محیط تربیتی
محیط تربیتی محیط اثرگذار بر شکل‌گیری باورها، نگرش‌ها، ارزش‌ها و رفتار انسان.
محیط تربیتی، مفهومی جامعه‌شناختی است که در آن به نقش محیط انسانی، طبیعی و مجازی در جامعه‌پذیری و انتقال ارزش‌های گوناگون به افراد پرداخته می‌شود. به باور کارشناسان امور تربیتی و جامعه‌شناختی، محیط خانه، مدرسه، جامعه و فضای مجازی نقش اساسی در شکل‌دهی باورها، نگرش‌ها، ارزش‌ها و رفتار انسان دارد. در آموزه‌های اسلامی نیز محیط در صلاح و فساد انسان مؤثر دانسته شده است.
مفهوم‌شناسی
محیط در لغت به‌معنی جایی است که انسان در آن زندگی می‌کند مانند جامعه، شهر، خانواده[۱] یا مجموعه‌ای از عوامل اجتماعی و فرهنگی که بر فرد اثر می‌گذارد[۲] و در اصطلاح دانشمندان علوم تربیتی، به مجموعه‌ای از عوامل خارجی اطلاق می‌شود که از هنگام انعقاد نطفه تا لحظۀ مرگ انسان را احاطه می‌کند و بر رفتار، گفتار و باورهای او، تأثیرگذار است.[۳]
اهمیت و جایگاه
به اعتقاد کارشناسان تربیتی و جامعه‌شناختی، محیط تأثیر بسزایی درشکوفایی استعدادهای انسان و شکل‌گیری شخصیت او دارد. اموری همچون زبان، دین، مذهب و آداب و رسوم اجتماعی از طریق محیط زندگی به انسان تحمیل می‌شود.[۴] به باور کارشناسان تربیتی، محیط زندگی انسان، بر خلقیات، معنویات و رفتار فردی و اجتماعی افراد و نیز بر سعادت و شقاوت آنها اثرگذار است. با تجربه ثابت شده که بسیاری از افراد سالم در محیط ناسالم دچار لغزش شده‌اند و در مقابل افراد ناسالم در محیط سالم به سعادت و خوش‌بختی رسیده‌اند.[۵] محیط آرام و با نشاط، افراد با نشاط، خونسرد، دارای اعتماد به‌نفس و خوش‌خلق تربیت می‌کند و در مقابل، افراد خشن، افسرده و دارای استرس نتیجۀ محیط‌های ناآرام هستند.[۶]
انواع محیط اثرگذار در تربیت
محیط طبیعی
محیط طبیعی در پیدایش برخی صفات اخلاقی، اعتقادی و حالات روانی افراد اثرگذار است؛ برای مثال صفت‌هایی مانند سخاوت، شجاعت، سخت‌کوشی، استقلال، رضایت، قناعت، جوانمردی و بزرگواری در میان صحرانشینان، کسالت و سستی در محیط گرم و روحیۀ سخت‌کوشی در محیط سرد، از جمله آثار محیط طبیعی دانسته شده است.[۷]
محیط انسانی
خانه
خانه اولین و مهم‌ترین محیط انسانی است که نقش برجسته‌ای در تربیت اعضای آن دارد. زیرا پایۀ تربیت افراد از خانه شروع می‌شود. باورهای دینی و ملی، رفتار، گفتار، طرز لباس پوشیدن، رعایت نظافت و بهداشت فردی و اجتماعی اعضای خانه از جمله پدر و مادر، تعداد اعضای خانواده، رفتار و گفتار فرزندان بزرگ‌تر در خانه،[۸] نوع روابط، احترام و تفاهم والدین با یکدیگر، نوع مدیریت والدین درخانه، روابط آنها با فرزندان، مقررات سخت و آسان در خانه و اخلاق خوش یا خشن در خانه بر تربیت اخلاقی، دینی و اجتماعی اعضای آن اثرگذاراست.[۹] به باور کارشناسان تربیتی، بسیاری از ناهنجاري‌های خانوادگی، اجتماعی، دینی، روانی و عاطفی در جامعه، ریشه در خانواده دارد؛ زیرا این محیط به‌دلیل مناسبات، روابط عاطفی، الگودهی و فرهنگ‌سازی که در آن و جود دارد، پایدارترین تأثیرات عاطفی، روحی، اخلاقی و رفتاری را در ساختار تربیتی اعضای آن فراهم می‌کند.[۱۰] وجود یا نبود محبت، آرامش، آسایش، بهداشت و حتی نوع عکس، پوستر و تابلوهایی که بر دیوار خانه نصب می‌شود، نوع کتاب، مجله و روزنامه‌هایی که در خانه وجود دارد، از دیگر مواردی است که بر ایجاد نگرش و شکل‌دهی مجموعه‌ای از اعتقادات، آداب و رسوم و ارزش‌های اخلاقی، عاطفی و اجتماعی اعضای خانه مؤثر است.[۱۱]
جامعه
