مدرسه دینی در هزاره‌جات
مدرسه دینی در هزاره‌جات؛ مراکز آموزش علوم دینی در هزاره‌جات.
مدارس دینی در فرهنگ مردم هزاره همواره نقش‌آفرین بوده‌اند و به‌ویژه در یک سدۀ اخیر دستاوردهای علمی، فرهنگی و سیاسی پرشماری را به‌همراه داشته‌اند. مردم هزاره این مدارس را به‌عنوان مرکز دینی، مقدس می‌دانند. در سال‌های اخیر از رونق این مدارس کاسته شده است.
پیشینه
اولین مدرسۀ دینی شیعیان هزاره در اواخر قرن نخست هجری، در بلخ توسط «ضحاک» فرزند «مزاحم بلخی» از شاگردان امام سجاد، تاسیس شد. در آن دوره بلخ مرکز فرهنگی خراسان بزرگ بود[۱] و شیعیان هزاره از جایگاه اجتماعی بالایی بهره‌مند بودند.[۲] مدارس دینی در دورۀ غزنویان و غوریان، گسترش یافت، اما با حملۀ مغول بسیاری از این مراکز آموزشی ویران شد. مدارس دینی در دورۀ تیموریان، رونق دوباره یافتند، اما با سقوط تیموریان و تجزیۀ خراسان، مرکزیت علمی افغانستان نیز از بین رفت.[۳] در دورۀ حاکمیت عبدالرحمن و سرکوب مردم هزاره، تمام مراکز مذهبی و آموزشی این مردم تخریب و چراغ علم و دانش در هزارستان خاموش شد.[۴] پس از مرگ نادرشاه، این مراکز دوباره احیا شد و در اواخر حکومت ظاهرشاه، با برگشت علمای مهاجر از کشورهای ایران و عراق، تعداد زیادی مدارس دینی در هزارجات و برخی مناطق دیگر از جمله کابل فعال شد.[۵] مدارس دینی در این دوره، مهم‌ترین مراکز آموزشی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی هزاره‌ها بودند. در دورۀ جهاد علیه تجاوز شوروی، مدارس دینی و علما نقشی تعیین‌کننده داشتند؛ [۶] اما پس از روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی در افغانستان و رونق مدارس مدرن، مدارس دینی از رونق افتاد.[۷]
مکتب‌خانه به‌مثابه پیش‌نیاز مدرسه دینی
مکتب‌خانه‌ها در هزارستان، تربیت مقدماتی کودکان را برای ورود به مدارس دینی بر عهده داشته‌اند. در فرهنگ مردم هزاره دورۀ مکتب‌خانه برای راه‌یابی به مدارس دینی، ضروری بوده است. تا دهۀ 1320ش، مکتب‌خانه تنها مرکز آموزشی در دسترس هزاره‌ها بود و تا دهه 1370ش نیز مکتب‌خانه‌ها سهم اصلی را در آموزش مردم هزاره حفظ کرده بودند. مکتب‌خانه‌ها به‌طور معمول در مساجد، حسینیه‌ها و خانه‌های مسکونی توسط ملای قریه/ روستا اداره می‌شد. کودکان هزاره به‌طور معمول از 6 سالگی وارد مکتب‌خانه می‌شدند، اما حضور دختران کم‌رنگ بوده است. در مکتب‌خانه قرآن، نماز، اصول و فروع دین، خواندن و نوشتن فارسی و ریاضی مقدماتی آموزش داده می‌شد.[۸] ملای مکتب در صورت توانایی علمی، لغت و ادبیات عربی (صرف و نحو) را نیز تدریس می‌کرد. نوجوانان پس از گذراندن دورۀ مکتب‌خانه و تکمیل شرایط، وارد مدرسه می‌شدند.[۹]
ویژگی‌های مدرسه دینی
