

۱. استخدام در مدرسۀ کمال‌الملک از سال 1311ش‌؛ ۲. اسخدام در ادارۀ باستان‌شناسی در سال 1325ش؛ ۳. تدریس به‌عنوان استاد در هنرستان هنرهای زیبا.

ایجاد کارگاه مستقل

بهزاد در ۱۸ یا ۲۱ سالگی در کاروان‌سرای حاج رحمان‌خان کارگاه مستقلي تأسیس کرد و چند سال‌ بعد، به‌ بالاخانة‌ شمس‌العماره‌ و سپس‌، به‌ درخواست‌ غلامحسین‌خان‌ میناسازباشی‌، به‌ حجرة‌ او در تیمچة‌ زرگرها رفت‌ و با او به‌ همکاری‌ پرداخت.

سفر به اروپا

بهزاد در 1314ش به پاریس رفت. اقامت‌ ۱۳‌ ماهة‌ او در آنجا، چشم‌انداز جدیدی‌ به‌ رویش‌ گشود. بازدیدهایی‌ که‌ بارها از موزه‌های لوور، ورسای و گیمه کرد، فرصت‌ بررسی‌ نسخه‌های‌ خطی‌ ایرانی‌ و شرقی‌ را برای وی فراهم‌ آورد. در بازگشت به ایران، از تولید آثار تجاری و سفارشی دست کشید و روش‌ جدیدی‌ در پیش‌ گرفت‌ که‌ به‌شیوة‌ شخصی‌ او در نگارگری‌ منتهی‌ شد.

خاستگاه اندیشه‌ای و تربیتی

۱. درد یتیمی و فقر اقتصادی توأم با فشارهای زایدالوصف ناپدری‌اش، باعث شد بهزاد دوران کودکی و نوجوانی سخت و طاقت‌فرسایی را پشت سر بگذارد. ۲. مشاهدۀ وضع اسفبار مردم در دوران قحطی و مرگ بسیاری از آنها از گرسنگی، برای بهزاد بسیار دردناک و رنج‌آور بود، چنان‌که سال‌ها بعد صحنه‌هایی از آن وقایع را به‌‌تصویر کشید. ۳. در آثار بهزاد چهرۀ شاد و متبسم به‌ندرت دیده می‌شود. این مسئله بیانگر شرایط اجتماعی زمان و تأثیر آن بر روح و روان او است. ۴. سفر به پاریس و مطالعۀ آثار موزه‌های آن، باعث تحول در شیوۀ کار بهزاد شد.

خصوصیات شخصیتی بهزاد

۱. تقویت و ترویج روحیۀ جوانمردی

بهزاد که خود طعم فقر و رنج را چشیده بود، نسبت به فقرا و نیازمندان حساس بود و از آنچه به‌دست می‌آورد به آنان بخشش می‌کرد، طوری‌که گاه خود در تنگنا قرار می‌گرفت. در مقابل نسبت به ثروتمندان سرد و بی‌اعتنا بود مگر این‌که در آنان رقت‌قلبی نسبت به فقرا مشاهده می‌کرد.

۲. بی‌اعتنایی به بهره‌مندی‌های مادی

او پول را فقط وسیلۀ ارتزاق در زندگی می‌دانست و هیچ‌وقت درصدد مال و ثروت‌‌اندوزی برنیامد. همین امر هم باعث شد که در اواخر ثروت چندانی نداشته باشد.

۳. داشتن عِرق ملی و تقویت روحیۀ استعمارستیزی

بهزاد با وجود این‌که وضع مالی خوبی نداشت هرگز حاضر نبود حتی در قبال دستمزد زیاد، بر علیه ایران موضوعی را نقاشی کند. چنان‌که وقتی سفیر کبیر انگلیس از او می‌خواهد شکل اسکندر مقدونی را در حالی‌که تخت‌جمشید را آتش زده و فاتحانه سوار بر اسب است، برای او در یك تابلو بزرگ نقاشی کند، بهزاد می‌گوید برابر همان مبلغ را با یك تابلو نفیس در حالی‌که شاهنشاه بزرگ هخامنشی را در موقع فتح «سارد» نشان می‌دهد برایش می‌سازد و به رسم یادگار ارسال می‌کند.