نوع پوشش افراد، رعایت کردن و یا نکردن قوانین و مقررات اجتماعی، آداب و رسوم دینی و اجتماعی توسط افراد در جامعه، وضعیت اقتصادی و معیشت در جامعه، نوع حکومت (دینی، غیر دینی)، باورهای اعتقادی، رفتار، گفتار، نوع زندگی حاکمان و مسؤلان حکومتی از جمله نقش‌های تربیتی جامعه بر روی افراد است.[۱۲] امنیت و آرامش اجتماعی، سیاسی، دینی، اقتصادی، تحوۀ تعامل افراد جامعه با یکدیگر از دیگر نقش‌های تربیتی محیط اجماعی بر تربیت افراد است.[۱۳]
محیط‌های آموزشی
مدرسه بعد از خانه دومین محیطی است که در آن، فرد با قوانین، آداب و رسوم زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی آشنا می‌شود و آمادگی لازم را برای زندگی اجتماعی کسب می‌کند. خمیرمایۀ تربیتی را در مدرسه، باورها، رفتار، گفتار مدیر، معلمان، مربیان و اولیای مدرسه تشکیل می‌دهد.[https://basirat.ir/fa/news/317222/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D9%85%D8%AD%DB%8C%D8%B7-%D8%A8%D8%B1-%D8%B4%D8%AE%D8%B5%DB%8C%D8%AA-%D9%88-%D8%A2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%DB%B2 [۱۴] محیط ظاهری مکان‌های آموزشی، همچون نظافت، کثیفی، نوع معماری ساختمان، تابلوها، نقاشی‌ها، نوشته‌های موجود در فضای آنها، نحوۀ رفتار و تعامل مدیران، معلمان و کارکنان با یکدیگر و با فراگیران از دیگر اموری است که نقش عمده در ایجاد نگرش دینی، اجتماعی و اخلاقی فراگیران و اولیای آنها دارد.[۱۵]
محیط‌های مذهبی
محیط‌های مذهبی مانند مساجد، حسینیه‌ها، هیئت‌های مذهبی، حرم امامان، نقش عمده‌ای در تربیت فردی و اجتماعی انسان‌ها دارد. ارتباط و رفت‌وآمد در این مکان‌ها به‌دلیل وجود فضای روحانی و برنامه‌های معنوی سازگار با فطرت انسانی همچون نمار جماعت، قرائت قرآن، دعا، مجالس وعظ و روضه‌خوانی که در آن‌جا وجود دارد، نقش مهمی در رفتار و نگرش فردی و اجتماعی و معنوی افراد دارد.[۱۶] بیان مسائل دینی، سیاسی، اقتصادی، خانوادگی و اجتماعی در این مکان‌ها، باعث رشد شناختی افراد می‌شود و زمینه را برای تربیت آنها در ابعاد مختلف تربیتی فراهم می‌کند.[۱۷]
فضای مجازی
مراد از محیط مجازی، فضاهایی هستند که افراد در آن از طریق فناوری‌های اینترنتی همچون فیس‌بوک، واتس‌اب، تلگرام، اینستاگرام و توییتر با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند.[۱۸] این محیط، با ارائۀ برنامه‌ها و ایجاد صفحات مجازی بر رشد روانی، شناخت اجتماعی و دینی افراد و نیز تقویت و تضعیف روابط فردی، خانوادگی و اجتماعی آنها مؤثر است. ایجاد و تغییر باورها و نگرش افراد نسبت به مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و دینی از دیگر نقش‌های تربیتی محیط مجازی است.[۱۹]
نقش تربیتی محیط از نگاه اسلام
از نگاه اسلام، محیط زندگی انسان همچون محیط خانه، محله، کار و اجتماع در تربیت دینی، اجتماعی، سیاسی، اخلاقی و اقتصادی افراد اثرگذار است. در حدیثی پیامبر اسلام دین‌داری فرزند را در گرو والدین او و خوش‌بختی و بدبختی فرد را در گرو همنشینانی دانسته است که با او در زندگی تعامل و معاشرت دارند.[۲۰] همچنین در برخی روایات، صلاح و فساد افراد جامعه در گرو صلاح و فساد حاکمان جامعه دانسته شده است.[۲۱]
نقش تربیتی محیط در ادبیات فارسی
در ادبیات فارسی، به نقش عوامل محیطی و تأثیر آن بر تربیت افراد توجه شده است. برای مثال، سعدی شیرازی در شعری محیط را به باغچه‌ای تشبیه کرده که از گِل، گُل خوش‌بو و زیبایی می‌سازد:[۲۲]
| گِلی خوش‌بوی در حمام روزی | رسید از دست محبوبی به دستم | |
| بدو گفتم که مشکی یا عبیری | که از بوی دلاویز تو مستم | |
| بگفتا من گِلی ناچیز بودم | و لیکن مدتی با گُل نشستم | |
| کمال هم‌نشین در من اثر کرد | و گر نه من همان خاکم که هستم |
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، 1369ش، ج2، 1774.