مدرسۀ دینی معمولاً توسط عالمان دین، در زمین‌های موقوفه برپا می‌شود.[۱۰] هزینۀ ساخت، شهریۀ استادان و مصارف شبانه‌روزی طلاب نیز از کمک‌های مردمی و وجوهات شرعی تامین می‌شود.[۱۱] ساختار فیزیکی مدارس دینی به‌طور معمول دارای یک یا چند اتاق درسی، خوابگاه طلاب، کتاب‌خانه و مسجد است.[۱۲] این مدارس به‌طور کامل مستقل از دولت است.[۱۳] حضور طلاب به‌طور معمول شبانه‌روزی است و حضور استادان به‌صورت تمام‌وقت یا پاره‌وقت است. در مدارس دینی ادبیات عرب، منطق، فقه و اصول فقه تدریس می‌شود و امروزه در مدرسه‌های دینی بزرگ تا مدارج و سطوح عالی این دروس نیز تدریس می‌شود.[۱۴]
کارکردها
مدارس دینی هزارستان در کنار فعالیت آموزشی، به‌عنوان مراکز تبلیغ در گسترش آموزه‌های دینی و دفاع از ارزش‌های مذهبی نیز نقش‌آفرین بوده‌اند. همچنین حضور علمای دین در این مدارس در حل‌‌وفصل یا کاهش منازعات خانوادگی و اجتماعی نقش اساسی داشته است.[۱۵] این مدارس و علمای دینی حاضر در آنها، در دورۀ تجاوز شوروی و نیز در دوره‌های خفقان داخلی علیه مردم هزاره، پشتوانۀ استوار مردم بوده‌اند.[۱۶]
مدارس دینی دخترانه
در گذشته علاقه به آموزش دختران در فرهنگ هزاره کم‌رنگ بود؛ اما پس از تشکیل نظام جمهوری اسلامی و برگشت مهاجرین هزاره و زنان دانش‌آموختۀ دینی، در کنار مدارس مدرن، در برخی مناطق هزارستان، مدارس دینی دخترانه نیز ایجاد شد و مورد استقبال جامعه قرار گرفت. با حاکمیت دوباره طالبان و بسته شدن درب‌های مدارس مدرن به روی دختران، مراجعۀ دختران هزاره به مدارس دینی افزایش یافته است.[۱۷]
مناسبات مدارس دینی هزاره‌جات با حوزه‌های علمیۀ قم و نجف
حوزۀ علمیۀ قم و حوزه علمیۀ نجف، نقش مکمل مدارس دینی هزاره‌جات را ایفا می‌کنند. در گذشته بیشتر فارغ‌التحصیلان این مدارس برای تکمیل سطوح عالی، به نجف سفر می‌کردند، اما امروزه با رونق‌گرفتن حوزۀ علمیۀ قم، بیشتر در شهر قم ادامۀ تحصیل می‌دهند. برخی از دانش‌آموختگان حوزه‌های علمیه قم و نجف با برگشت به افغانستان، سطوح عالی دروس دینی را در این کشور تدریس می‌کنند.[۱۸]
چالش‌ها
امروزه مدارس دینی مردم هزاره در رقابت با مراکز آموزشی دیگر، دچار رکود شده است؛ در آسیب‌شناسی این چالش، برخی کارشناسان به عوامل گوناگونی توجه کرده‌اند، از جمله: نداشتن رسمیت دولتی، نبود مدرک، طولانی بودن دورۀ آموزشی، به‌روز نبودن مواد آموزشی، نبود رشته‌های تخصصی و مخالفت برخی استادان مدارس دینی با علوم روز.[۱۹]
مدارس دینی هزاره‌های سنی
مدارس دینی هزاره‌های اهل‌سنت شامل سه نوع دولتی، نیمه‌دولتی و مستقل می‌شود. در مدارس دولتی تمام برنامه‌ها که 80درصد آن علوم دینی است، از سوی وزارت معارف، تعیین می‌شود و هزینه‌های آن را نیز دولت تامین می‌کند. مدارس نیمه‌دولتی با مجوز دولت، توسط مولوی‌ها اداره می‌شود. در این مدارس ابتدا برخی کتاب‌های فقهی، ادبیات عرب، منطق، عقاید و تفسیر قرآن آموزش داده می‌شود. اکثر منابع آموزشی این مدارس برگرفته از مدارس دیوبندی شبه قارۀ هند است.[۲۰]
پانویس
- ↑ مؤمنی و توکلی، «بررسی وضعیت سیاست‌گذاری نظام آموزش حوزه‌های علمیه افغانستان»، 1397ش، ص10.