نوآوری‌های بهزاد

سبک کار استاد بهزاد بر اساس مکتب اصفهان یعنی توجه به طراحی و استفاده از رنگ‌های محدود بود اما وی این سبک را با هنر اروپایی و حتی هنر شرق دور و چین تلفیق کرد و سبک جدیدی را در نگارگری ایرانی به‌وجود آورد که مختص او بود. برخی از نوآوری‌های او عبارتند از: ۱. توجه به اصول آناتومی در حدی که به کل اثر آسیب نرساند؛ ۲. استفاده از چهره‌های کاملاً ایرانی به‌جای چهره‌های مغولی؛ ۳. استفاده از پرسپکتیو (توجه به اصل نزدیکی و دوری) به‌صورت بصری در اثر؛ ۴. پرهیز از شلوغی در زمینۀ کار و حذف ریزه‌کاری‌های غیرضرور؛ ۵. تأکید بر طراحی، توجه دقیق به خطوط با پهن و باریک نمودن آنها؛ ۶. نمایش دادن حالات روحی درونی افراد به‌وضوح؛ ۷. استفاده از رنگ‌های محدود و درجه‌بندی‌های مختلف از یک رنگ در کار؛ ۸. به‌‌کار بردن قلم‌گیری سفید بر زمینۀ تیره؛ ۹. تغییر اندازۀ آثار نقاشی از اندازۀ یک کتاب به‌صورت یک تابلوی مستقل؛ ۱۰. طراحی سوژه‌های جدید در نقاشی از جمله مشاهیر ادبی، هنری و علمی.

آثار بهزاد

تابلوها و آثار مينياتوری بسیاری از بهزاد باقی مانده که كه برخي از آنها عبارتند از: ايوان مدائن، فردوسي و قهرمانان شاهنامه، ابن‌سينا بر بالين بيمار عشق (در 2 تابلو مختلف)، صاحبان طلاي سياه، نيمه‌شب حافظ، دختر رز (در سه تابلو مختلف)، خيال، دو دلداده، موسي و شبان، خواب خوش، بهرام و گلندام، نگاه، بهار و جواني، آفرينش از نظر خيام، ناز، قيام كاوۀ آهنگر، اسرار ازل، عصيان، خسرو و پرويز، در جستجوي انسان تابلوي نيمه‌تمام، بهشت و دوزخ، طنازي و خيام.

آثار بهزاد در موزه‌ها و کتاب‌خانه‌های معروف دنیا

بهزاد بارها از آثار خود نمایشگاه‌های داخلی و خارجی برگزار کرد. از جمله نمایشگاه «نگاه به گذشته» را در موزۀ ایران باستان و در هزارۀ ابن‌سینا به‌صورت انفرادی برگزار کرد. علاوه بر آن آثار بهزاد توسط مجموعه‌داران هنری یا موزه‌های جهان خریداری یا به نمایش گذاشته شده است.

شاگردان بهزاد

عباس معیری، امیرحسین قهرمانی، جعفر شجاع و مصطفی سهرابی از جمله شاگردان بهزاد بودند.

درگذشت

بهزاد مدت‌ها از بیماری رنج می‌برد و دو مرتبه برای درمان به خارج اعزام شد، ولی سرانجام بر اثر شدت بیماری در ۲۱ مهر ۱۳۴۷ش در سن ۷۴ سالگی درگذشت و در قبرستان ابن‌بابویه شهر ری به‌خاک سپرده شد.

افتخارات

بهزاد به‌‌دلیل آثار خود در کشورهای مختلف دنیا، جوایز ارزشمندی را کسب کرد. از جمله: ۱. مدال و دیپلم افتخار المپیاد هلسینکی در سال 1953م؛ ۲. مدال و حکم برندۀ اول در مسابقات بین‌المللی کارت کریسمس در سال 1958م. ۳. دریافت دکترای افتخاری از هنركدۀ هنرهای تزئینی تهران در اواخر عمر.

ثبت ملی خانۀ بهزاد

خانۀ استاد بهزاد در سال ۱۳۷۱ش در پی انعقاد قراردادی بین سازمان میراث فرهنگی و پرویز بهزاد تنها فرزند و وارث استاد بهزاد، به موزه‌ای برای حفظ و نمایش آثار استاد بهزاد تبدیل شد. اکنون نیز این خانه در شورای ثبت سازمان میراث فرهنگی ایران، ثبت ملی شده است.