- ↑ انوری، فرهنگ برزگ سخن، 1381ش، ج7، ص6775.
- ↑ داوودی، نقش معلم در تربیت دینی، 1385ش، ص86
- ↑ زمانی، «نقش وراثت و محیط در تربیت از منظر قرآن»، پایگاه تخصصی قرآن کریم.
- ↑ زکی‌زاده، «تأثیر محیط و اجتماع بر تربیت افراد»، وب‌سایت دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت.
- ↑ داوودی، نقش معلم در تربیت دینی، 1385ش، ص99.
- ↑ داوودی، نقش معلم در تربیت دینی، 1385ش، ص99.
- ↑ حسنی، «نقش تربیتی محیط از دیدگاه اسلام و روان‌شناسی»، 1395ش، ص151-152.
- ↑ گوهری، «تأثیر محیط بر شخصیت و آیندۀ انسان»، وب‌سایت بصیرت.
- ↑ عوامل مؤثر بر تربیت»، وب‌سایت فرزندپرتال.
- ↑ داوودی، نقش معلم در تربیت دینی، 1385ش، ص101-103.
- ↑ حسنی، «نقش تربیتی محیط از دیدگاه اسلام و روان‌شناسی»، 1395ش، ص155.
- ↑ گوهری، «تأثیر محیط بر شخصیت و آیندۀ انسان»، وب‌سایت بصیرت.
- ↑ گوهری، «تأثیر محیط بر شخصیت و آیندۀ انسان»، وب‌سایت بصیرت.]
- ↑ . داوودی، نقش معلم در تربیت دینی، 1385ش، ص105-107.
- ↑ تراشیون، «نقش محیط‌های مذهبی در تربیت فرزند»، وب‌سایت ایمانور.
- ↑ داوودی، نقش معلم در تربیت دینی، 1385ش، ص111-112.
- ↑ عاملی، زمان مجازی تحول در نمادهای مجازی، 1388ش، ص76.
- ↑ حسنی، «نقش تربیتی محیط از دیدگاه اسلام و روان‌شناسی»، 1395ش، ص157-160.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج3، ص281، ج71، ص201، ج1، ص202.
- ↑ ابن‌بابویه، علل‌الشرایع، 1385ش، ج1، ص14.
- ↑ سعدی، گلستان، وب‌سایت گنجور.
منابع
- ابن‌بابویه، محمد، علل‌الشرایع، قم، داوری، 1385ش.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ اول، 1381ش.
- تراشیون، علی‌رضا، «نقش محیط‌های مذهبی در تربیت فرزند»، وب‌سایت ایمانور، تاریخ بازدید: 23 خرداد 1402ش.
- حسنی، رحمت‌الله، «نقش تربیتی محیط از دیدگاه اسلام و روان‌شناسی»، دو فصلنامۀ تخصصی معارف اسلامی و علوم تربیتی، سال سوم، شمارۀ ششم وهفتم، 1395ش.
- داوودی، محمد، نقش معلم در تربیت دینی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385ش.
- زکی‌زاده، مسلم، «تأثیر محیط و اجتماع بر تربیت افراد»، وب‌سایت دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت، تاریخ درج مطلب: 3 تیر 1399ش.
- زمانی، زهرا، «نقش وراثت و محیط در تربیت از منظر قرآن»، پایگاه تخصصی قرآن کریم، تاریخ بازدید: 22 خرداد 1402ش.
- سعدی، گلستان، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 16 تیر1402ش.
- عاملی، سعیدرضا، زمان مجازی؛ تحول در نمادهای مجازی، تهران، بعثت، چاپ اول، 1388ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، تهران، امیر کبیر، چاپ هفتم، 1369ش
- «عوامل مؤثر بر تربیت»، وب‌سایت فرزندپرتال، تاریخ بازدید: 15 تیر1402ش.
- گوهری، زهرا، «تأثیر محیط بر شخصیت و آیندۀ انسان»، وب‌سایت بصیرت، تاریخ درج مطلب: 2 مهر 1398ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسۀ الوفاء، چاپ دوم، 1403ق.