- ↑ «اوضاع فرهنگی و مذهبی عصر غزنوی»، وب‌سایت تاریخ ما.
- ↑ امینی، «تاریخ تحولات حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان در صد سال اخیر»، 1389ش، ص186-187.
- ↑ ناصری داوودی، مشاهیر تشیع در افغانستان، 1390ش، ج1، ص16.
- ↑ امینی، «تاریخ تحولات حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان در صد سال اخیر»، 1389ش، ص34-35. .
- ↑ «حوزه علمیه افغانستان در گفت‌وگو با آیت‌الله محمدهاشم صالحی»، وب‌سایت دین‌آنلاین.
- ↑ «راهکارهایی برای روزآمد شدن مدارس دینی در افغانستان»، وب‌سایت افق‌اندیشه.
- ↑ اصغری، «تعلیم و تربیت در افغانستان»، 1390ش، ص180.
- ↑ امینی، «تاریخ تحولات حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان در صد سال اخیر»، 1389ش، ص34-35.
- ↑ امینی، «تاریخ تحولات حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان در صد سال اخیر»، 1389ش، ص50-155.
- ↑ اصغری، «تعلیم و تربیت در افغانستان»، 1390ش، ص171-186.
- ↑ امینی، «تاریخ تحولات حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان در صد سال اخیر»، 1389ش، ص57-70.
- ↑ اصغری، «تعلیم و تربیت در افغانستان»، 1390ش، ص171-186.
- ↑ مؤمنی و توکلی، «بررسی وضعیت سیاست‌گذاری نظام آموزش حوزه‌های علمیه افغانستان»، 1397ش، ص16-17.
- ↑ ناصری داوودی، مشاهیر تشیع در افغانستان، 1390ش، ج1، ص205-208.
- ↑ امینی، «تاریخ تحولات حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان در صد سال اخیر»، 1389ش، ص172-180.
- ↑ «افزایش علاقه دختران شیعۀ افغانستان به فراگیری علوم ینی»، وب‌سایت شیعه‌نیوز.
- ↑ «حوزه علمیه افغانستان در گفت‌وگو با آیت‌الله محمدهاشم صالحی»، وب‌سایت دین‌آنلاین.
- ↑ «راهکارهایی برای روزآمد شدن مدارس دینی در افغانستان»، وب‌سایت افق‌اندیشه.
- ↑ «راهکارهایی برای روزآمد شدن مدارس دینی در افغانستان»، وب‌سایت افق‌اندیشه.
منابع
- اصغری، محمدجواد، «تعلیم و تربیت در افغانستان»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های منطقه‌ای، شمارۀ 7، تابستان 1390ش.
- «اوضاع فرهنگی و مذهبی عصر غزنوی»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ درج مطلب» 22 بهمن 1399ش.
- «افزایش علاقه دختران شیعۀ افغانستان به فراگیری علوم دینی»، وب‌سایت شیعه‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 17 خرداد 1403ش.
- امینی، عبدالحسین، «تاریخ تحولات حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان در صد سال اخیر»، پایانامه، گرایش تاریخ اسلام، قم، جامعۀ‌المصطفی، 1389ش.
- «حوزه علمیه افغانستان در گفت‌وگو با آیت‌الله محمدهاشم صالحی»، وب‌سایت دین‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: 25 شهریور 1392ش.
- دهخدا، علی‌اکبر لغت‌نامه، وب‌سایت مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و مرکز بینالمللی آموزش زبان فارسی، بازدید: 19 شهریور 1403ش.
- «راهکارهایی برای روزآمد شدن مدارس دینی در افغانستان»، وب‌سایت افق‌اندیشه، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1401ش.
- مؤمنی، حسین و توکلی، عبدالله، «بررسی وضعیت سیاست‌گذاری نظام آموزشی حوزه‌های علمیه افغانستان»، دوفصل‌نامۀ اسلام و مدیریت، سال 7، شمارۀ 13، بهار و تابستان1397ش.
- ناصری داوودی، عبدالمجید، مشاهیر تشیع در افغانستان، قم، مرکز بینالمللی ترجمه و نشر المصطفی، 1390ش.