موزۀ استاد بهزاد

در سال ۱۳۷۱ش سازمان میراث فرهنگی، یكی از كاخ‌های سعدآباد به‌نام كاخ كرباسی را جهت تأسیس موزه‌ای دائمی از آثار حسین بهزاد اختصاص داد. فرزند بهزاد طی قراردادی ۲۸۹ اثر از آثار بهزاد را به این ساختمان انتقال داد. این موزه، پنج سالن دارد؛ سالن یک به آثار استاد در سبک مکاتب دورۀ صفویه و اواخر تیموری اختصاص دارد. در سالن شمارۀ‌ دو آثار الهام‌گرفته از ادبیات فارسی است. سالن سه آثار برگرفته از آداب و رسوم و زندگی مردم است. سالن چهار به نقاشی‌های استاد از چهرۀ مشاهیر و بزرگان اختصاص یافته است. سالن پنج طراحی‌هایی از چهره‌های مختلف با حالاتی گوناگون یا طراحی برخی از حیوانات است. در بهمن‌ماه سال ۱۴۰۰ش ۱۰ تابلوی نقاشی دیگر از استاد بهزاد به وزارت میراث‌ فرهنگی اهدا شد که این ۱۰ اثر در کنار سایر آثار در موزۀ حسین بهزاد نگهداری می‌شود.

بهزاد از نگاه دیگران

۱. ژان کوکتو‌، نقاش، شاعر، موسیقی‌‌دان و سینماگر فرانسوی از بهزاد تعبیر به هنرمند ساحر ایرانی می‌كند و او را سرآمد هنرمندان مینیاتور از نظر قدرت طراحی و رنگ‌آمیزی در قرن حاضر می‌داند. ۲. آندره مالرو نویسنده و هنرشناس فرانسوی معتقد است آثار حسین بهزاد حیثیتی تازه به مینیاتور ایرانی داد. بازتاب تحولات اجتماعی و سیاسی در نقاشی بهزاد او همزمان با واقعۀ ملی‌شدن صنعت نفت، چندین تابلو دربارۀ‌ این موضوع با نام‌های «فقر نفت»، «طلای سیاه» و «صاحبان زر» به‌تصویر کشید و فقرایی را با لباس‌های کهنه در کنار دکل‌های نفت نشان می‌داد ‌که هیچ بهره‌ای از این سرمایۀ ملی نبرده‌اند. همچنین تعداد دیگری تابلو با موضوع فقر و رنج حاصل از قحطی ترسیم کرده که همگی نشان‌دهندۀ توجه او به مسائل روز جامعه است.

منابع

• «آثار استاد حسین بهزاد، هنرمند مینیاتور در موزۀ سعدآباد»، وب‌سایت پوپک تراول، تاریخ درج مطلب: ۲۰ ژانویه ۲۰۲۳م.
• «آشنایی با موزۀ‌ استاد حسین بهزاد تهران»، وب‌سایت آنی‌جا، تاریخ درج مطلب: ۹ شهریور ۱۴۰۰ش.
• «استاد حسین بهزاد مینیاتور، نگارگر نوگرا»، وب‌سایت مجموعۀ فرهنگی تاریخی سعدآباد، تاریخ درج مطلب: ۲۱ مهر ۱۳۹۸ش.
• «استاد مشهور بزرگ مینیاتور معاصر»، وب‌سایت رادیو فرهنگ، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• «اهدای ۱۰ تابلوی نقاشی استاد حسین بهزاد به وزارت میراث‌ فرهنگی»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۷ بهمن ۱۴۰۰ش.
• «ثبت ملی خانۀ استاد حسین بهزاد»، وب‌‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: ۳ بهمن ۱۳۹۵ش.
• «حسین بهزاد نقاش مشهور را بهتر بشناسیم»، شبکۀ اطلاع‌رسانی دانا، تاریخ درج مطلب: ۹ آذر ۱۳۹۲ش.
• «دربارۀ حسین بهزاد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۲ مهر ۱۴۰۰ش.
• رجبی، زینب و قاضی‌زاده، خشاریار، «تحلیل جامعه‌شناختی بازتاب تحولات اجتماعی در آثار نگارگری حسین بهزاد»، در مجلۀ مطالعات فرهنگ – ارتباطات، دورۀ ۱۹، شمارۀ ۴۳، پاییز ۱۳۹۷ش.
• «زندگی‌نامۀ استاد حسین بهزاد»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: ۲۱ مهر ۱۳۸۸ش.
• ورجاوند، پرویز، «بهزاد حسین»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۳ش.